Morgunblaðið - 15.09.1995, Blaðsíða 4

4 E FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
JÓIM
LEIFS
Stríð og
ævarandi ást
Tár úr steini er stór í sniðum á íslenskan
mælikvarða og ekki auðvelt að feta í fótspor
persóna sem eru jafn nærri í tíma og rúmi
og raun ber vitni. Sindri Freysson ræddi
við Þröst Leó Gunnarsson og Ruth Ólafsdótt-
ur sem leika aðalhlutverkin.
RUTH og Þröstur í hlutverkum Annie og Jóns, sem þau segja
hafa verið sterkar manneskjur, lítt hallar undir málamiðlanir.
SIGURÐUR Sverrir bíður átekta á meðan
Hilmar rýnir í tökuvélina i þýskum skógi.
FIRSÓNA Jóns Leifs er tals-
vert langt frá Þresti Leó sjálf-
um ef nærri má geta, en það
er við hæfi því að Jón taldi líf manns-
ins vera samfellda baráttu og vildi
að listin styrkti menn og efldi.
Þrjóskur og stríðinn
„Við erum eins og svart og hvítt,“
segir Þröstur Leó, „en það var gam-
an að reyna að vera ákveðinn og
harður einu sinni á ævinni. Líf Jóns
hlýtur að hafa verið erfitt og ég
held að ég myndi ekki hafa viljað
skipta við hann. Hann lét samt
engan vaða yfir sig og það sem
hann hafði ákveðið varð ekki aftur
tekið. Hann var sennilega þrjóskari
en sjálfur andskotinn, eins og sýnir
sig best í tónlistinni þar sem hann
fór sínar eigin leiðir og hélt rakleið-
is áfram að marki þótt hinir og
þessir þvöðruðu um að verkin væru
torskilin og þung. Þessir dómar virt-
ust ekki skipta hann neinu.
Mig grunar líka að Jón hafi ver-
ið afar stríðinn, því að í sumum
verkum hans er að finna fallega
kafla, en síðan kemur kannski
skyndlega einn tón sem sker í eyru.
í honum hefur leynst lítill drýsill."
Þröstur hlustaði á útvarpsviðtöl
við Jón til að undirbúa sig fyrir
hlutverkið, en segist ekki hafa reynt
að endurskapa persónu tónskálds-
ins, heldur frekar að fylgja tilfínn-
ingu og sýn sinni af manninum.
Lék á framandi tungu
Lungann úr myndinni þarf Þröst-
ur Leó að leika á þýsku, sem var
honum erfitt því að hann talar ekki
eða skilur bofs í þeirri tungu að eig-
in sögn. „Ég hef aldrei lært stakt
orð í þýsku og það er oftast nógu
erfitt að einbeita sér að leiknum og
að muna textann, þó að ekki bætist
við tungumál sem maður skilur ekki.
Mér til bjargar var að Ruth talar
vitaskuld reiprennandi þýsku. Hún
tók mig í gegn og hjálpaði mér í
gegnum þetta. Ég hefði aldrei náð
tungumálinu einn heima í stofu.
Þetta truflaði mig stundum með-
an á tökum stóð og jók ekki örygg-
ið til muna, en ég held að útkoman
sé ágæt.“
Þröstur Leó þurfti jafnframt að
tileinka sér helstu hreyfingar hljóm-
sveitarstjómanda og stjóma heilli
sinfóníuhljómsveit sem hann segist
hlæjandi „ekki hafa gert mikið af
í gegnum tíðina.“
Hjálmar leiðbeindi Þresti á þessu
sviði, auk þess að aðstoða hann við
að leika á píanó svo að trúverðugt
væri. Hann viðurkennir að allur
þessi erfiði lærdómur hafi saman-
Iagt valdið „ófáum ógurlegum höf-
uðverkjum" en minningin sé góð.
Fallbyssur og keðjur
„Ég hafði ekki gert mér grein
fyrir því áður hversu flókið það er
að stjóma og halda utan um jafn
sérstökum verk og ég stýri í mynd-
inni, Heklu og Galdra-Loft,“ segir
Þröstur Leó. „Hekla er skrifað fyrir
m.a. sjö fallbyssur, keðjur og steðja,
þannig að mikið er um að vera í
einu og sama verkinu, en þetta var
gríðarlega skemmtilegt og gefandi.
