Morgunblaðið - 09.09.1995, Blaðsíða 5

4 C LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
4
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 1995 C 5
TASLIMA Nasrin heldur fyrirlestur MÁRTA Tikkanen les úr verkum sínum og tekur þátt í umræðum
um Islam og les úr verkum sínum. um bókmenntir og raunveruleika.
BÓKMENNTA-
HÁTÍÐ1995
Bókmenntahátíð 1995 verður sett á
morgun. Þröstur Helgason segir frá
dagskrá hennar og þátttakendum.
HATT A þriðja tug erlendra
rithöfunda sækja bók-
menntahátíðina að þessu
sinni, sextán frá Norðurlönd-
um og ellefu frá öðrum heimshornum.
Þessir höfundar taka þátt í hinni
skipulögðu dagskrá ásamt íslenskum
starfssystkinum sínum. Pallborðsum-
ræður verða flesta daga hátíðarinnar
í Norræna húsinu og bókmenntaupp-
lestrar verða að kvöldlagi í Þjóðleik-
húskjkallaranum.
Hátíðin mun bera einkunnarorðin
„skáldskapur og sannfræði". Með
orðinu sannfræði er vísað til texta
sem ekki teljast skáldskapur í
þrengsta skilningi - t.d. heimspeki,
sagnfræði, bókmenntafræði og fé-
lagsvísindi - en glíma við sömu við-
fangsefni og skáldskapur. Þessu
þema hátíðarinnar verða gerð skil í
pallborðsumræðum sem m.a. munu
fjalla um ljóðlist, að glíma við sögu-
legar staðreyndir í skáldsöguformi,
heimsmynd nútímans, heimspeki og
ferðasögur.
Að þessu sinni er einnig lögð sér-
stök áhersla á bókaútgáfu og bók-
menntakynningu og eru tveir dag-
skrárliðir sérstaklega helgaðir þess-
um efnum. Annars vegar verður pall-
borðsumræða um afdrif bókmennta í
nútíma útgáfustarfsemi þar sem þátt-
takendur eru nokkrir af áhrifamestu
útgáfumönnum heims. Hins vegar
verður staðið fyrir umræðu um mögu-
leika norrænna bókmennta á alþjóða-
markaði. Þátttakendur í henni koma
m.a. frá bókmenntakynningarstofum
Danmerkur og Hollands en Hollend-
ingar hafa á undanfömum árum náð
langt í kynningu á bókmenntum sín-
um um allan heim. Þar mun einnig
taka þátt dr. Alastair Niven, formað-
ur Arts Council of England, en hann
hefur greitt götu íslenskra bókmennta
í hinum enskumælandi heimi.
Þátttakendur hátíðarinnar
Eins og áður sagði koma þátttak-
endur hátíðarinnar víða að enda er
það eitt meginhlutverk hennar að
kynna íslenskum almenningi hið
áhugaverðasta í erlendum bókmennt-
um samtímans.
Norðmenn eru fjölmennastir er-
lendra gesta að þessu sinni. Kjell
Askildsen (1929) er mikilvirkur
norskur höfundur sem hefur sent frá
sér smásögur og skáldsögur um ára-
tuga skeið. Nýjasta bók Askildsen er
smásagnasafnið Et stort ede landskap
(1991). Hann mun taka þátt í palí-
borðsumræðu um bókmenntir og
raunveruleika á fimmtudag og lesa
upp úr verkum sínum á þriðjudags-
kvöld.
Frá Noregi kemur einnig Jostein
Gaarder, höfundur einnar vinsælustu
skáldsögu síðari ára, Sofies verden
(1991), sem þýdd hefur verið á yfir
30 tungumál, m.a. íslensku. Hann
mun taka þátt í samræðu um heim-
speki ásamt Páli Skúlasyni, prófessor
í Háskóla Islands. Einnig koma frá
Noregi Thorvald Steen (1954), sem
er skáld og formaður norska rithöf-
undasambandsins, og Knud 0degárd
(1945) sem þekktastur er fyrir
ljóðabækur sínar en nýjasta bók hans
er Buktale (1994). Steen og 0degárd
munu báðir taka þátt í pallborðsum-
ræðum og upplestrum.
