Morgunblaðið - 21.09.1995, Blaðsíða 10

10 B FIMMTUDAGUR 21. SEPTEMBER 1995
VIÐSKIPTI
MORGUNBLAÐIÐ
Fvrir-
tækja-
menning
Stjórnun
Hugtakið starfsmenning í
fyrirtækjum hefur veríð að
riðja sér til rúms á síðustu
árum, en hefur oft verið
misskilið, skrifar dr. Þóra
Þórsdóttir í síðari grein
sinni um nýjungar innan
stj ómunarfræðanna
NOKKRA síðustu áratug-
ina hefur sú hugmynd
rutt sér til rúms að sam-
félög innan stofnana
væru í eðli sínu sem dálítil vasaút-
' gáfa af þjóðfélagskerfi. Hugtakið
fyrirtækjamenning hefur myndast,
í upphafi sprottið úr mannfræð-
inni. Það hefur víða verið notað
og víða misskilið. Fræðimenn deila
enn um raunverulega merkingu
hugtaksins og hvernig vega skuli
það og meta.
Þeir sem helst nota hugtakið
temja sér einfalda sýn með því að
líta einvörðungu á einn þátt menn-
ingar í stað að taka tillit til alls
litrófs menningarlegra þátta. Til
dæmis kynnu þeir að einblína á
þau gildi sem mest ber á, það sem
yfirstjóm telur til gilda í bækling-
um sínum. Menning er hins vegar
miklu flóknari og á sér dýpri rætur.
Ef hugað er að ólíkri umgerð
mismunandi menningar, er mestur
skoðanamunur hjá þeim annars
vegar sem telja menningu eitthvað
sem stofnun hefur og hins vegar
þeim sem telja menningu eitthvað
sem stofnun er. Samkvæmt fyrr-
nefnda sjónarmiðinu er menning
álitin breyta (breytistærð) sem
unnt er að fella inn í annað, skipa
niður og breyta að vild. í þessu
tilviki er menning álitin breyta sem
getur staðið í gagnkvæmum
V' tengslum við aðrar breytur. Hún
getur annaðhvort verið óháð eða
háð breytistærð. Þessi skilningur
er í samræmi við skilning raun-
hyggju (positivism) á menningu.
Þótt stefna þessi álíti sig vísinda-
lega framar öðrum stefnum, halda
gagnrýnendur raunhyggju því
fram að skilningur hennar rúmi
ekki hina einstöku auðlegð menn-
ingar.
Þeir sem hins vegar álíta menn-
ingu eitthvað sem fyrirtæki er, líta
á menningu sem líkingu (met-
aphor). Það er að segja, það er
einungis ein leið að skoða slík fyrir-
tæki. Menning er ekki aðskilin ein-
ing, en fyrirtækið er það. Menning-
in er rannsökuð með lýsingum og
er hún í þessu sambandi álitin
huglægt fyrirbæri. Túlkun á merk-
ingu er mikilvæg. Markmiðið er
því ekki endilega að sjá fyrir þróun
eins og í fyrra tilvikinu, heldur að
sundurgreina viðhorf heimamanna
og skilja eðli og ferli gagnkvæmra
áhrifa. í raunhyggjunni glatast
innsæið.
Skilningur raunhyggju á starfs-
menningu var vinsæll á 7. og 8.
áratugum þessarar aldar, en á 9.
áratugnum komu fram þjóðfræði-
legar aðferðir. Áhersla er þar lögð
á að komast að skoðunum heima-
manna á samfélagi þeirra með því
að notast við rækileg viðtöl, athug-
un þátttakenda sjálfra og mat á
dæmum og áþreifanlegum hlutum
eins og frásögnum, ytri táknum
og helgiathöfnum.
Mismunandi stig menningar
Tíð eru þau glöp að virða ein-
ungis fyrir sér hið sýnilega svið
hlutanna eða fylgjast með ytri
hegðun og telja það jafngilda
menningu. Menning er tjáð með
þessum hætti. Merkingin bak tákn-
um og hegðun, eins og hún er túlk-
uð af þegnum samfélagsins, mynd-
ar kjarna menningarinnar. M.ö.o.,
aðeins með túlkun þegnanna,
heimamanna, er hægt að finna
inntak þessara tákna eða hegðun-
ar.