Tónlistarmennimir vom líka merki-
lega góðir við mig; ég trúði því
næstum sjálfur að þeir tækju mark
á mér.“
Ruth Ólafsdóttir er óvissa stærð-
in í hópi leikara myndarinnar, að
minnsta kosti í augum íslendinga
sem hafa ekki fengið að kynnast
getu hennar og hæfileikum fyrr en
nú í mynd Hilmars. Hún er íslensk
að hálfu, austurrísk að hálfu og er
af gyðingaættum eins og Annie
Riethof var, fyrsta eiginkona Jóns.
Ruth býr í Los Angeles en er stödd
hérlendis vegna frumsýningar Tára
úr steini.
Einbeitt og sterk kona
Ruth kveðst telja að Annie hafí
verið mjög einbeitt kona og metnað-
argjöm. „Ferill hennar á tónlistar-
sviðinu hefði getað verið undraverð-
ur en honum varð hún að fórna
vegna nasistanna. Hún virðist hafa
verið lítið gefin fyrir málamiðlanir
og bjó yfír ákaflega sterkri skap-
gerð, ekki kona af því tagi sem líð-
ur best í skugganum af eiginmann-
inum. Hún var að mörgu leyti stað-
ráðin í að Jón hefði ekkert saman
við nasista að sælda, ekki einu sinni
til að bjarga eigin skinni eða dætra
sinna. Foreldrar hennar vora myrtir
í útrýmingarbúðum Þjóðverja,
þannig að hún vissi vel af hætt-
unni, en hún var stundum nánast
haldin þráhyggju," segir Ruth.
„Hún talaði tæpitungulaust og
móðgaði marga, sérstaklega hér á
íslandi, með því að segja hreinskiln-
islega hvað henni fannst um við-
komandi, sem gat leitt til vand-
ræða. Þetta afdráttarleysi var Jóni
oft á móti skapi. Annað sem mér
fínnst stórmerkilegt í fari Annie,
er að hún elskaði Jón til dauða-
Blár var
útilokaður
SIGURÐUR Sverrir Pálsson kvik-
myndatökumaður Tára úr steini
segir myndina vendipunkt á ferli
sínum af sérstökum ástæðum. „Ég
var og er enn mjög hrifinn af blá-
um lit og hef unnið með hann í
flestum þeirra mynda sem ég hef
kvikmyndað. Slawomir Idziak,
pólski kvikmyndatökumaðurinn
sem kvikmyndaði þá kafla mynd-
arinnar sem gerast hérlendis að
vetrarlagi, er hins vegar frægur
fyrir dálæti sitt á gulum lit og
hann gaf tóninn í þessum atriðum,
um 7% af myndinni. Ég varð að
vinna út frá þeim forsendum til
að ekki yrði stílbrot, en gulur litur
útilokar bláan í kvikmyndatöku
því að blár verður svartur. Blár
er því ekki til í Tár úr steini sem
Ieiddi til algjörar kúvendingar á
mínum hugsunarhætti við kvik-
myndatöku. Þetta er spennandi
lærdómur og þótt svo að ég verði
ekki gulur hér eftir, er hugsunar-
hátturinn annar,“ segir Sigurður.
dags; enda þótt þau skildu og hann
kvæntist tvívegis að nýju; þrátt
fyrir hörmungarnar sem dundu yfír
líf hennar. Hún leit aðra karlmenn
aldrei hýra auga og lofaði Jón og
prísaði til æviloka, bæði í hópi vina
og opinberlega. Þessi ævarandi ást
til hans var hugsanlega vegna þess
að hún hafði misst allt annað sem
henni var kært. Hún hafði líka óbil-
andi trú á hæfileikum hans til tón-
smíða, kannski meiri trú en nokkur
annar, sem sýnir eflaust framsýni."