Þrír sænskir rithöfundar koma á
hátíðina, Lennart Hagerfors, Sigrid
Combuchen og Ulf Peter Hallberg.
Hagerfors (1946) hefur skrifað bæði
fyrir börn og fullorðna. Hann vinnur
oft úr sögulegu efni í skáldsögum
sínum, s.s. í þeirri bók sem hlotið
hefur mesta útbreiðslu og jafnframt
þeirri einu sem hefur verið þýdd á
íslensku, Hvalirnir í Tangenyikavatni.
Hagerfors tekur þátt í umræðum um
það að glíma við sögulegar staðreyn-
ir í skáldsagnaformi og les úr verkum
sínum á sunnudagskvöld.
Sigrid Combuchen (1942) er fædd
í þýskalandi en flutti til Svíþjóðar
strax og heimsstyijöldinni síðari lauk.
í fyrstu bók sinni, skáldsögunni Et
rumsrent sállskap, sem hún sendi frá
sér átján ára gömul, vinnur hún úr
þeirri reynslu. Ulf Peter Haliberg er
mikilvirkur þýðandi og hefur m.a.
gefið út skáldverk um Þýskaland
nútímans þar sem hann býr, Flanör-
ens blick (1993). Sigrid og Uif Peter
munu bæði taka þátt í umræðum og
upplestrum.
Frá Danmörku koma einnig þrír
höfundar, Solvej Balle, Poul Vad og
CEES Nooteboom tekur þátt í um- PATRICK Chamoiseau heldur fyrirlestur um Kreólamenningn á
ræðum og les úr verkum sínum. Martiníkk og les úr verkum sínum.
Tor Norretranders. Sólvej Balle
(1963) hefur þrátt fyrir ungan aldur
skipað sér sess meðal athyglisverð-
ustu höfunda Danmerkur. Hún hefur
sent frá sér þrjár bækur og vakti sú
síðasta, Ifelge loven (1993), mikla
athygli í Danmörku og hlaut góðar
viðtökur. Balle mun taka þátt í pall-
borðsumræðu um bókmenntir og
raunveruleika og lesa úr verkum sín-
um á Sunnudagskvöld. Paul Vad
(1927) hefur sent frá sér fjölda skáld-
sagna og fræðirita en nýjasta bók
hans er Nord fer Vatnajokel (1994)
sem er nokkurs konar ferðasaga
sprottin af upplifun skáldsins af
Hrafnkels sögu Freysgoða og íslensk-
um óbyggðum. Paul les úr verkum
sínum og verður með í pallborðs-
umræðum um íslenskan arf erlendis.
Tor Norretranders (1955) starfar sem
vísindablaðamaður auk rithöfundar-
starfa og hefur í verkum sínum m.a.
fjallað um manninn í ljósi kenninga
um náttúruvísindi. Hann mun eiga
samræður við Þorstein Vilhjálmsson
prófessor um heimsmynd nútímans -
hina vísindalegu sýn, í hádeginu á
fimmtudag og lesa úr verkum sínum
á þriðjudagskvöld.
Frá Finnlandi koma Mártha Tikk-
anen, Juice Leskinen og Arto Mel-
leri. Tikkanen (1935) er finnlands-
sænsk og hefur um langt skeið skrif-
að og ljallað um finnskar kvennabók-
menntir. Hún hlaut Norrænu kvenna-
bókmenntaverðlaunin árið 1979 fyrir
bók sína Árhundradets kárlekssaga
en hún hefur verið þýdd á íslensku.
Nýjasta bók hennar er Arnaia kastad
i havet (1994). Hún les úr verkum
sínum og tekur þátt í umræðum um
bókmenntir og raunveruleika. Leskin-
en er ljóðskáld og rokktónlistarmað-
ur. Nýjasta bók hans er Aeti
(Mamma, 1994) en fyrir hana var
hann útnefndur Skáld ársins í Finn-
landi árið 1994. Arto Melleri er skáld
og leikari. Hann hlaut Finlandia-bók-
menntaverðlaunin árið 1992. Leskin-
en og Melleri taka þátt í umræðum
og upplestrum.
Frá Færeyjum kemur Tóroddur
Poulsen (1957) en hann hlaut M.A.