Ef mismunandi stig menningar
eru ígrunduð, einkenna ýmsar
grundvallarforsendur djúptækasta
stigið. Þær eru kjarni menningar,
stundum skilgreindur sem sú að-
ferð sem hópurinn hefur lært til
að leysa vandamál innri samþætt-
ingar og ytri aðlögunar. Þessar
aðferðir eru ýmist fundnar upp,
uppgötvaðar eða unnar til fulls af
hópnum og hafa margsinnis dugað
í fortíðinni. Þess vegna eru aðferð-
imar orðnar hið eðlilega viðhorf
gagnvart umheiminum. Einkenni
hóps, í viðbrögðum og við úrlausn
vandamála, varða gjarnan hina
eðlilegu leið hugsunar og tilfinn-
inga. Gmndvallarforsendur hóps-
ins verða þá svo sjálfsagðar að
einstaklingar hans era oft ekki
meðvitaðir um þær. Af þessum
sökum getur áreiðanleg matsgerð
reynst erfið í framkvæmd.
Hvers vegna er menning
fyrirtækis mikilvægt hugtak?
Vegna þess að grandvallarfor-
sendur eru svo djúptækar og hafa
þróast lengi í samskiptum hópsins,
hafa þær mikil áhrif á allt líf sam-
félagsins. Tilraunir til breytinga
sem kynnu að verða boðaðar, hvort
sem þær eru utan frá eða innan
samfélagsins, lenda í andstöðu ef
þær ógna ríkjandi reglum og for-
sendum. En samfélög sem skortir
aðlögunarhæfni og bregðast seint
við breytingum munu einfaldlega
ekki komast af.
Vegna þess að samfélög saman-
standa af fólki og fólk alla jafna
kvíðir fyrir breytingum, getur slík
tregða verið mjög máttug í and-
stöðu sinni gegn breytingum. Þeg-
ar gera skal skipulega ummynd-
unartilraun innan stofnunar, nauð-
uga, viljuga, er því mikilvægt fyrir
þá sem vinna að breytingunum að
skilja og aðhyllast ríkjandi menn-
ingu. Skilningur verður þá fyrir
hendi á þeim andbyr sem sumir
þættir tilraunarinnar kynnu að
lenda í og heimamönnum skilst
frekar hvers vegna þörf þykir á
breytingum. Þekking á mótstöðu-
öflum auðveldar breytingartilraun-
ir sem oft era nauðsynlegar til að
fyrirtæki haldi velli.
Skilningur á menningunni greið-
ir líka fyrir aðlögun aðkomu-
manna. Nýir starfsmenn standa
frammi fyrir ókunnugu umhverfi
og vinnuaðferðum. Ef skilningur
fæst á samfélagsmenningu og
hann er útskýrður fyrir aðkomu-
manni, verður menningaraðlögun
og samstilling auðveldari en þar
sem hlutir eru óljósir. Hins vegar
fer hlutdeild mannsins og sam-
skipti við hópinn, eftir hinu nýja
umhverfi.
Mjög mikilvægt er að þekkja vel
eigin menningu, þegar fyrirtæki
ræðst í yfirtöku eða samrana og
ætlunin er að innlima starfsmann
í markhópi. Það er einnig mjög
mikilvægt að fá eins mikla vitn-
eskju um hann og auðið er. Þetta
gæti reynst snúið snemma í ferl-
inu, en athygli beindist altént að
hugsanlegum erfíðleikum við sam-
þættinguna framundan. Ekki verð-
ur alltaf komist hjá misklíð og
ágreiningi, en draga má úr þeim
með því að temja sér að vera næm-
ur á mismun sem er fyrir hendi.
Mismunur gæti jafnvel varpað ljósi
á tilvik þar sem áþreifanlegur
samrani kynni að vera óráðlegur.
Hvernig má mæla
fyrirtækjamenningu
Það getur verið gagnlegt og
forvitnilegt í sjálfu sér að skilja
fyrirtækjamenningu. En það
þarfnast tíma, innsæis og fyrir-
hafnar að meta fyrirtækjamenn-
##
Oryggi Alnetsins
Sjónarhorn
INTERNETIÐ er
opið í þeim skiln-
ingi að gögn sem
flæða um netið frá ein-
um stað til annars,
stöðvast á leiðinni hjá
hinum og þessum aðil-
um sem hafa greiðan
aðgang í gögnin. Sem
betur fer er til leið til
að tryggja gagnaör-
yggi þeirra gagna sem
flæða um Intemetið.