Draumur um klaustur
En hún var einmana seinustu
áfin. Fyrir utan píanókennslu varði
hún öllum sínum kröftum til að fá
þann draum uppfylltan að hér í
Reykjavík yrði reist klaustur af
reglu heilags Benedikts - og hún
var gyðingur. Ég las hundruð bréfa
sem hún hafði skrifað og fengið frá
biskupum og kardínálum og ýmsum
málsmetandi mönnum í Vatíkaninu
vegna þessarar sýnar. Hún fór
meira að segja á fund páfans og
bað hann um aðstoð, en draumur
hennar rættist aldrei.“
Ruth og Hilmar kynntust í
Munchen þegar hann var þar við
nám. Henni var boðið hlutverk
Annie strax í upphafi og hafði ver-
ið í viðbragðsstöðu í nokkur ár þeg-
ar kallið kom loks og tökur hófust. |
Ruth er dökk yfírlitum, græneygð
og hláturmild og val leikstjórans
kemur ekki mjög á óvart.
Leikur Jón utanbókar
Ruth undirbjó sig gaumgæfílega
fyrir hlutverkið, las bréf Annie,
ræddi við nemendur hennar, hlust-
aði á eftirlætistónlist hennar og
æfði píanóleik tímunum saman.
Hún segist nú geta leikið nokkur
verk Jóns utanbókar, sem er ekki
heiglum hent. „Ég spilaði mikið í
myndinni en því miður era ekki öll
þau atriði notuð,“ segir hún og
hlær. Ruth kynnti sér jafnframt þau
gögn sem Hilmar hafði safnað sam-
an um Annie og skoðaði ljósmyndir
til að kynnast henni betur.
Hún segir koma á óvart hvað
kvikmyndagerðin heppnaðist vel,
þrátt fyrir ýmsa erfiðleika og mót-
byr sem aðstandendur hennar
mættu. Tökuliðið hafi verið ótrúlega
samstæður hópur og áhugasamur
og lagst á eitt um að ljúka verkinu,
sem hafi verið aðdáunarvert, ekki
síst þar sem hún þekki ólíkan starfs-
anda og lakari ytra.
„Fjármagnið var af skornum
skammti en við vorum öll staðráðin
í koma þessari mynd á hvíta tjaldið
með öllum ráðum. Ég sá myndina
í fyrradag og held að enginn geti
verið ósnortinn af þeim krafti sem
hún býr yfír, allt frá harmleik sög-
unnar til tónlistar Jóns.“
Tónlistin er
sj álfstætt afl
Hjálmar H. Ragnarsson er tón-
listarstjóri kvikmyndarinnar um
Jón Leifs og hefur reyndar kynnt
sér störf hans og tónlist manna
best. Hjálmar er einnig höfundur
handrits með þeim Hilmari Ods-
syni og Sveinbimi I. Baldvins-
syni, en hann segir að ýmis atriði
í myndinni séu sprottin af tónlist-
inni að mestu eða öllu leyti.
Tónlistin skýrir persónurnar
„Tónlistin er sjálfstætt afl í
þessari mynd,“ segir Hjálmar
hugsi. „Hún er ekki skreyting eða
meðleikur. Hún er sjálfstætt afl
og skýrir persónurnar og vekur
vonandi viðbrögð áheyrenda.“
Hjálmar segir að tónlistin sé
eðlilega nánast öll eftir Jón, en
hann eigi líka sitthvað sjálfur og
svo útsetji hann víða verk Jóns.
„Verkefnavalið miðast að nokkru
leyti við hvað búið er að gefa út
af verkum Jóns, en einnig feng-
um við einn morgun með Sinfó-
níuhljómsveit íslands, þar sem
var hljóðritað efni sem okkur
vantaði í sérstakar senur í mynd-
inni.
Það má segja að ef við hefðum
komið myndinni í tökur strax um
1992, eins og stóð til, hefðum við
ekki geta notað nema lítið af þess-
ari tónlist af því að þá hafði verið
svo lítið gefið út af henni á hljóm-
diskum. I aðra röndina var það
því blessun hvað það tók okkur
langan tíma að koma tökum
myndarinnar af stað.“
iHIjómsveitarverk áberandi
„Áberandi eru hljómsveitar-
verk. Þetta eru verk eins og brot
úr Heklu, mjög dramatísk hljóð-
mynd, og forleikurinn úipGaldra
Lofti, verk frá fyrstu tónsmíðaá-
rum Jóns, sem er mikið notað, og
við notum það til dæmis þegar
við erum að sýna þegar hann er
að berjast við að smíða tónlist,
Minni Islands og Þjóðhvöt, og
áberandi er líka mjög fallegt
strengjaverk, Hinzta kveðja, eins-
konar ástar- og saknaðarstef og
sjálf myndin endar á stórum hluta
úr því verki. Svo er talsvert af
píanótónlist sem Örn Magnússon
spilar, íslensk þjóðlög og lög í
rómantískum stíl.
