Morgunblaðið - 08.09.1995, Blaðsíða 2

2 B FÖSTUDAGUR 8. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
Ljósmynd/Helena Stefánsdóttir
STÖLLURNAR Lína langsokkur og Astrid Lindgren fögnuðu saman á fimmtugsafmæli Línu sem haldið var upp á í skemmtigarðinum
Astrid Lindgrens VÁrld í júní síðastliðnum. Aðrir afmælisgestir fögnuðu líka með Astrid Lindgren.
Lína langsokkur
hét Lóa í framhaldssögu í
Morgunblaðinu fyrir fimmtíu árum
í HAUST verður grallarastelpan
Lína langsokkur fímmtug, en það
var haustið 1945 sem fyrsta bókin
um Línu kom út í Svíþjóð. Astrid
Lingren sem er orðin 87 ára göm-
ul, er sögð ekki ýkja hrifin af því
að halda upp á þessi merku tíma-
mót þar sem hún telur að Lína sé
alltaf níu ára og verði aldrei fullorð-
in. Hún lét sig þó hafa það að koma
til fimmtugsafmælisveislu Línu nú
í júní síðastliðnum sem haldin var
í skemmtigarðinum Astrid Lind-
grens VÁrid í Vimmerby í Smálönd-
um. Kom hún þangað með dóttur
sinni, Karin og leikkonunni Inger
Nilsson sem flestir þekkja úr sjón-
varpsþáttunum um Línu.
í skemmtigarðinum eru að finna
kastala og bæi úr sögum Astrid
Lindgren þar sem börn og fullorðn-
ir geta hitt sögupersónur og séð
leikþætti. Lína sem háði eltingarleik
við innbrotsþjófana og frökenina
sem vildi fá hana til að ganga í
skóla gaf sér tíma til að bregða sér
út fyrir hús sitt Sjónarhól og bjóða
afmælisgestum upp á 20 metra
langa ijómatertu í tilefni dagsins.
Nokkrum mánuðum eftir að
fyrsta bókin um Línu var birt í
Svíþjóð birtist framhaldssaga um
Lóu langsokk i Bamalesbók Morg-
unblaðsins, eða í marsmánuði 1946.
Tveimur árum síðar fær hún'sitt
endanlega nafn þegar bókin um
Línu langsokk var gefín út af Fé-
lagsprentsmiðjunni á Akureyri árið
1948 í þýðingu Jakobs Ó. Péturs-
sonar. Ari síðar eða 1949 kom út
bókin Lína langsokkur ætlar til sjós
og 1950 Lína langsokkur í Suður-
höfum, einnig í þýðingu Jakobs Ó.
Péturssonar.
Hugmyndin að Línu
langsokk verður til
Hugmyndin og nafnið á Línu varð
til hjá dóttur Astrid Lingren, Karin.
Hún var þá lítil stúlka og var rúm-
liggjandi vegna lungnabólgu og
reyndi móðir hennar að stytta henni
stundir með sögum. Þegar Astrid
var komin í þrot með sögur, þá gall
í telpunni; „segðu mér sögu um Línu
langsokk." Astrid segir sjálf að hún
hafí ekki haft hugmynd um hver
persónan var, en hún hafí reynt að
spinna upp allskonar uppátæki
stúlkunnar. Það var ekki fyrr en
þremur árum síðar sem Astrid skrif-
ar bókina um Línu, en þá var hún
sjálf rúmliggjandi vegna fótbrots.
Hún sendi svo bókina til bókafor-
lagsins Bonniers, en þeir vildu ekki
gefa hana út þar sem þeim fannst
Lína of villt og gefa slæmt for-
dæmi. Það ver ekki fyrr en Astrid
hafði fengið bamabókaverðlaun fyr-
ir bókina Britt Marie lattar sitt
hjarta að þeir gáfu hana út.
Á svörtum markaði í Kína
Lína er ein þekktasta barnasögu-
hetja heims og höfðar til barna og
fullorðinna allra landa. Hún er jafn-
vinsæl hvort sem er á Norðurlönd-
unum, í Frakklandi, Kína eða Rúss-
landi. Hún er jafnvel dáð hjá mú-
slímum. Sjóræningjaútgáfur af
henni ganga kaupum og sölum í
fyrmm Sovétríkjunum og í Kína er
loksins farið að gefa hana út á lög-
legan hátt, en áður hefur hún að-
eins fengist þar á svörtum markaði.
Um 1960 sóttist Disneyfyrirtæk-
ið eftir Línu í fjölskyldu sína en
Astrid Lindgren afþakkaði boðið.
Tíu árum síðar gerði kvikmyndafyr-
irtækjð Columbia Pictures bíómynd
um Línu, en sú mynd heppnaðist
Koffínið fylgir
okkur frá vöggu til grafar
Fitusnauður og
freistandi ís
NÚ ER búið að finna aðferð til
að skerpa bragðið af fituskert-
um mjólkurvörum, svo sem ís,
en mörgum þykir þær heldur
bragðdaufar. Galdurinn er að
setja sykurinn, sem á að fara í
matvöruna, í blönduna á undan
bragðefnunum. Þannig fæst
vara sem inniheldur jafnmargar
hitaeiningar og samsvarandi
vara framleidd á hefðbundinn
hátt en mun bragðmeiri.