Jacobsen-verðlaunin árið 1992. Hann
verður með í umræðum um ljóðlist
og les úr verkum sínum á þriðjudags-
kvöld.
Frá Bretlandseyjum koma Eng-
lendingurinn Martin Amis og írinn
Desmond O’Grady. Martin Amis
(1949) er fæddur í Oxford og mennt-
aður í enskum fræðum við háskóla í
Bretlandi, Bandaríkjunum og á Spáni.
Hann hefur starfað sem aðstoðarrit-
stjóri Times Literary Supplement,
bókmenntaritstjóri New Statesman
og dálkahöfundur hjá dagblaðinu
Observer. Hann vakti strax mikla
athygli fyrir fyrstu skáldsögu sína,
The Rachel Papers (1973), sem færði
honum Somerset Maugham bók-
menntaverðlaunin aðeins 22 ára
gömlum. Síðan hefur Martin Amis
þótt með eftirtektarverðustu rithöf-
undum sinnar kynslóðar. Auk skáld-
sagna hefur Amis sent frá sér smá-
sagnasafnið Einstein 's Monsters
(1986) og ritgerðasafn um Ameríku
nútímans, The Moronic Inferno
(1986). Nýjasta skáldsaga Amis er
The Information (1995). Hann mun
eiga spjall um eigið höfundarverk við
Einar Kárason rithöfund á þriðjudag
og koma fram á upplestrarkvöldi á
miðvikudag.
Desmond O’Grady hefur gefið út
fimmtán ljóðabækur auk þýðinga og
skrifa um bókmenntir og listir.
O’Grady hefur verið persónulegur vin-
ur margra þekktustu skálda aldarinn-
ar, m.a. Ezra Pound og Samuel Bec-
kett og sjást merki þess kunnings-
skapar í verkum hans. Hann tekur
þátt í pallborðsumræðu um ljóðlist
og les úr verkum sínum á fimmtu-
dagskvöld.
Frá Bandaríkjunum koma og tveir
gestir, William Styron og Jason Ep-
stein. Um Styron er fjallað ítarlega
neðar á opnunni en hann hefur verið
talinn meðal fremstu rithöfunda
Bandaríkjanna á þessari öld. Styron
mun lesa úr verkum sínum á fimmtu-
dagskvöid en á laugardaginn mun
hann ræða um verk sín við Thor Vil-
hjálmsson rithöfund. Epstein er einn
virtasti bókmenntamaður Bandaríkj-
anna. Hann var áður útgáfustjóri
Random House en er nú bókmennta-
legur ráðgjafi forlagsins. Epstein mun
halda fyrirlestur um útgáfumál á
fimmtudag og taka þátt í pallborðs-
umræðum um afdrif bókmennta í
nútíma útgáfustarfsemi á laugardag.
Frá Þýskalandi koma Sten Nadolny
og Michael Kriiger. Sten Nadolny
(1942) gaf út sína vinsælustu skáld-
sögu til þessa árið 1983, Die endtdeck-
ung der Langsamkeit, en hún hefur
verið þýdd á fjölda tungumála. Fyrir
skáldsögur sínar hefur hann hlotið
ýmis virt bókmenntaverðlaun, m.a.
Ingeborg-Bachmann-verðlaunin. N a-
dolny tekur þátt í umræðum og upp-
lestri. Michael Kruger (1943) er út-
gáfustjóri og rithöfundur og mun lesa
úr verkum sínum og taka þátt í um-
ræðum um útgáfustarfsemi.
Collett Fayard (1938) er lektor í
frönsku við Háskóla íslands og rithöf-
undur. Hún hefur ritað vísindaskáld-
sögur. Nýjasta skáldsaga hennar er
La seconde nature (1994). Hún tekur-
ur þátt í umræðum og upplestri.
Patrick Chamoiseau (1953) er
fæddur á eyjunni Martiníkk í Karab-
íahafinu og er lögfræðingur og fé-
lagsfræðingur að mennt. Chamoiseau
nýtur virðingar og vinsælda í hinum
frönskumælandi heimi þrátt fyrir
nokkuð djörf efnistök og stíl. Hann
hlaut m.a. eftirsóttustu bókmennta-
verðlaun Frakka, Concourt-verðlaun-
in, fyrir skáldsöguna Texaco sem nú
hefur verið þýdd á fjölmargar þjóðt-
ungur. Chamoiseau heldur fyrirlestur
um Kreóla-menningu Martiníkk og les
úr verkum sínum á fimmtudagskvöld.
