Morgunblaðið - 16.09.1995, Blaðsíða 2

2 C LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Skoplegt bland
tilviljana, heppni
og hrakfara
Kvikmyndin Smoke le^^ur til atlögu við viðtekna and-
úð Bandaríkjamanna á reykingum. Jón Olafsson fór
í bíó í New York og lýsir hér því sem ber hæst í óperu-
o g leikhúsheimi borgarinnar í upphafi nýs leikárs.
BÍÓMYNDIN „Smoke“ sem í sumar
hefur gengið í kvikmyndahúsum
New York borgar og víðar í Amer-
íku kemur þægilega við þá sem
finnst erfitt að sætta sig við nýjustu dilluna
vestanhafs: Þá að reykingar séu alveg voða-
legt athæfí. í myndinni eru nefnilega allir
stöðugt að reykja. Þar er brennt vindlum,
bæði grö.nnum og digrum, og sígarettur
púaðar í stórum stíl. Það getur varla sam-
ræmast almennum skoðunum Bandaríkja-
manna á tóbaksreykingum,
samkvæmt síðustu skoðana-
könnunum og þaðan af síður
nýjum lögum sem tekin voru
upp í New York síðastliðið
vor, þegar reykingamenn
voru nánast gerðir^ útlægir
úr veitingahúsum. Áður var
búið að banna reykingar á
opinberum stöðum, en það
þótti hinum jdargangssama
löggjafa New York fylkis
ekki nóg og því var gengið
lengra og reykingar bannað-
ar á öllum veitingahúsum
sem taka meira en 35 manns
í sæti. Eins oggefur að skilja
er þá fátt eftir um fína drætti
fyrir þá sem fínnst verðurinn
alls ekki vera fullkomnaður
fyrr en búið er að gefa melt-
ingunni grænt ljós með sígarettu, vindli eða
pípu.
Smoke er gerð eftir handriti rithöfundar-
ins Paul Austers sem þekktur er fyrir skáld-
sögur sínar, New York-trílógíuna, Moon-
palace, Leviathan og fleiri. Þessi mynd er
óvenjuleg fyrir fleira en tóbaksreykingar.
Sögusviðið er auðvitað New York, nánar
tiltekið hverfí í Brooklyn. Þar ber fundum
aðalpersónananna saman, þeirra Auggie
Wrens (leikinn af Harvey Keitel), sem af-
greiðir í tóbaksbúðinni Brooklyn Cigar
Company og rithöfundarins Paul Benjamins
(leikinn af William Hurt) sem þar er fastur
viðskiptavinur. í skoplegu blandi tilviljana,
heppni og hrakfara verða þeir Auggie og
Paul vinir. Fleiri karakterar blandast í leik-
inn, allir litríkir á sína vísu, í sögu sem líð-
ur áfram, furðu rólega af amerískri að vera,
og endar á því að allir hafa fengið um nokk-
uð að hugsa og eru, einsog oft er um persón-
umar í sögum Austers, kannski ofurlítið
vitrari og betri menn fyrir bragðið.
Sögur Austers eru nokkuð sér á parti í
bandarísku bókmenntaflórunni og margir
vilja meina að hann sé brautryðjandi um
ný stílbrögð og frásagnarform. Um Smoke
má segja sama. Eitt af því sem gerir hana
öðravísi en þær amerísku bíómyndir sem
maður er vanastur, er að leikstjórinnj Wa-
yne Wang, er alveg óhræddur við langar
viðburðalitlar senur sem undirstrika hug-
leiðingar og karakter persónanna án þess
að skipta miklu máli fyrir söguþráðinn eða
framvindu myndarinnar.
Ótrúleg nostursemi! um
leikmynd og leikhluti und-
irstrikar þennan þátt
myndarinnar enn frekar.
Smoke sýnir eitt af þessu
sem öllum New York búum
er nauðsynlegt að fullvissa
sig um annað slagið: Að
borgin sé þrátt fyrir allt
fyrst og fremst bústaður
venjulegs fólks. Sumarið
hefur sannarlega reynt á
þolrif borgarbúa. Sviðnar
grasflatirnar í Central Park
bera þurrkum og ógurleg-
um hitum vitni. Menn segja
að lengst af hafi ekki verið
líft í borginni og úti á Long
Island, en þangað flýja
margir stórborgarsvækj-
una, var þurrkurinn ekki minni, þar brutust
út skógareldar sem röskuðu dýralífi og ollu
skemmdum upp á milljónir dollara.
Nýtt leikár að hefjast
Þessar hremmingar hafa nú samt ekki
orðið menningarlífí borgarinnar að fjör-
tjóni. Þessa dagana þegar menn varpa önd-
inni léttar í septembersvalanum eru leikhús
og óperur að byija nýtt leikár, söngleikja-
húsin fylla blöðin af auglýsingum um nýj-
ustu leikina og þá sem hafa gengið áður,
sumir árum eða jafnvel áratugum saman.