Það var prófessor í matvæla-
fræði við Fylkisháskólann í
Norður-Karólínu í Bandaríkjun-
um sem gerði þessa uppgötvun.
Hann segir að til að hægt sé að
þeyta fitusnauðar mjólkurvörur
verði þær að innihalda mikið af
ákveðnum próteinum. Um 70%
af bragði geti hins vegar glatast
vegna þess að bragðefnin festist
við próteinin. I hefðbundnun
mjólkurvörum eru bragðefnin
aftur á móti lauslega bundin
fituefnum. Þaðan geta þau losn-
að og er það einmitt forsenda
þess að bragð finnist.
Akveðinn fjöldi svonefnda
bindiseta er á hverju próteini
og við þau festast bragðefnin.
Sykur getur einnig bundist þeim
og ef hann er settur út í blönd-
una á undan bragðefnunum fyll-
ast bindisetin. Þar með eru
bragðefnin óbundin í vörunni. ■
KAFFINEYSLA hefur alla tíð verið
umdeild. í enskum bæklingi frá
sautjándu öld var varað við neyslu
þessa „ómerki-
lega, svarta,
þykka, viðbjóðs-
lega ramma, illa
þefjandi, velgju-
lega pollavatns"
sem nefndist
kaffí. En innreið
kaffísins í
drykkjarmenn-
ingu araba, Evr-
ópubúa og síðar
alls heimsins var
óstöðvandi. Nú
er kaffi, næst á eftir olíu, það hrá-
efni sem mest er verslað með í heim-
inum. Kaffið „hressir, bætir og kæt-
ir“, sé auglýsingum trúandi og áhrif-
in má fyrst og fremst þakka koffín-
inu sem það inniheldur. Stór hluti
íslendinga á fullorðinsaldri er að
meira eða minna leyti koffínfíklar.
Sama gildir reyndar um mörg börn
og unglinga, en þau svala fíkninni
með kóladrykkjum, sem einnig inni-
halda fíkniefnið. Ungbörn fara jafn-
vel ekki varhluta af koffíninu.
Bandarískar rannsóknir hafa sýnt
koffíninnihald í blóði nýfæddra
barna sem svarar til neyslu nokk-
urra kaffibolla. Það tekur þau
nokkra nokkra daga að losna við
efnið því Iifrin ræður á þessu stigi
enn ekki við efnið.
í kaffibolla getur verið allt frá
20 mg af koffíni og upp í 150 mg,
eftir því hvernig kaffið er lagað.
Algengast eru þó að koffínmagnið
sé á bilinu 80-100 mg. í lítilli kóla-
dós eru 40-50 mg af koffíni, í te-
bolia um 60 mg og um 5 mg í bolla
afíkakói. Efnið er einnig að finna í
margs konar Iyfjum.
Koffín er örvandi efni _sem eykur
framleiðslu á adrenalíni. I grein eft-
ir Eirík Orn Arnarson í tímaritinu
Heilbrigðismálum er áhrifunum svo
lýst: „Hjartað slær örar og blóð-
þrýstingur hækkar, tíðni andardrátt-
ar eykst. Samtímis byijar líkaminn
að ganga á fitu og nota hana í bruna,
maginn býr sig undir virkni með því
að framleiða magasýrur, útskilnaður
á þvagi eykst og hreyfingar maga
og þarma aukast." Koffínið eykur
afköst og nákvæmni i vinnu, sér-
staklega ef að vinnubrögðin eru vel
þjálfuð, eins og til dæmis í færi-
bandavinnu.
Með rannsóknum hefur verið
reynt að tengja kaffidrykkju við yfír
hundrað sjúkdóma og heilbrigð-
isvandamál en erfiðlega hefur geng-
ið að sýna fram á beint orsakasam-
hengi þar á milli. Um kaffið virðist
gilda það sama og flest önnur lífsins
gæði, að allt er best í hófi.
Að stjórna neyslunni
Ekki eru til nein skýr mörk milli
hóflegrar og óhóflegrar koffín-
neyslu. Eiríkur Örn Arnarson, dós-
ent í sálarfræði við læknadeild Há-
skóla íslands, sem rannsakað hefur
koffínneySlu og áhrif hennar hér á
landi telur að neysla sem samsvarar
meira en sex kaffíbollum á dag sé
óhófleg. Of mikil neysla getur valdið
tíðum þvaglátum, eirðarleysi,-
skjálfta, spennu, vöðvakippum,
vönkun, hröðum andardrætti, hröð-
um hjartslætti, hjartsláttaróreglu,
óþægindum í maga, linum hægðum,
bijóstsviða og fleiri óskemmtilegum
einkennum. Þeir sem ekki drekka
koffíndrykki að staðaldri eru líklegri
til að verða fyrir óþægindum heldur
en „reyndir" neytendur. Til þess að
nýta jákvæða eiginleika koffínsins
en forðast þá neikvæðu er rétt að
drekka ekki meira en 2-3 kaffibolla
á dag eða samsvarandi magn af
öðrum koffíndrykkjum. Agætt er að
byija daginn á einum bolla. Áhrifin
af koffíninu endast klukkutímum
saman og ef meira er drukkið verð-
ur það ekki til annars en að auka
kvíða og spennu. Best er því að bíða
með næsta bolla þangað til eftir
Eiríkur Örn Arn-
arsson, dósent í
sálarfræði.