Morgunblaðið - 23.09.1995, Qupperneq 6
6 C LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Undraland
1984
AUGUST STRINDBERG 1849-1912
• Lesið í málverk VII
ALLIR þeir sem fylgjast með
listum munu vel vitandi um
stærð og umfang Ieikskáldsins
August Strindbergs, en þeir eru
þó enn til sem ekki vita að hann
var einnig framúrskarandi ljós-
myndari og óviðjafnlegur mál-
ari. Hafði lengi meiri metnað i
þá átt að vera skilgreindur
málari en ljósmyndari eða leik-
skáld. Ekki vita heldur allir,
að samtimamaður hans og fé-
lagi á Berlínarárunum, norski
málarinn Edvard Munch, var
prýðilegur stílisti, þótt aldrei
muni honum hafa dottið í hug
að gera tilkall til þess að vera
nefndur rithöfundur. Þeir voru
keppinautar í lífi og list, elsk-
uðu og dáðu um tima sömu
konuna, og kveiktu hvor í öðr-
um um tilkomumiklar athafnir
á aðskiljanlegustu sviðum.
Við hæfi er líka að upplýsa,
að tilvitnunin „ljósið úr norðri“
varð til í Þýskalandi fyrir alda-
mót er þessir tveir jöfrar ásamt
norska leikskáldinu Ibsen (hér
mætti einnig nefna norska tón-
skáldið Grieg, danska málar-
ann Hammershöi og raunar
fleiri) voru að koma fram og
sigra á meginlandinu. Var þá
átt við, að nýjar og ferskar
hugmyndir ættu upptök sín á
Norðurlöndum.
Þremenninganir sökktu sér
niður í rannsóknir er snertu
duldir sálarlífsins og voru
skrefi á undan nútímasálfræði.
Lífíð, ástin og dauðinn voru þau
viðfangsefni sem gagntóku þá,
ásamt því að list þeirra sótti
þrótt og næringu í það sem
efst var á baugi í samtímanum.
Hinar miklu uppstokkanir og
hræringar á mannlífisvettvangi
áranna voru meginásarnir, með
nýrri tegund félags- og ein-
staklingshyggju í ört vaxandi
borgarkjörnum víða um álfuna,
og aukinni sjálfsvitund kvenna.
Jafnframt voru þeir Strind-
berg og Munch heillaðir af nýj-
um uppgötvunum, eins og ljós-
myndavélinni og röntgengeisl-
unum, sem færðu menn nær
sjálfinu og afhjúpuðu innri ein-
kenni. Strindberg varð fljót-
lega bergnuminn af Ijósmynda-
tækninni og gerði röð sjálfs-
mynda 1886,1893 og 1906, sem
bera vott um mikinn skilning
og innsæi á listræna möguleika
miðilsins
Ljósmyndavélin framkallaði
ytri einkenni fólks og jafnvel
þóttust menn stundum greina
áru viðkomandi að baki þeirra,
en röntgengeislárnir gengu í
gegnum menn og hluti og voru
hið mikla nýnæmi og umræðu-
efni tímanna. Allt I einu var
mögulegt að taka myndir í
gegnum tréborð og þessi að-
ferð við að ljósmynda hluti varð
hið nýja æði á mörkuðum og
farandleikhúsum. Mjúkir geisl-
arnir gengu í gegnum tréð og
skildu eftir för af samsetningu
þess, árhringjum, kvistum, og
þótti mikið undur.
Bæði Strindberg og Munch
voru hér með á nótunum frá
upphafi og þegar Röntgen
kynnti gegnumlýsingartækn-
ina, í grein sinni „Um nýja teg-
und af geislum" 1896 og fjall-
aði um svonefnda X geisla hélt
Strindberg þvi staðfastlega
fram, að hann hafi uppgötvað
þetta miklu fyrr með sínum
dimmu ljósgeislum! Alveg má
gera ráð fyrir, að snillingurinn
hafi uppgötvað sitthvað við
framköllun Ijósmynda sinna, en
þó er maður helst á því að hann
hafí gert sér grein fyrir ferlinu
með því yfirburða hugsæi sem
hinn stóri andi hafði þróað með
sér og kemur greinilega fram
í málverkum hans árum fyrr.