Aðferðin sem notuð er
byggir ekki á því að
takmarka aðgang að
gögnunum, heldur
brengla (encrypt) þau
þannig að jafnvel þótt
hægt sé að nálgast gögnin er
ógjörningur að skilja hvað er verið
að senda á milli. Brenglun gagna
er afrakstur svokallaðra dulmáls-
vísinda (cryptographic), sem eiga
rætur sínar að rekja til hemaðar.
Það var svo fyrir nokkrum árum
að viðskiptaheimurinn fór að nýta
sér brenglun til samskipta sín á
milli og hafa bankarnir verið þar
atkvæðamestir.
Þrátt fyrir tilraunir Bandaríkja-
stjórnar til að takmarka notkun
almennings á dulmálsvísindum hef-
ur þeim samt sem áður ekki tekist
slíkt og síðustu misseri hafa ein-
staklingar nýtt sér brenglun til
samskipta í æ ríkara mæli. Tak-
markanirnar lýsa sér helst þannig
að bann er lagt á útflutning ör-
uggra brenglunaraðferða. Dæmi
um afleiðingarnar er uppákoma
eins og þegaf'„hakkerar“ náðu að
bijóta öryggismúr Netscape, en
orsökin er að þeir leyfa
fijálsan aðgang að for-
ritinu á Intemetinu
(túlkað sem útflutning-
ur) og verða því að
fyígja kröfum Banda-
ríkjastjórnar um notk-
un lélegra öryggis-
aðferða.
Öryggisþarfir
einstaklinga
Þarfir einstaklinga
til notkunar dulmáls-
visinda era mismun-
andi, þó segja megi að
grunnþarfimar séu að-
eins tvær:
* Brenglun skjala.
* Rafræn undirskrift.
Brenglun skjala
Brenglun skjala á sér stað með
því að varpa upphaflega skjalinu
yfír í brenglaða skjalið með aðstoð
brenglunaralgríms og brenglunar-
lykils. Brenglaða skjalið er síðan
ómögulegt að lesa nema varpa því
aftur með hjálp afbrenglunaral-
gríms og afbrenglunarlykils. Eldri
brenglunaraðferðir byggðu oft á
því að safni brenglunarlykill var
notaður til að brengla og afbrengla
og því sameiginlegt leyndarmál
þeirra sem vildu eiga örugg sam-
skipti. Áður en tveir aðilar gátu
haft samskipti sín á milli urðu þeir
að ákveða sameiginlegan brengl-
unarlykil. I slíku kerfi er síðan
vandamál fólgið í því að koma
upplýsingum um brenglunarlykil-
inn á milli án þess að óviðkomandi
aðilar gætu nálgast upplýsingarn-
Margt hefur verið rætt
og ritað um óöryggi
Internetsins (Alnetsins),
það sé opið öllum ogþví
sé ekki treystandi fyrir
flutningi viðkvæmra
viðskiptaupplýsinga.
Stefán Hrafnkelsson
segir í annarri grein
sinni um heimaverslun
að þessi ótti hafi ekki
verið ástæðulaus.
ar. Nýrri aðferðir byggja á tveim
lyklum, þar sem annar er almennur
(allir mega hafa aðgang að) og
hinn er einkalykill (aðeins einstakl-
ingurinn sem á lykilinn má hafa
aðgang að). Ekki þarf að skiptast
á upplýsingum um einkalykla til
að geta hafið örugg samskipti, en
tryggja þarf að almennr lykillinn
sé í raun og veru frá viðkomandi
aðila.
Rafræn undirskrift
Einfalt er að villa á sér heimildir
á Intemetinu. Það má t.d. gera með
því að falsa netfang „frá“-svæðisins
í rafrænum pósti eða breyta skeyti
á leið sinni um Intemetið. Rafræn
undirskrift er notuð í þeim tilgangi
að koma í veg fyrir slíka misnotk-
Stefán
Hrafnkelsson
un, en með notkun slikrar undir-
skriftar má sannreyna að sendandi
er sá sem hann segist vera og inni-
hald skeytisins sé í raun og veru
frá sendanda.