Cees Nooteboom (1933) er meðal
þekktustu og vinsælustu höfunda
Hollands. Vinsælustu bækur No-
oteboom hafa verið þýddar á ýmis
tungumál en enginn hefur þó borist
eins víða og nýjasta bók hans, Het
volgende verhaal (Sagan sem hér fer
á eftir), en fyrir hana hlaut hann
Evrópsku bókmenntaverðlaunin 1993.
Nooteboom tekur þátt í pallborðsum-
ræðu um ferðabækur, skáldskap og
sannindi og les úr verkum sínum á
miðvikudagskvöld.
Taslima Nasrin er 33 ára læknir
frá Bangladesh. Bækur hennar hafa
lengi verið vinsælar í heimalandi
hennar, einkum meðal kvenna, enda
er hún þekktust fyrir skrif sín um
réttleysi kvenna þar. Taslima sætti
ofsóknum í heimalandi sínu fyrir
gagnrýni á karlrembulega túlkun á
Kóraninum og þurfti að flýja þaðan
árið 1994. Hún er nú búsett í Sví-
þjóð. Nýjasta bók hennar er sögulega
skáldsagan Lajja (Skömmin, 1993)
sem færði höfundi sínum m.a. Tuchol-
sky-verðlaun PEN-klúbbsins. Taslima
heldur fyrirlestur um Islam og les úr
verkum sínum á mánudagskvöld.
Frá Kanada kemur William Val-
gardsson sem er rithöfundur af ís-
lenskum ættum. William er talinn
meðal fremstu höfunda Kanada og
hafa fimm af sögum hans verið kvik-
myndaðar. Nýjasta verk hans er
barnabókin Thor (1995). William les
úr verkum sínum og ræðir um íslensk-
an arf erlendis.
Frá Samalandi kemur Synnove
Persen (1950) sem er ljóðskáld og
myndlistarkona. Hún hefur vakið at-
hygli í Noregi og víðar með ljóðatón-
leikum þar sem ljóðum, söng, hljóð-
færaleik og samísku joiki er blandað
saman. Synnove flytur ljóð sín og
tekur þátt í umræðu um ljóðlist.
Ulla-Lena Lundberg (1947) er
fædd á Álandseyjum og tengjast verk
hennar þeim sterklega. Nýjasta bók
hennar er ferðasagan Siberia (1993).
Hún tekur þátt í umræðu um
ferðabækur, skáldskap og sannindi
og les úr bókum sínum á sunnudags-
kvöld.
Fimm íslenskir höfundar munu lesa
úr verkum sínum á hátíðinni, Einar
Már Guðmundsson, Friðrik Erlings-
son, Ólafur Jóhann Ólafsson, Stein-
unn Sigurðardóttir og Vigdís Gríms-
dóttir. Auk þeirra munu fjölmargir
íslendingar taka þátt í pallborðsum-
ræðum og samræðum.
Setning hátiðarinnar
Hátíðin verður sett á morgun,
sunnudag, kl. 17 í Norræna húsinu.
Þar munu flytja ávörp: Torben Ras-
mussen, forstjóri Norræna hússins,
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir borgar-
stjóri, Thor Vilhjálmsson rithöfundur
og Björn Bjarnason menntamálaráð-
herra, sem mun setja hátíðina.
Strengjakvartett mun leika verk eftir
Rautavaara og íslenskt þjóðlag í út-
setningu Hróðmars Inga Sigurbjörns-
sonar. Eftir setningarathöfnina verð-
ur opnuð í andyri Norræna hússins
sýningin Besta kápan mín en þar
munu ungir listamenn sýna valdar
bókakápur.
Dagskrá hátíðarinnar verður kynnt
daglega í Morgunblaðinu
Útgáfa í til-
efni af bók-
menntahá-
tíðinni
í TILEFNI af bókmenntahátíðinni
verða gefnar út fjórar þýðingar á
verkum eftir jafnmarga erlenda
gesti hennar.