Málverkið „Undraland", er
þannig málað tveim árum áður
en grein Röntgen birtist og
telst skilvirkt dæmi um mynd-
gert innsæi á huglægu nótun-
um. Vinna listamannsins við
garðrækt í Dornach, Austur-
ríki, örvaði sköpunarmáttinn á
þann veg að virkja meira innsæi
og tilfinningu, en að endurgera
og kortleggja ytri einkenni og
ásýnd sýnilegra fyrirbæra.
Deila má hvort Strinberg hafí
verið á undan Röntgen, en al-
veg má fallast á að hann hafi
verið langt á undan ýmsum
straumum í málaralist, einkum
hvað snertir sjálfsprottin
óformleg vinnubrögð.
Félagi hans, Edvard Munch,
er tvímælalaust frumkvöðull og
einn mesti áhrifavaldur hins
úthverfa innsæis í myndlist,
þ.e. „expressjónismans", og
Strindberg telst sömuleiðis með
hinum fyrstu til að uppgötva
áhrifamátt hinna hugsæju og
sjálfsprottnu vinnubragða. I
beinu sjónmáli við fyrirbæri
náttúrunnar þurrkaði hann svo
til allt sýnilegt út af yfirborði
myndflatarins til hags fyrir lif-
un augnabliksins.
Seinni tíma myndlistarmenn,
eins og áhangendur óformlegr-
ar sjálfsprottinnar listar („Art-
Informel“) hafa viljað sverja
af sér öll tengsl við náttúruna
og sýnilegan veruleika, en sjálf-
ur æðstiprestur þeirra, Jean
Fautrier, hafnaði þeirri skil-
greiningu afdráttarlaust á
miðjum sjötta áratugum, því
hann var á móti skilgreining-
unni „Óraunveruleiki hins „in-
formela" Ijáir alls ekkert".
Sjálfur sagði hann: „Engin list-
grein er fær um að miðla, ef
hún er ekki hluti þess raun-
veruleika sem hún hrærist í.“
Tengsl Strindbergs við nátt-
úruna og undur hennar voru
mikil og djúp, hann hefur
skynjað að ljósið kemur innan
frá, hver jurt úr moldu vaxin
er sem lampi, endurvarp birtu-
gjafa allifsins. Myndferlið er
meira sjálfsprottið en úthugsað
og telst gott dæmi um skáldað-
ar og meðvitaðar tilviljanir i
myndlist. Skógurinn fær á sig
svip hellismunna og sér í opið
rými í miðju myndarinnar, þar
sem birtist eins og speglun eða
endurvarp á vatni, ofan á vatn-
inu flýtur svo óskilgreindur
hvítur og bleikur depili.
Málverkið er sem tákn fram-
kvæmdarinnar, Ljósið úr
norðri, því það birtir okkur
undraland úr ríki náttúrunnar,
líkast rafmögnuðum sjónræn-
um titringi dularfullra lýsandi
jarðmagna.
Bragi Ásgeirsson
Málverkið er á sýningunni Ljósið úr
norðrí í Lista safni Islands.
Saga og hús
á Seyðisfirði
BOKMENNTIR
Ilúsasaga
HÚSASAGA SEYÐIS-
FJARÐARKAUPSTAÐAR
eftir Þóru Guðmundsdóttur.
Safnastofnun Austurlands.
SeyðisQarðarkaupstaður. Seyðis-
firði, 1995 - 464 síður og 3 kort.
Á ÞESSU ári heldur Seyðis-
fjarðarkaupstaður hátíðlegt áldar-
afmæli sitt og hefur mikið verið
um að vera þar eystra í allt sumar
eins og oft hefur verið sagt frá í
fjölmiðlum. Eitt af því sem gert
hefur verið til að minnast þessa
aldarlanga ferils er útgáfa einkar
veglegrar bókar um húsasögu
kaupstaðarins. Ungur Seyðfirð-
ingur, Þóra Guðmundsdóttir, arki-
tekt, hefur unnið verkið.
