Morgunblaðið - 23.09.1995, Síða 8

8 C LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Samtímis nýtt
og gamalt
Breski Hilliard söngflokkurinn og norski
saxófónleikarinn Jan Garbarek leika á
hátíðartónleikum RúRek í kvöld. Ami
Matthíasson komst að því að þar verður
fluttur miðaldajass.
Hilliard söngkvartettinn, sem syngur jöfnum höndum miðalda-
messur og nútíma kórverk.
EÐAL HELSTU gesta
RúRek jasshátíðar-
innar eru norskur
saxófónleikari, Jan
Garbarek, og breskur miðalda-
söngflokkur, Hilliard kvartettinn,
sem flytja saxófónskreyttar mið-
aldamessur í Hallgrímskirkju í
kvöld. Samstarf þessara aðila
setti allt á annan endann á síð-
asta ári þegar platan Officium
varð metsöluplata víða um heim,
en á henni sungu Hilliard-liðar
einmitt miðaldamessur og Garba-
rek spann á milli orðanna á saxó-
fón. Ekki voru það bara plötu-
kaupendur sem tóku plötunni
vel, því ráðsettir og íhaldssamir
gagnrýnendur hrifust af og hún
var víða nefnd í vali á plötum
ársins, þar á meðal í því virta
tímariti Grammophone.
Platan dregur nafn sitt af
Officium defunctorum eftir mið-
aldatónskáldið spænska
Christóbal de Morales og gefur
þýska útgáfan ECM hana út.
ECM, sem er skammstöfun yfír
Utgáfa á nútímatónlist, er í eigu
Manfreds Eichers, sem stofnaði
fyrirtækið til að gefa út framúr-
stefnujass, en fyrir nokkrum
árum stofnaði hann einskonar
hliðarmerki sem kallast ECM
New Series og hefur náð góðum
árangri í útgáfu á jaðartónlist
og gleymdri klassík, oft fluttri
af jasstónlistarmönnum sem vilja
glíma við veigameiri verk.
Sérvitur í útgáfu
Manfred Eicher er klassískt
menntaður tónlistarmaður og lék
um tíma á kontrabassa í Fíl-
harmóníuhljómsveit Berlínar.
Hann stofnaði ECM útgáfuna
fyrir 25 árum og þykir sérvitur
í útgáfunni, en hefur iðulega
gefið út plötur sem selst hafa í
stærra upplagi en dæmi eru um
með framúrstefnutónlist.
Segja má að Eicher hafi lagt
grunnin að fyrirtæki sínu með
útgáfu á Kölnartónleikum jassp-
ianóleikarans Keiths Jarrets, en
sú hefur selst í hálfri þriðju millj-
ón eintaka og gefið Eicher svig-
rúm til ýmiskonar tilraunastarf-
semi sem oft hefur lukkast vel.
Þannig hafa upptökur hans af
verkum eistneska tónskáldsins
Arvo Párts selst afskaplega vel,
betur en búast hefði mátt við,
nú síðast Miserere. Þess má geta
að Eicher er nú staddur í Eist-
landi að taka upp nýtt verk eftir
Párt með Hilliard kvartettinum.
Hugmyndin kviknaði
á íslandi
Eicher segist fyrst hafa heyrt
Officium defunctorum Moralesar
í kapellu í Sevilla á Spáni á átt-
unda áratugnum. „Þegar ég svo
heyrði verkið aftur, á ferð um
hraunfláka íslands, hafði það enn
sterkari áhrif á mig,“ segir hann
í inngangi að plötunni, en hann
var staddur hér við að stjórna
upptökum á kvikmynd eftir verki
Max Frich. Hann segist hafa
hlustað mikið á Jan Garbarek
þessa daga á íslandi, en Garba-
rek er á samningi hjá ECM, og
einnig á Tenebrae Responsories
eftir Gesualdo. Þá segir Eicher
að honum hafi vitrast sú hug-
mynd að flétta saman saxófón
Garbareks og verkum miðaldat-
ónskálda líkt og Morales.
Þegar heim var komið hratt
hann verkefninu af stað. Hilliard
kvartettinn, sem er líklega einn
fremsti miðaldasönghópur heims,
með kontratenórinn David James
í fremstan meðal jafningja, en
aðrir liðsmenn eru John Potter
og Roger Covey-Crump tenór-
söngvarar og barítónsöngvarinn
Gordon Jones, varð fyrir valinu,
enda tekið mikið upp fyrir ECM
af fomri tónlist og nútímatónlist.
Að sögn eins liðsmanna Hilliard
flokksins, Johns Potters, leist
þeim félögum þegar vel á sam-
starfið, „vegna þess að ef við sem
söngvarar vildum líkjast ein-
hverju hljóðfæri, þá er það saxó-
fón“.