Hjá Máli og menningu koma út
tvær skáldsögur og eitt smásagna-
safn. f ritröðinni Syrtlur kemur
út smásagnasafn norska höf-
undarins Kjell Askildsen sem heit-
ir því langa nafni Síðustu minnis-
blöð Tómasar F. handa almenn-
ingi. Bókin kom fyrst út árið 1983
og hlaut góða dóma í heimalandi
höfundar, sem var m.a. sæmdur
norsku gagnrýnendaverðlaunun-
um fyrir hana. Hannes Sigfússon
þýðir. Eftir þýska höfundinn Sten
Nadolny kemur út skáldsagan
Göngulag tímans sem fjallar um
enska sæfarann og landkönnuðinn
John Franklin. Arthúr Björgvin
Bollason þýðir. Einnig kemur út
heimildaskáldsagan Skömmin eft-
ir Taslimu Nasrin. Þessi bók hefur
kostað höfund sinn útlegð frá
heimalandi sínu, Bangladesh, en
í henni er dregin upp ljóslifandi
mynd af því hvernig múslimir þar
hafa niðst á hindúíska minnihlut-
anum áratugum saman en um leið
er bókin ákall um umburðarlyndi
og mannúð. Sijja Aðalsteinsdóttir
þýðir.
Hjá Vöku-Helgafelli kemur út
skáldsagan Sagan sem hérferá
eftir eftir Hollendinginn Cees
Nooteboom. Hann hlaut Evrópsku
bókmenntaverðlaunin fyrir bók-
ina. Sagan hefur verið þýdd á
yfir 20 tungumál og hefur hlotið
góða dóma. Marcel Reich-Ranicki,
sem varð frægur fyrir það á dög-
unum að rífa nýjustu bók Giinters
Grass á forsíðu Spiegel, sagði í
umsögn sinni um Nooteboom og
sögu hans: „Einn merkasti rithöf-
undur Evrópu og kannski ein
merkasta bók sem ég hef lesið á
þessu ári.“
Ur djúpi
þj áningarinnar
RIÐ 1990 gaf William Styron
út bók um þunglyndi, Dark-
ness Visible. A Memoir of
Madness, sem er byggð á
hans eigin reynslu. í bókinni rekur
Styron þunglyndi sitt til ættgengrar
sinnisveiki og móðurmissis í æsku.
Skyndilegt ofumæmi hans fyrir
áfengi telur hann hins vegar hafa
dregið sjúkdóminn úr sálardjúpunum
og upp á yfirborðið. Árið 1986 var
svo komið að hann gat ekki lengur
leitað á náðir áfengisins til að sefa
kvíðann og nagandi angistina, hann
leitaði sér því læknishjálpar.
Styron telur að móðurmissir geti
kveikt með barni sjálfstortímingar-
hvöt, einkum ef því er ekki gefið tóm
til að syrgja. Sorgin er eins konar
geðhreinsun, segir Styron, hún sefar
reiðina og sektarkenndina sem
magnleysið gagnvart dauðanum vek-
ur. Sjálfur segist hann hafa verið
haldinn sjálfsmorðslöngun á árum
þunglyndisins. Um tíma varð sjálfs-
morðið að miðpunkti lífs hans,
dauðakenndin gegnsýrði tilvist hans.
Styron segist ekki hafa leitt hug-
ann mjög að hlutverki hins ómeðvit-
aða í skáldskap sínum fyrr en eftir
að hann hlaut bata af veikindunum.
Þá fyrst sá hann að þunglyndið hafði
löngum marað undir yfirborði texta
hans, sjálfsmorðið hafði t.d. verið
WiIIiam Styron er einn
þeirra góðu gesta sem
koma á Bókmenntahá-
tíðina í Reykjavík 1995.