Rafræn undirskrift felur í sér að
bætt er viðbótarapplýsingum aftan
við skeyti, og þær notaðar til að
sannreyna að viðkomandi skeyti eru
frá tilgreindum aðila, ásamt því að
tryggja að skeytinu hafi ekki verið
breytt á leið sinni frá sendanda til
móttakanda. Skeyti getur haft raf-
ræna undirskrift án þess að vera
brenglað. Öryggi rafrænna undir-
skrifta, ef notaðar era réttar aðferð-
ir, er meira en hefðbundinna undir-
skrifta, þar sem mun erfiðara er
að falsa þær.
Dulmálsvísindi
Við skulum skoða nánar hvemig
dulmálsvísindi tryggja öragga
brenglun og rafræna undirskrift með
aðferð sem kölluð hefur verið al-
menn dulmálslyklaaðferð (public key
cryptography). Þessi aðferð byggir
á því að búnir era til tveir samtengd-
ir brenglunarlyklar fyrir hvern ein-
stakling sem nýta vill örugg sam-
skipti. Skeyti sem er brenglað með
öðram lyklinum má afbrengla með
hinum. Fyrri lykillinn er almennur,
en sá síðari er leyndarmál. Allir
mega vita almenna lykilinn, en leyni-
lykilinn þarf að varðveita þannig að
enginn komist í hann.
Brenglun
Þegar skeyti sem senda á til Jóns
er brenglað er almenni lykill Jóns
notaður sem brenglunarlykill. Þeg-
ar Jón móttekur skeytið afbrenglar
hann skeytið með sínum leynilykli.
Rafræn undirskrift
Þegar Magga vill senda skeyti
með rafrænni undirskrift notar hún
leynilykil sinn til að brengla undir-
skriftastreng sem búinn er til úr
skeytinu með þekktri aðferð. Þenn-
an streng er síðan ekki hægt að
framkalla nema hafa upphaflega
skeytið óbreytt. Með því að af-
brengla undirskriftina með almenna
lykli Möggu getur móttakandi borið
saman undirskriftina við þá undir-
skrift sem framkalla má úr texta
skeytisins. Ef undirskriftirnar era
þær sömu er komin trygging fyrir
því að sendandi skeytisins er
Magga.
Öryggi dulmálslyklaaðferðar
Öryggi dulmálslyklaaðferðar fer
eftir því hvaða algrím er notað og
lengd brenglunarlykils. í dag er al-
gengt að nota brenglunarlykla sem
eru 1.024 bitar á lengd. Öryggi slíkr-
ar brenglunar er svo mikið að þó
allt reikniafl heimsins sé notað tekur
samt milljónir ára að afbrengla
skeyti ef notuð er handahófsaðferð
og allir mögulegir lyklar prófaðir.
PGP-forritið
Sú útfærsla brenglunar sem not-
ið hefur hvað mestrar hylli er PGP
sem stendur fyrir „Pretty Good
Privacy". Fórritinu hefur verið
dreift án endurgjalds (freeware -
deilihugbúnaður) á Internetinu, og
náð þannig mikilli útbreiðslu fyrir
bragðið. Mikil útbreiðsla ákveðins
hugbúnaðar er einmitt lykillinn að
því að almenn notkun brenglunar
gangi upp. Þannig vilja menn nota
eina aðferð til að hafa samskipti
við alla sína skjólstæðinga. Þar sem
forritið byggir á mjög öruggum
brenglunaraðferðum var það bann-
að til útflutnings og stendur höf-
undur þess í ströngum málaferlum
vegna þeirrar staðreyndar að það
má nálgast á Internetinu. Ástæður
þessara málaferla er að leyniþjón-
usta Bandaríkjanna treystir sér
ekki til að „hakka“ brenglunina og
er hún því orðin verkfæri andstæð-
inganna sem geta nú haft sam-
skipti sín á milli án þess að stóri
bróðir fylgist með.
Segja má að PGP-forritið leyfí
notendum að bæta brenglun við
hefðbundin póstkerfi (cc:Mail, Mic-
rosoft mail og Internetpóst) og