Morgunblaðið - 23.09.1995, Blaðsíða 4

4 C LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Sonur
tveggja
tungnmála
Rithöfundurinn Patríck Chamoiseau frá
frönsku eyjunni Martinique kveðst stefna
að margþættri heild í skrifum sínum,
sem er án efa venslað uppruna hans
og menningn. Sindri Freysson ræddi
við Chamoiseau.
Morgunblaðið/Þorkell
CHAMOISEAU kveðst telja nauðsynlegi í skáldskap nútímans að sameina
hið þjóðlega og hið alþjóðlega, safna saman brotum sundraðs heims.
CHAMOISEAU, ein.skær-
asta stjarna í frönskum
bókmenntaheimi um
þessar mundir og gestur
á nýliðinni bókmenntahátíð, var
einhveiju sinni spurður afhveiju í
ósköpunum hann byggi á Mart-
inique, fjarlægri eyju í Karíbahaf-
inu, en ekki í iðu stórborgarinnar
París. Hann varð undrandi við
spurninguna og kvaðst telja París
vera miklu meiri eyju en Mart-
inique. Þetta svar lýsir heimsmynd
hans ágætlega.
Bátur með fullfermi þræla
Fljótt á litið er hægt að sjá hlið-
stæðu á milli Martinique og íslands
í þeim skilningi að um ríki eyja-
menningar er að ræða, innrás nú-
tímans varð seint og gerðist hratt,
auk þess sem báðar þjóðirnar
þekkja nýlenduherra af eigin raun.
Chamoiseau kveðst telja margt
sameiginlegt með íslandi og heima-
landi sínu, en á sama tíma sé grund-
vallarmunur þar á. ísland hafi þrátt
fyrir allt mjög rótgróinn bakgrunn,
bæði í bókmenntalegu og menning-
arsögulegu tilliti.
„Islendingar búa að
sterkri hefð sem á sér enga
hliðstæðu í mínu heimalandi.
Þið eigið íslendingasögurnar
en öðru máli gegnir um okk-
ur, við eigum ekkert sam-
bærilegt, sem þýðir að þegar
ég lít um öxl blasir ekki við
löng og glæsileg menningar-
saga, heldur bátur sem kem-
ur siglandi með fullfermi
þræla. Á Martinique voru
frumbyggjar en þeim var
útrýmt og íbúar eyjarinnar
sem voru fluttir frá Afríku,
Evrópu og AusturlÖndum
nær, voru rótslitið fólk. íbú-
ar Martinique eru því ekki
afkvæmi þjóðar sem ný-
lenduherrar lögðu undir sig,
heldur þjóð sem nýlendu-
herrarnir tóku með sér til
eyjarinnar. Fólkið hafði ekk-
ert samband við uppruna
sinn öldum saman, svo að
ef hægt er að tala um minni
þjóðar og menningu, var
henni útrýmt með þeim af-
leiðingum að sú veröld fór
alveg forgörðum. Frum byg-
gjamir voru drepnir og til
varð blanda af fjölda mörg-
um ólíkum málum, kynþátt-
um og þjóðum sem leiddi til
samþættingar margra og
ólíkra hugarheima.
Leit að sjálfsmynd
Ég nota orðið hugarheim-
ur í merkingunni afstaða til
allra hluta, gildismatið sem
ákvarðar fegurðarskyn okkar og
mótar tilveruna að öðru leyti. Fyrir
vikið eigum við ekki neina goðsögn
sem liggur til grundvallar sjálfs-
mynd okkar, á sama hátt og íslend-
ingar eiga sögurnar eða Grikkir
goðafræðina."
Um miðbik þessarar aldar þegar
krafa nýlendanna um sjálfstæði
varð háværari, hófu menn að hug-
leiða á Martinique eins og á öðrum
eyjum í Antilla-eyjaklasanum í
Vestur-Indíum, hvert væri sameig-
inlegt einkenni íbúanna. Þeir fundu
ekkert eitt sem þeir gátu fest hend-
ur á eða nægði til að grundvalla á
sjálfsmynd, og sátu því uppi án
sjálfsmyndar.
. „Fólki fannst þetta sérkennilegt
og brást við með því að
leita út fyrir eyjarnar,
sumir til Afríku og aðrir
til Evrópu eða Indlands.