Hann er meðal fremstu
o g umtöluðustu rithöf-
unda aldarinnar í Banda-
ríkjunum en kunnastur
er hann af skáldsögun-
um The Confessions of
Nat Turnerog Sophie’s
Choice sem hefur verið
kvikmynduð. Þröstur
Helgason fjallar um
helstu verk hans hér, við-
tökur þeirra og viðhorf
höfundarins til skáld-
skaparins.
honum hugleikið yrkisefni. Við end-
urlestur á verkum sínum segir hann
það einnig hafa komið sér á óvart
hversu vel sér hefði tekist að lýsa
þunglyndi persóna sinna. Svo ná-
kvæmar lýsingar hefðu ekki verið
mögulegar nema vegna þess að sjúk-
dómurinn leyndist í undirmeðvitund
hans sjálfs. Þunglyndið var því ekki
framandi gestur er það helltist yfir,
segir Styron, það hafði verið að berja
dyra um langt skeið.
í bókinni heldur Styron því fram
að þunglyndið hafi verið uppspretta
skáldskapar hans, þarfarinnar til að
skrifa. Þannig mætti líta á skrif
hans sem eins konar geðlausn eða
jafnvel sem tilraun til að yfirvinna
dauðann, sjálfstortímingarhvötina.
Skáldskapurinn er leiðin til lífsins.
Upphafið
William Styron er fæddur árið
1925 í bænum Newport News í
Virginíu. Faðir hans, sem var skipa-
verkfræðingur, talaði um að dreng-
urinn hefði snemma fengið áhuga á
orðmennt. Hann missti móður sína
þrettán ára. í kjölfar þess tapaði
hann áttum um tíma, varð óstýrilát-
ur í skóla og uppreisnargjarn. Hon-
um þótti að sér þrengt í heirriabæ
sínum og létti því mjög þegar hann
var sendur burt í einkarekinn
drengjaskóla, Christ-
church Preparatory
School í Middlesex-
sýslu, til undirbún-
ings fyrir háskóla-
nám. Þar fékkst hann
í fyrsta skipti við
skriftir, ritaði greinar
í skólablaðið. Þessi
ár stefndi hugurinn
hins vegar ekki að
ritstörfum í framtíð-
inni heldur að verk-
eða tæknifræðinámi.
Árið 1942 hóf
hann nám í David-
son College í Norð-
ur-Karólínu og ári
síðar gekk hann í
Duke University.
Þar kviknaði áhugi
hans á skrifum fyr-
ir alvöru. Að tilst-
uðlan enskukenn-
ara síns skrifaði
hann nokkrar smá-
sögur í bókmennta-
tímarit skólans en
árið 1945 voru þær
endurprentaðar í bók
sem innihélt úrval af
skáldskap eftir nem-
endur skólans í tutt-
ugu ár. Greinilegt er
af þessum sögum að
Faulkner og Hem-
ingway höfðu haft mikil áhrif á Styr-
on. Sögurnar eru einfaldar að gerð
og ófrumlegar en bera glögg merki
hins ljóðræna stíls sem síðar átti
eftir að verða aðal- einkennismerki
höfundarins.
Að loknu B.A.-prófi frá Duke-
háskóla árið 1947 fór Styron til New
York og skráði sig þar í námskeið
Hirams Hadyns í smásagnaritun í
New School for Social Research. Ári
síðar hóf hann að vinna að sinni
fyrstu skáldsögu.
WILLIAM Styron.
Öngstræti sálarinnar
Sama dag og Styron var kvaddur
til að gegna herskyldu í Kóreustríð-
inu árið 1950 skilaði hann handriti
að fyrstu skáldsögu sinni, Lie Down
in Darkness, til útgefanda. Þegar
iiann sneri aftur heim að ári liðnu
beið hans prentað eintak af bókinni.
Verkið hlaut lofsamlega dóma gagn-
rýnenda sem um þetta leyti gerðu
víðtæka leit að verðugum arftaka
fremsta rithöfundar suðurríkjanna á
öldinni, William Faulkner. Styron
virtist vera maðurinn sem bandarísk-
ur bókmenntaheimur beið eftir. Frá-
sagnarmáti hans og stíll þóttu minna
mjög á Faulkner og að vissu leyti
Hemingway einnig. Fyrir söguna,
sem fjallar um upplausn fjölskyldu
í suðurríkjunum og sjálfsmorð ungr-
ar stúlku, hlaut hinn 26 ára gamli
rithöfundur Rómarverðlaun banda-
rísku lista- og bókmenntaakadem-
íunnar.