New York City Opera sem upp á síðkast-
ið hefur verið að sækja i sig veðrið, þótt
samanburðurinn við Metropolitan-óperuna sé
henni jafnan erfíður, byijaði sitt leikár með
ópera eftir Paul Hindemith, Mathis der Ma-
hler. Þessi ópera Hindemiths er raunar sjald-
séð í óperahúsum, en er þekktari sem hljóm-
sveitarverk. Framflutningur þess í Þýska-
landi 1934 varð til þess að Hindemith komst
í ónáð hjá nasistum sem líkaði ekki boðskap-
N E W
Y O R K
Morgunblaðið/Kristinn
urinn. Óperatextinn er byggður á sögu Mat-
his Grúnewalds 16. aldar málara sem gefur
listina upp á bátinn þegar hann hefur sann-
færst um að grimmd og ofsóknir samtímans
komi í veg fyrir að listir geti þrifist. New
York City Opera hefur ólíkt Metropolitan
lagt nokkra áherslu á verk sem ýmist hafa
átt undir högg að sækja af pólitískum ástæð-
um eða fjalla um deiluefni líðandi stundar.
Metropolitan-óperan byijar sitt leikár
ekki fyrr en í lok mánaðarins, og að venju
með stæl með flutningi á Óþeiló sem gagn-
rýnendur kalla dæmigerða glamúróperu fyr-
ir Metropolitan. Þá verður líka tekið í notk-
un nýtt og glæsilegt textakerfi. Litlum text-
askjám hefur verið komið fyrir á hveiju
einasta sætisbaki, svo nú geta Met-gestir
líka skilið samtölin á sviðinu, jafnvel þótt
þeir hafi ekki lesið librettoið áður en þeir
komu í óperuna.
Á sunnudaginn var tóku söngleikjahúsin
við Broadway sig saman um mikinn útikon-
sert þar sem stjörnur söngleikjanna
skemmtu vegfarendum um miðbik Manhatt-
an með 'alþekktum lögum úr helstu
Boradwaysýningunum. Uppákoman setti
svip á borgina, þótt varla þurfi að kynna
Cats, Vesalingana eða Showboat fyrir gest-
um og gangandi í New York.
En á sama tíma og stjörnurnar settu sig
í stellingar fyrir vetrarvertíðina lauk hátíð
sem minna fór fyrir í hringiðu stórborgar-
innar. Það var norræn leiklistarhátíð sem
Germönskudeild Columbiaháskóla stóð fyrir.
Sýnd voru 7 verk frá Norðurlöndunum og
byijað á leikriti Hrafnhildar Hagalin Guð-
mundsdóttur „Ég er meistarinn." Hrafnhild-
ur var viðstödd sýninguna og tók þátt í
pallborðsumræðum sem haldnar voru á
meðan á hátíðinni stóð í húsakynnum Col-
umbiaháskóla. í kjölfar sýningarinnar „Ég
er meistarinn" fylgdu leikrit frá Danmörku,
Noregi, Svíþjóð og Finnlandi.
Sýningarnar vora misjafnar að gæðum og
var leikstíll amerísku leikaranna ekki alltaf
í samræmi við væntingar höfundanna. „Ég
er meistarinn" sem vafalaust var ein besta
sýningin á hátíðinni, var til dæmis miklu
hraðari sýning heldur en hún var á íslandi
og öll persónusköpun dálítið öðravísi fyrir
bragðið. Þó var ekki hægt annað en dást
að leik Erneste Stuart Rudin sem lék meistar-
ann. í meðföram Rudins verður meistarinn
býsna sannfærandi blanda af flagara og
snillingi, sem svífst einskis í tilraunum sínum
til að ná álagatökum á fyrrverandi nemanda
sínum Hildi. Eftir sýninguna sögðu leikaram-
ir, sem koma frá Tribeca Lab leikhúsinu á
Manhattan, að þar væri áhugi á að taka
leikritið til frekari æfínga og hugsanlega
sýna það á almennum sýningum.
Eintal konu
Meðal annarra leikrita var verk Norð-
mannsins Edvards Ronnings, Himmelpla-
neten sem fjallar um samband sjúklings og
starfsmanns á einangrunardeild spítala fyr-
ir geðveika glæpamenn. Finnska verkið á
hátíðinni er eftir Eeva-Liisa Manner og
höfundurinn lýsir því sem einskonar eftir-
mála við leikrit Georgs Búchners, Woyzeck.
Það fjallar um réttarhöldin yfír Woyzeck,
hermanninum sem í leikriti Búchners myrð-
ir ástkonu sína. í finnska verkinu er Wo-
yzeck yfirheyrður, sakfelldur og tekinn af
lífí. Stig Dahler er höfundur danska leikrits-
ins sem sýnt var á hátíðinni. Það heitir „Jeg
tæller timerne" og er eintal konu, sem situr
innilokuð í herbergi sínu í Sarajevo á meðan
sprengjur og íjallbyssur druna fyrir utan. í
amerísku uppfærslunni er eintalinu breytt
í margtal fimm leikara sem allir fara með
eitt og sama hlutverkið.