Enda þótt bókin heiti „húsa-
saga“ felur hún meira á milli
spjalda. Fyrsti kaflinn, rúmar 30.
bls., ber heitið Þróun byggðar.
Eftir að landsiagi og staðháttum
hefur verið lýst er rakin þróun
byggðarinnar í Seyðisfírði allt frá
fyrstu tíð og til dagsins í dag. Það
er jafnframt atvinnusaga, menn-
ingarsaga og sitthvað fleira. Er
þetta einkar aðlaðandi greinar-
gerð, efnismikil, hnitmiðuð og vel
sögð saga. Mikill fjöldi skemmti-
legra gamalla mynda fylgir þess-
um kafla. Þó að kaflinn sé ekki
lengri en 30 bls. og texti ódrýgist
af myndum er þetta samt býsna
mikið lesmál þar sem brot er stórt
og letur fremur smátt, í þremur
dálkum á síðu. Maður fær því
býsna góða hugmynd um sögu
þessa staðar sem eitt sinn var einn
„alþjóðlegasti“ kaupstaður íslands
með Ijölbreytilegu og iðandi mann-
lífi.
Að loknu þessu yfirliti kemur
stuttur kafli um húsagerðir og
stfleinkenni. Þeim kafla fylgja
einnig myndir af helstu gerðum
eldri húsa ásamt nokkrum skýr-
ingarmyndum. Er auðfundið að
þar hefur fagmaður um fjallað.
Síðan kemur aðalkafli bókarinn-
ar: Húsaskrá. Þar eru tilgreind hús
sem byggð hafa verið fyrir 1940
(raunar eitt frá 1943). Elsta húsið
sem enn stendur var byggt árið
1870, ef frá er talið eitt sem upp-
haflega var byggt árið 1850 en
hefur verið gert upp mörgum sinn-
um síðan. Vitaskuld er þetta ekki
nema Iítill hluti af húsum í bænum
eins og sést á kortunum aftast í
bókinni. En býsna mörg eru þau
samt. Á bls. 439 segir svo: „Á
Seyðisfirði fóru saman velmegtarár
kaupstaðarins og blómaskeið ís-
lenskrar timburhúsagerðar. Hér
risu því á árunum 1895-1922
myndarlegustu timburhús landsins,
bæði opinberar byggingar og íbúð-
arhús.“ Og síðar segir: „Seyðfírski
aldamótabærinn [hefur] nokkra
sérstöðu meðal ís-
lenskra bæja. Óvíða er
að finna svo heild-
stæða og óspjallaða
timburhúsabyggð." Á
öðrumn stað er svo
talað um það af nokk-
urri hryggð hvemig
farið hafi verið með
mörg þessara húsa.
Þau voru látin grotna
niður og eyðileggjast
eða þeim var breytt
allavega, svo að hinn
gamli stfll þeirra fór
forgörðum. Þau vom
forsköluð, bárujáms-
klædd, gluggum breytt
til vansa, ljótar viðbyggingar settar
við o.s.frv. En „smám saman eru
augu Seyðfírðinga að opnast fyrir
þeim verðmætum sem í þessari.
sérstöðu felast, enda gestir óþreyt-
andi að róma fegurð bæjarins."
Þá er að víkja að sjálfri Húsa-
skránni. Húsin sem um ræðir
standa (eða stóðu) við sextán göt-
ur, sem greint er frá í stafrófsröð
og eftir húsnúmerum. Fyrst er
fjallað um hveija götu í heild sinni,
staðsetningu hennar og byggðar-
sögu. Síðan koma húsin í númera-
röð. Umfjöllun um hvert hús er
tvískipt. Ánnars vegar er lýsing á
húsinu og saga þess. Sagt er frá
eigendum, íbúum, starfsemi sem
þar fór fram og ýmsu þar að lút-
andi. Em þetta oft fróðlegar frá-
sagnir og stundum prýddar mynd-
um. Hins vegar er svo mynd af
húsinu eða myndir hafi því verið
breytt og stöðluð atriðaskrá: Nafn
(eða nöfn), byggingarár, stærð,
stærð lóðar og eigendur. Þá er
einnig lagt mat á fjögur atriði með
stjörnumerkingum: umhverfislegt
gildi, listrænt gildi, sögulegt gildi
og ásigkomulag. Eins og höfundur
getur réttilega um er slík einkun-
nagjöf alltaf umdeil-
anleg, en nauðsynleg
er hún engu að síður,
ef athafnir eiga að
fylgja orðum.