Þó mikil umskipti hafi orðið í
útgáfu á verkum Jóns Leifs síð-
ustu ár, er tónlist hans flestum
framandi og skoðanir manna á
honum oft furðu fastmótaðar.
„Menn tengja Jón við ákveðinn
stíl, en ég held að það eigi eftir
að koma áheyrendum á óvart hve
tónlist hans er fjölbreytt. Við
reynum að reyra hljóðbandið
saman með endurtekningum og
tilvísunum svo ég er ekki hrædd-
ur um að við séum með mynd sem
er tvist og bast vegna þess hversu
músíkin sé fjölbreytt. Ég held
þvert á móti að karakter Jóns sé
svo sterkur að þó tónlistin taki
mismunandi áferðir, þá býr alltaf
þessi persóna undir.“
Hjálmar segir að líklega ráði
breyttur tiðarandi mestu um auk-
inn áhuga á tónlist Jóns, „það er
mikill áhugi á utangarðstónlist,
tónlist sem sker sig úr því sem
við eigum að venjast, og Jón nýt-
ur að vissu leyti góðs
af því. Nýjar kynslóð-
ir eru líka ekki eins
kreddufastar og þær
á undan okkur.
Ekki er síður mikil-
vægt að tónlistin er
miklu bctur spiluð,
við höfum miklu betri
hyóðfæraleikara nú-
orðið og þeir eru vilj-
ugri að spila tónlist-
ina hans. Ef maður
hlustar á gamlar upp-
tökur á verkum Jóns
er þeim oft einfaid-
lega misþyrmt. Sumir
lögðu sig þó fram og strengja-
kvartett Björns Ólafssonar spilaði
til dæmis strengjakvartetta Jóns
af alúð. Verk Jóns gera svo mikl-
ar kröfur til flytjenda, sérstak-
lega til strengjaleikara. Kunnátt-
an er að skila sér og ég er ekki
í vafa að þetta getur orðið góð
útflutningsvara ef við stöndum
vel að málum.
Ég held að endurreisn tónlistar
Jóns Leifs sé með því merkasta
sem gersl hefur í tónlist á Islandi
á síðustu tíu árum.“
Menn hafa haft á því orð að
Jón Leifs sé stakur drangur í tón-
listarsögu Norðurlanda og Hjálm-
ar tekur í sama streng.
„Það er ekki nokkur leið að
setja Jón í samhengi við önnur
tónskáld í Evrópu,
hann var skóli út af
fyrir sig. Þegar hann
var að reyna að koma
sér á framfæri í Evr-
ópu eftir stríð fékk
hann engan stuðning
frá kollegum sinum
og síst frá þeim sem
helst hefðu átt að
styðja hann, framúr-
stefnutónskáldunum,
tólftónatónskáldun-
um. Þeim fannst tón-
list hans vera of hrjúf
og skorta fag-
mennsku, þannig að
ég held að ekkert tónskáld á
Norðurlöndum hafiyerið undir
áhrifum af honum. Ég held að
áhrif hans séu frekar að skila sér
í dag, jafnvel til yngri tónskálda,
þar er ég örugglega ekki unda-
skilinn," segir Iljálmar og hlær
við.
„Það má segja að saga Jóns sem
tónskálds hafi að sumu leyti verið
harmsaga sem nú hefur breyst í
gleðileik. Ég held að hann hafi
alla tíð trúað því að svo yrði á
endanum. Þegar ég fékk 1978 að
kíkja í fyrsta kassann sem til-
heyrði Jóni beið efst í kassanum
bréf frá honum til þess nianns sem
mundi fara að rannsaka tónlist
hans. Það voru mér næg skila-
boð.“