Menn grófu mjög djúpt
eftir rótunum. Fólk skipti
sér niður í samræmi við þessa leit
og sumir sögðust vera Afríkubúar,
aðrir Evrópumenn eða Indveijar.
Þá varð til hugmynd um menningu
kreóla sem miðast að því að vinna
úr þessu undri og einkennilegu
kringumstæðurn og sameina alla
, þessa þætti. Ég er t.d. þeldökkur
og því með rætur í Afríku, en það
skýrir ekki mína sjálfsmynd, því að
áhrifin koma líka frá Evrópu og
Indlandi. Ég er því i senn Afríku-
búi, Evrópubúi, Indveiji og inn-
fæddur íbúi Martinique. Hugmynd-
in gengur í raun út á að læra að
lifa og sætta sig við fjölbreytnina.
í veröldinnni sem við búum í eru
tungumál, menningarsvæði og hug-
arheimar sífellt að snertast og tak-
ast á í góðu eða illu. Kreólar þekkja
þessa snertingu og fjölbreytnina
henni samfara, því að sjálfsmynd
okkar byggir á henni. Fyrir vikið
erum við betur búin undir nútímann
en íslendingar sem eiga ríka sögu
og mynda fremur einsleita þjóð.“
Olíkar raddir virtar
- Standa íbúar Martinique þá
ekki heiðursvörð um þjóðernið?
„Við leggjum áherslu á að standa
vörð um þjóðernið á þann hátt að
hver rödd og þáttur í þjóðfélaginu
fái að njóta sín. Allt
skipulag þjóðfélagsins
verður að miðast við þetta
markmið, því að skipti
einhver hópur meira máli
en annar, myndast ójafn-
vægi og deyfð í þjóðfélaginu. Áður
fyrr var sú stefna rekin á heimsvísu
að þjóðríkið útrýmdi minnihluta-
hópum eða innlimaði þá inn í heild-
ina, en nú vilja minnihlutahópar
rísa upp og láta ljós sitt skína. Þetta
er í fullu samræmi við kreólsku
hugmyndina um að virða rödd hvers
og eins.“
Chamoiseau hefur gert margvís-
legar tilraunir með franska tungu
í bókum sínum sém telja meðal
annars safn ævintýra og leikrit
byggt á ævintýraverum, þijú rit-
gerðasöfn, tvær minningarbækur
og þijár skáldsögur. Hann grefur
upp gleymd orð eða smíðar ný og
allur hans stíll einkennist af hæfi-
legri leikgleði og virðingarleysi fyr-
ir reglum franskrar málfræði og
ritháttar. Friðrik Rafnsson hefur
þýtt kafla úr óbirtri bók hans, Écr-
ire en pays dominé, sem kemur út
hjá Gallimard í janúar nk., en þar
segir að „setning felur í sér draum
þegar hún neyðir hugann til að taka
skuggalegar kollsteypur. “
Mér fannst ástæða til að spyija
hvort þessi tilraunagleði stafí af þvi
að hann er sonur tveggja tungu-
mála, frönsku og kreólamálsins, eða
vegna þess að hver sá heimur sem
höfundur skapar þarf nýtt tungu-
mál að einhveiju leyti?
„Einmitt vegna þess að
ég er sonur tveggja
tungumála varð ég með-
vitaður um fjölbreytni
rótanna og um leið sá ég
að við urðum að beita nýjum aðferð-
um við baráttuna fyrir sjálfsmynd.
Þar sem franskan tilheyrði herra-
þjóðinni höfnuðum við henni sem
tungumáli lyginnar og snerum okk-
ur að kreólsku, tungumáli sannleik-
ans. En þetta reyndist ekki vera
alveg jafneinfalt og við ímynduðum
okkur, því að franskan hafði numið
land í hugum okkar. Um leið og
við höfnuðum henni vorum við að
hafna hluta af okkur sjálfum. Ég
áttaði mig á að afkvæmi tveggja
tungumála eru ákaflega gæfusöm.
Þvi má líkja við að hafa tvö hljóm-
borð til að spila á og töfra fram
tónlist úr stórum og miklum flygli.