Að lokinni Húsa-
skrá er stuttur kafli
sem nefnist Húsafrið-
un. Þar segir m.a. frá
húsakönnun^ sem
Hörður Ágústsson
gerði á Séyðisfirði árið
1976. Útskýrð eru
lagafyrirmæli um frið-
un, vemdun og varð-
veislu mannvirkja og
vikið að Seyðisfírði í
því sambandi.
í Eftirmála víkur höfundur að
nokkrum gmndvallaratriðum og
gerir grein fyrir ýmsu varðandi
húsin og tilorðningu bókarinnar.
Hún spyr í upphafi: Hvers vegna
á að skrifa húsasögu? og svarar
svo: „Húsin eru leiktjöld þeirrar
margbrotnu sögu sem hér hefur
orðið til og tengja okkur henni
áþreifanlegum böndum. Þegar
gamalt hús hverfur, rýrir það ekki
aðeins umhverfið, heldur er horfín
ákveðin tilvísun í söguna og smám
saman týnist sagan sjálf.“ Þetta
er vel mælt og vissulega satt og
rétt.
Skrár allar í bókinni em gerðar
af vandvirkni: heimildaskrá,
myndaskrá og nafnaskrá.
Þá eru að lokum þrjú einkar
velgerð kort. Hið fyrsta er aldurs-
greiningarkort húsa. Fjögur tíma-
bil em aðgreind með mismunandi
litum: 1921-1940, 1901-1920,
1881-1900 og 1858-1880. Annað
kortið tekur yfír umhverfislegt
gildi húsa og er matskvarðinn
einnig táknaður með fjórum litum
og loks sýnir þriðja kortið á hlið-
stæðan hátt tæknilegt ásigkomu-
lag húsanna.
í Aðfaraorðum Guðrúnar Krist-
insdóttur forstöðumanns Safna-
stofnunar Austurlands segir:
„Húsasaga Seyðisfjarðarkaup-
staðar er handa Seyðfirðingum
með þeirri ósk að hún leysi úr
spurningum um hús og sögu og
auki almennan áhuga á húsa-
vernd. Bókin er einnig ætluð
skipulagsyfirvöldum að hafa til
hliðsjónar þegar taka þarf
ákvarðanir um framtíð einstakra
gamalla húsa og bæjarhluta á
Seyðisfirði. Húsasagan er handa
ferðamönnum á Seyðisfirði og
öllu áhugafólki um húsagerð.“
Að því frátöldu að þessi bók er
fullstór að hafa í farteski sínu ef
menn koma í kynnisför til Seyðis-
fjarðar eru þetta orð í tíma töluð.
Eg vil bæta því við að þetta er
bók sem bæjaryfirvöld annarra
bæjarfélaga ættu að skoða vand-
lega, draga lærdóma af og taka
sér til fyrirmyndar. Þá má það
ekki gleymast að þessi bók er ein-
stök fróðleiksnáma og að mikið
augnayndi er að skoða myndir af
mörgum húsunum, því að ófá
þeirra hafa verið og eru stórglæsi-
leg. Um fá þeirra verður sagt það
sem ég heyrði mann einn segja í
útvarpinu nú nýverið er hann var
spurður um gömul hús í sínum
bæ: Þau væru flest horfin og
væri lítil eftirsjá að þeim, þar sem
þau hefðu verið lítið annað en
minnisvarði um fátækt og van-
kunnáttu. Þannig var það ekki á
Seyðisfirði.
Bók þessi er unnin af einstakri
vandvirkni og smekkvísi. Fyrir það
á höfundurinn mikið lof skilið.
Þessi afmælisgjöf til Seyðfirðinga
og hins fagra kaupstaðar þeirra
er svo sannarlega vegleg, gagnleg
og viðeigandi.
Sigurjón Björnsson
Þóra
Guðmundsdóttir