Áhugi á leikritum og kvikmyndum frá
Norðurlöndunum er mikill í New York. Nú
í vor var tveggja mánaða Bergman-hátíð í
Walter Read-kvikmyndahúsinu í Lincoln
Center, verk Ibsens og Strindbergs eru
reglulega á fjölunum í New York-leikhúsum
og annað slagið eru nýrri norræn verk sýnd
í borginni. Það sýndi sig líka að á þessari
hátíð var nokkrum sinnum húsfyllir, þótt
sýningarnar væru ekki mikið auglýstar utan
Columbia-svæðisins.
Bókmennta-
hátíð ’95
FJÓRIR dagskrárliðir verða í
dag á hátíðinni. Kl. 11.15 verð-
ur pallborðsumræða um nor-
rænar bókmenntir á heims-
markaði. Þátttakendur verða
Alastair Niven, Lisa Bostrup,
Aire Pais, Kristin Brudevoll,
Pamela Clunies-Ross, Ingólfur
Margeirsson og Örnólfur
Thorsson sem stýrir umræðum
áensku. Eftirhádegi, kl. 13.15
verða afdrif bókmennta í bóka-
útgáfu samtíðar rædd af Jason
Epstein, Michael Krúger, Ein-
ar Már Guðmundsson, Pétur
Már Ólafsson og Haildór Guð-
mundsson sem stýrir umræð-
um á ensku. Kl. 15 munu svo
William Styron spjalla við Thor
Vilhjálmsson um höfundar-
verk sitt. Allir pessir dag-
skrárliðir verða í Norræna
húsinu. KI. 14.30 verður upp-
lestur á þýsku I Þýska bóka-
safninu.
Vandaður en
haminn flutningur
TÓNLIST
Islcnska ópcran
LJÓÐATÓNLEIKAR
Elisabeth Meyer-Topee sópran-
söngkona og Inger Marie Lenz
píanóleikari fluttu söngverk eftir
Grieg, Heise, Wagner, Nielsen,
Rangström og R. Strauss. Fimmtu-
dagurinn 14.september, 1995.
TÓNLEIKARNIR hófust á fjór-
um lögum eftir Grieg og tvö þau
síðustu, En drom og Jeg elsker
dig, voru fallega sungin. Þijú lög
eftir Peter Heise voru næst á efnis-
skránni og það síðasta Skoven-
somhed, er sérlega fallegt og var
afburða vel sungið. Tvö fyrstu lög-
in eftir Heise, Ingen
Blomst í Verdens
Lande, við danska
þýiðngu á ljóði eftir
Byron og Skonne fru
Beatriz, eru ekki
merkilegar tónsmíðar
og liggur þar í skýr-
ingin hvers vegna þau
eru sjaldan sungin.
Wesendonck ljóðin
fimm eru auðheyri-
lega hugsuð fyrir
hljómsveit, þó Wagner
gæfi þau út með
píanóundirleik.Það
síðasta, „Draumar“,
raddsetti Wagner fyr-
ir 18 manna hljómsveit og flutti
undir glugga Matthildar Wesen-
Elisabeth
Meyer-Topsoe
donck, á afmælisdegi
hennar 23. desember
1857. Ástarævintýri
Matthildar og Wagners
endaði með miklu uppi-
standi vegna bréfs frá
Minnu, konu Wagners,
til Matthildar, er leiddi
til þess að Wagner
„flúði“ til Feneyja.
Píanógerðin þykir lak-
ari en hljómsveitarút-
færslan, sem Mottl og
Wagner unnu að í sam-
einingu. Tii er önnur
hljómsveitargerð unnin
af Henze, fyrir kamm-
ersveit og háan sópran.
Flutningur ljóðanna var mjög
vandaður og sérlega glæsilegur í
3. og 5. ljóðinu, sem eru kunnust
af þessum sérkennilegu ástar-
söngvum.
Þijú lög eftir Nielsen, alþýðleg
en falleg, voru þokkalega flutt,
þó söngkonan hefði átt að kunna
danska textann utanað. Ture
Rangström átti þijú lög á efnis-
skránni og þar mátti heyra mun
fijálslegra tónferli en hjá Nielsen.
Ekki var söngkonan í essinu sínu
í lögum Rangström. Það brá jafn-
vel fyrir lágri tónstöðu hjá henni,
auk þess sem hún missti niður
nokkur orð í texta eins lagsins.
Fimm lög eftir Richard Strauss
voru lokaþáttur tónleikanna og
voru Allerseelen, Die Nacht og
Morgen fallega sungin og þar átti
píanistinn vel leiknar stófur. Það
sem einkenndi tónleikana í heild
var vandaður og góður flutningur,
en á köflum nokkuð haminn eða
framfærður af gætni og vantaði
oft að unnið væri meira með and-
stæður í túlkun tilfinninga og
mótun blæbrigða. í Strausslögun-
um gætti þess nokkuð, að píanóið
var ekki nægilega vel stillt.
Jón Ásgeirsson