Styron reyndi lengi vel að afneita
ímynd suðurríkjanna sem verk hans
fengu á sig þegar í upphafi, hann
hafnaði því að vera skilgreindur sem
átthagaskáld og bar á móti því að
hafa orðið fyrir áhrifum af Faulkner
og öðrum suðurríkjahöfundum.
Seinna meir bar hann mótmæli sín
til baka þótt flestir gagnrýnendur
hafi þá verið komnir á þá skoðun
að hann hefði mótað sinn eigin frá-
sagnarstíl þegar í fyrstu bók sinni.
I þessari fyrstu bók er að finna
vísi að grunnþemum höfundarverks
Styrons, könnuninni á eðli samvisk-
unnar og sektarinnar, hinu sundraða
sjálfi, hinum myrku öngstrætum sál-
arinnar.
Hið barnslega sakleysi
Sumir telja að önnur skáldsaga
Styrons hafi liðið fyrir góðar viðtök-
ur þeirrar fyrstu. Bók hans, Set
This Ilouse on Fíre, sem kom út
árið 1960 var hrópuð niður af gagn-
rýnendum, ómaklega að mati margra
síðari tíma lesenda. Umfjöllunarefni
hennar er ekki síður viðkvæmt en
þeirrar fyrstu, nauðgun, morð og
sjálfsmorð. Þetta er ádeilusaga.
Gagnrýnin beinist þó ekki að glæpn-
um eða samfélaginu sem elur hann
af sér heldur að hinu barnslega sak-
leysi fórnarlambsins, grandalaus
óvitinn getur sjálfum sér um kennt.
Sakleysið er Styron hugleikið yrk-
..isefni. í þriðju skáldsögu hans, The
Confessions of Nat Turner (1967),
beinast spjótin að samfélagi hvítra
í Bandaríkjunum sem Styron sakar
um að hafa alið á fáfræði og sak-
leysi svarta mannsins. Bókin vakti
gríðarlega athygli. Ofsafengnar rit-
deilur um kynþáttafordóma blossuðu
upp í blöðum og tímaritum og stóðu
í mörg ár - og standa jafnvel en-
n. Nú þijátíu árum eftir út-
komu ríkir a.m.k. engin sátt
um bókina, hvorki í röðum
gagnrýnenda né al-
mennra lesenda. Hún
fékk hins vegar geysi-
góða dóma í
meðan hann bíður dauðans rifjar
hann upp ævi sína og reynir að graf-
ast fyrir um hvað fór úrskeiðis í
uppreisninni - en hana framdi hann
á vegum guðs að eigin sögn. í áður-
nefndri bók sinni, Darkness Visible
segir Styron að hugmyndin að svið-
setningu sögunnar sé sótt í bók
franska skáldheimspekingsins Al-
berts Camusar, L’Étranger. Nat
Tumer og Meursault,
söguhetja
fyrstu og hlaut Styron Pulitzer-bók-
menntaverðlaunin fyrir hana.
Sagan er byggð á atburðum sem
áttu sér stað í Southampton-sýslu í
Virginíufylki árið 1831. Hún er lögð
í munn svertingja sem dæmdur hefur
verið til dauða fyrir að efna til blóð-
ugrar uppreisnar á meðal þræla sem
kostaði sextíu hvíta menn lífið. Á
Camusar, eru skyldar per-
sónur, segir Styron, þeir eru úti-
lokaðir frá samfélagi sínu, dæmdir
og yfirgefnir af guði og mönnum.
Styron sagði bókina vera hugleið-
ingu um sögu Bandaríkjanna og gaf
þar kannski tóninn í umræðunni um
hana sem snerist aðallega um það
hvort sagnfræðin í henni væri rétt,
hvort. hún gæfi rétta mynd af tímum
þrælahaldsins. Þeldökkir ritdómarar
töldu svo ekki vera og gagnrýndu
Styron auk þess fyrir að reyna að
setja sig í spor svarts þræls á 19.
öld. Styron sagði hins vegar leyfi
skálds ótvírætt til að yrkja í eyður
sögunnar; söguleg skáldsaga hlýtur
ávallt að vera tilraun höfundar til
að veita innsýn í hugsunarhátt tiltek-
inna tíma en ekki þurr talning sagn-
fræðilegra staðreynda.