Allar heimsins tungur
Ég lít í raun svo á að allir höf-
undar nútímans séu umflotnir fleiri
tungumálum en áður fyrr, sem sé
þeim til góðs. Stefnumót tungu-
mála getur af sér þróun, á sama
hátt og má ímynda sér að ætti sér
stað hjá málara sem fengi heim-
sókn frá geimveru sem kynnti fyr-
ir honum nýja liti eða litróf. Áður
fyrr þurftu rithöfundar að búa til
eigin málheim eða tungutak innan
þess tungumáls sem þeir drukku í
sig með móðurmjólkinni, en rithöf-
undar nútímans sem hafa allan
heiminn undir vinna eðlilega úr
öllum tungum heimsins. Umhverfi
þeirra hefur þanist út.
Ef við ímyndum okkur að ég
skrifaði á íslensku væri ég að skrifa
íslensku á ystu nöf, íslensku sem
einkenndist af jarðskjálftum og óör-
yggi því hún er í tengslum við önn-
ur tungumál og getur ekki vikist
undan þeim. Þessi klára sjálfsmynd
sem við gefum okkur að
hafi verið til, vissan og ræt-
urnar, hefur sundrast í einni
allsheijar sprengingu. Eftir
situr sú spurning hvernig
menn bregðast við spreng-
ingunni; hvernig er hægt að
skrifa í sundruðum heimi?
Nú þarf að búa til þann stað
sem maður skrifar um úr
brotum umheimsins, safna
honum saman á einn stað,
ef svo má segja.
Þetta er að minnsta kosti
mín aðferð. Annaðhvort eru
höfundar afar þjóðlegir í
dag eða slitnir úr öllum
tengslum, hluti af sundur-
lausri alþjóðamenningu.
Galdurinn felst í að sameina
hið þjóðlega og alþjóðlega.
Ég líki þessu ástandi við
ákveðið tímabil í þróunar-
sögunni, þegar myndvana
þróunin gat af sér lífverur
sem gátu bæði lifað á sjó
og landi; þær þurftu að að-
lagast aðstæðum og þróast
áfram. Menning landa þarf
í raun að vera á svipuðum
slóðum, einhvers konar
sendi- og móttökutæki í
senn, sem sendir heiminum
skilaboð um sérkenni sín og
tekur á móti svipuðum
skeytum annars staðar frá.“
Ekki skilja fossinn
til botns
Chamoiseau segist grípa
jöfnum höndum til skáld-
söguformsins, ritgerða og
leikrita af nauðsyn. Hann geri
greinarmun á fjölbreytileika þess
veruleika sem hann skrifar um ann-
ars vegar og hins vegar ijölbreyti-
leika heimsins, og til að brúa þetta
bil þurfi hann að nota mismunandi
aðferðir. Hann telji skáldsöguna í
raun mest freistandi, því að innan
hennar sé hægt að koma öllum
myndum texta fyrir; leiþþáttum,
ljóðum eða ritgerðum. „Ég er að
reyna að skrifa einhvers konar
heild, en heild sem er margbrotin
eins og mósaík," segir hann.
Hann kveðst ekki líta svo á að
stílbrögð af þessu tagi séu banabiti
þýðinga á verkum hans. „Áður fyrr
hugsuðu þýðendur svo að verið
væri að þýða úr einu tæru og
gagnsæju tungumáli yfir
á annað sem eins væri
ástatt um. Nú er þetta
breytt, enda ekki hægt
að skilja allt til fulls og
menn verða fremur að
skynja eða finna fyrir en að skil-
greina. Til þess að geðjast heimin-
um hafa sumir höfundar farið þá
leið að verða gagnsæir í skrifum
sínum og stíl. Ég tel hins vegar
mikilvægt að höfundurinn sé sá sem
hlúir að hinu ógagnsæa.
Þessu má líkja við að standa fyr-
ir framan Gullfoss, andaktugur af
hrifningu yfir fegurðinni og mætt-
inum, en reyna ekki að skilja foss-
inn til botns. Skáldsagan sam-
kvæmt mínum skilningi lýtur sömu
lögmálum."
Hver rödd og
þáttur fái að
njóta sín
Höfundurinn
hlúi að hinu
ógagnsæa
MENNING/
LISTIR
NÆSTU VIKU
MYNDLIST
Kjarvalsstaðir
Kjarval - mótunarár 1885-1930,
Kristín Gunnlaugsdóttir, Forn leirl-
ist frá Perú og Konur og vídeó.