Tilurðarsaga skálds
Allar bækur Styrons fjalla um
kúgun á einn eða annan hátt, ekki
aðeins kúgun eins kynþáttar á öðrum
heldur um valdatengslin í
mannlegu samfélagi al-
mennt, um það hvernig fólk
notar hvert annað og þvingar
/ til hlýðni í skjóli valds. Sögur
/ Styrons kenna okkur að á bak
/ við allar gjörðir mannsins býr
/ drottnunargirni, valdaþrá. Á
f þetta hefur Styron sjálfur bent.
Þetta þema er e.t.v. fyrirferðar-
mest í sögunni af Nat Turner en
Styron segir að líta megi á næstu
bók sína, Sophie’s Choice, sem eins
konar framhald af henni. Þar birtist
kúgunin í útrýmingarbúðum nasista
og í konunni sem komst lifandi úr
þeim. Sagan af Sophie tengist reynd-
ar fyrri verkum Styrons á annan
hátt; eins og þeirra er viðfang henn-
ar höfundurinn sjálfur og markmiðið
að lýsa myrkvaða sali vitundarinnar,
að grafa upp sjálfið.
Sagan er lögð í munn ungs suður-
ríkjamanns, Stingo, sem kemur til
New York í upphafi sjötta áratugar-
ins með höfuðið fullt af skáldagrill-
um. Hann kynnist ungri konu, Soph-
ie, sem hafði komist lífs af úr fanga-
búðum nasista í Auschwitz og geð-
klofa unnusta hennar, Nathan. Sag-
an lýsir náinni en stormasamri vin-
áttu þeirra þriggja sem afhjúpar þau
smátt og smátt, lygar þeirra, sektar-
kennd, sakleysi.
Að sögn Styrons hóf hann ritun
verksins með það fyrir augum að
skrifa sjálfsævisögu en það tók að
lokum á sig mynd skáldsögu. Stingo
á þó ýmislegt skylt við Styron enda
er sagan skrifuð sem endurminning-
ar hans á fullorðins aldri. Gagnrýn-
endur hafa reyndar bent á að öll
verk Styrons einkennist af þeirri til-
hneigingu hans að samsama sig per-
sónum sínum, að verk hans séu þrot-
laus sjálfsskoðun. Styron segir í
hæðnistón að ástæða þessa sé senni-
lega sú að persónur hans eru allar
skáldskapur frá rótum.
Sophie’s Choice mætti lesa sem
ádeilu á voðaverk nasista í síðari
heimstyijöld, sem sögu afleiðing-
anna, sem sögu vitfirrts heims, sem
sögu Sophie. Séð frá þessum sjónar-
hóli töldu þó sumir gagnrýnendur
að sagan hefði misheppnast, sögðu
að ekki væri hægt að skrifa sögu
Helfararinnar nema út frá sjónar-
hóli gyðings - sem Sophie er ekki.
Aðrir hafa hins vegar bent á að lesa
mætti söguna út frá sjónarhóli Stin-
gos. Meginumfjöllunarefni hennar sé
ekki Auschwitz heldur það að upp-
götva hið illa, grimmd heimsins. í
því tilliti hafa sumir bent á að Sophi-
e’s Choice hafi e.t.v. verið tilraun
Styrons til að skrifa tilurðarsögu
skálds.
Hin ljóðræna skynjun
Það er napur og ógnarlegur heim-
ur sem verk Styrons lýsa. Það er
enda trú hans að öll mikil list nærist
á bölsýni. Þunglyndið, sektin, dauð-
inn; allt eru þetta uppsprettur skáld-
skapar að mati Styrons. Vafalaust
er það rétt. Vonin er þó aldrei langt
undan í verkum Styrons - en hana
segir hann reyndar nærast á örvænt-
ingunni - vonin um að finna lífsvisk-
una í djúpi þjáningarinnar.
Þjáningin er kjarninn í verkum
Styrons, til hennar verður að rekja
hina leitandi vitund þeirra, hinn ljúfs-
ára tón, hina ljóðrænu skynjun.