Ásmundarsafn
Stfllinn í list Ásmundar fram á
haust.
Ásmundarsalur
Kristján Davíðsson, til 1. október.
Listasafn íslands
Haustsýning Safns Ásgríms Jóns-
sonar til 26. nóvember. Norræn
aldamótalist til 24. setpember.
Gerðuberg
Inga Ragnarsd. til 16. nóvember.
Ljósmyndagalleríið Myndás
Leifur Þorsteinsson ljósmyndari
sýnir til 6. október.
Gallerí Álafoss
Hanna Bjartmars Arnardóttir sýnir
til 1. október.
Gallerí Fold
Haukur Dór sýnir til 8. október.
Birna Matthíasd. í kynningarhomi.
Gallerí Sævars Karls
Eygló Harðardóttir sýnir.
Við Hamarinn
Sigríður J. Bjarnad. til 1. október.
Hafnarhúsið
Sjóminjasýning til áramóta
Galleri Umbra
Margrét Reykdal, til 4. október.
Gallerí Greip
Listritarinn og leturteiknarinn Kat-
harina Piepe, til 24. september.
Þjóðminjasafnið
Sýn. „íslenskir kirkjugripir" og
mannamyndir ísl. listam. í Bogasal.
Norræna húsið
Sýn. „Þetta get ég nú gert“ til 1.
okt. „Besta kápan mín“ í anddyrinu
til 1. okt.
Nýlistasafnið
Ragnheiðir Hrafnkelsdóttir, Hulda
Ágústsdóttir, Andreas Karl
Schulze og Jón Laxdal Halldórsson
sýna til 24. september.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar
Norska textíllistakonan Grete Bor-
gersrud sýnir til 24. september.
Sýning á völdum andlitsmyndum
eftir Siguijón Ólafsson stendur í
allan vetur.
Galleri Stöðlakot
Eiríkur Smith, til 25. september.
Hafnarborg
Eiríkur Smith, til 25. september.
Mokka
Hekla Dögg, Hildur Jónsdóttir,
Erling Klingenberg og Valborg
Salóme Ingólfsdóttir sýna ásamt
Erlu Franklíns til 4. október.
Listhús 39
Sigurborg Jóhannsd. sýnir til 25.
september.
Gallerí Ríkey
Sýning á verkum Ríkeyjar.
Listhúsið Laugardal
Eva Benjamínsdóttir sýnir til ára-
móta.
Ráðhúsið
Textílsýning til 4. október.
Borgarleikhúsið
Verk Ólafs Gíslasonar til 14. okt.
TONLIST
Laugardagur 23. september
Afmælistónleikar RúRek 95 í Hall-
grímskirkju.
Sunnudagur 24. september
Afmælistónleikar Sigfúsar Hall-
dórssonar tónskálds endurteknir í
Listasafni Kópavogs kl. 20.30.
Mánudagur 18. september
Tónleikar Sigfúsar Halldórssonar
í Listasafni Kópavogs kl. 20.30.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið
Þrek og tár lau. 23. sept., fim., lau.
Taktu lagið, Lóa lau. 23. sept.,
fim., lau.
Stakkaskipti fös. 29. sept.
Borgarleikhúsið
Lína Langsokkur lau. 23. sept.,
sun.
Súperstar lau. 23. sept., fim., fös.
Hvað dreymdi þig, Valentína?
Frums. sun. 24. sept., fim., fös.
íslenska leikhúsið
í djúpi daganna lau. 23. sept., fös.
Loftkastalinn
Rocky Horror fös. 29. sept., lau.
Hafnarfjarðarleikhúsið
Hermóður og Háðvör sýnir Himna-
ríki, lau. 23. sept., fös.
KVIKMYNDIR
MÍR
„Friður fæddum" sun. kl. 16.
Upplýsingar um listviðburði sem
óskað er eftir að birtar verði í þess-
um dálki verða að hafa borist bréf-
lcga fyrir kl. 16 á miðvikudögum
merktar: Morgunblaðið, Menn-
ing/listir, Kringlunni 1, 103 Rvík.
Myndsendir: 91-5691181.