Hljóðritað í
klaustri
Hilliard-liðar og
Garbarek hittust í
klaustri heilags Ge-
rolds í Austurríki og
æfðu saman í fjóra
daga áður en upptök-
ur fóru fram. Verkin
sem taka átti upp
voru áðurnefnt Offic-
ium eftir Morales,
verk eftir Perotin og
Dufay og ýmislegt
eftir óþekkt miðald-
atónskáld. Að sögn
Potters féll þeim fé-
lögum þegar vel að
vinna með Garbarek
og Garbarek tekur í
sama streng, en hann
segist hafa þurft að
gera það upp við sig
hvort hann ætti að láta saxófón
sinn vera hluta raddanna og eiga
á hættu að týnast í þeim, eða
vera utan við raddirnar og allt
um kring. Síðamefndi kosturinn
varð fyrir valinu og á plötunni
má heyra að Hilliard-menn vinna
með Garbarek á ýmsan hátt,
meðal annars með því að gefa
honum eyður til að spinna í, en
þeir félagar, sem höfðu fram að
þessu aðeins unnið með nótur
fyrir framan sig, segjast hafa
uppgötvað nýtt frelsi og þannig
leyfi þeir sér sitthváð í túlkun,
sem þeim hafi ekki hugkvæmst
áður, enda leggja þeir áherslu á
að mikið af fornri tónlist hafi í
raun aðeins verið skrifuð upp sem
grind utan um framlag flytjand-
ans, sem átti að bæta við eftir
bestu getu og eftir þörfum.
Aukinn áhugi
á gamalli tónlist
Mörgum er í fersku minni gríð-
arleg sala á gregórskum kirkju-
söng frá Spáni á síðasta ári, sem
sannaði að áhugi á miðaldatónlist
hefur sjaldan verið meiri; nokkuð
sem stingur í stúf við hraða og
spennu núitímans. Tenórinn John
Potter, segist reyndar vera á
móti greiningu tónlistar í nútíma
og miðaldir; „Officium sannar
eftriminnilega að það er ekkert
til sem heitir miðaldatónlist -
þetta er bara tónlist. Hún sannar
að eitthvað getur
samtímis verið nýtt
og gamalt."
Jan Garbarek tek-
ur undir þetta að
vissu leyti og segir
að honum finnist sem
Hilliard liðum og
onum hafi tekist að
skapa eitthvað alveg
nýtt. „Vera má að
jassgeggjurum þyki
lítið til þessa koma,
en ég tel að allir sem
ekki eru of uppteknir
af gamalli tónlist eða
jass eigi eftir sjá að
þegar þetta er sett
saman, verður eitt-
hvað alveg nýtt til.“
Potter segir að
hugmyndir Eichers
um upptökuhljóm
hafi fallið einkar vel
að verkunum, en þau voru tekin
upp í klaustri, eins og áður er
getið, með tveimur hljóðnemum
og lágmarks eftirvinnu, rétt eins
og á tónleikum. Potter segir og
að flutningurinn hafi fallið einkar
vel að klaustustemmningunni og
henti afskaplega vel til flutnings
í kirkjum, enda tónlistin þaðan
upp runnin í árdaga.
Þegar frekara samstaf ber á
góma segjast Hillard menn, Gar-
barek og Eicher að það komi
mjög til álita, en þá með nýja
tónlist; með tónverk nútímatón-
skálda sem semji verk sérstak-
lega fyrir þessa samsetningu.
Norski saxófón-
leikarinn Jan Gar-
barek er talinn
með fremstu jass-
tónlistarmönnum
heims.
ALÞJÓÐLEIKI Bók-
menntahátiðar ’95 telst
varla galli. Það var til
dæmis sérstök ánægja
að hlýða á Patrick Chamoiseau frá
Martinique í Karíbahafi segja frá
að hætti innfæddra. Hann las úr
skáldsögu sem kemur út í byijun
næsta árs og náði beint til áheyr-
enda þótt hún vitnaði um aðra
sagnahefð en við þekkjum. Taslima
Nasrin frá Bengladesh höfðaði líka
til margra, enda hefur hún verið í
heimsfréttum.
Varðveisla
arfleifðar
Synnove Persen frá Samalandi
kom á óvart þegar hún fullyrti að
hún yrki fyrst og fremst til þess
að varðveita samíska tungu og arf-
leifð. Slíkar yfirlýsingar eru ekki
vanalegar, enda tilgangsbókmennt-
ir ekki í miklum metum.
Það kom aftur á móti í ljós að
Persen yrkir einkum myndræn
náttúruljóð og leyfir lesandanum
að draga eigin ályktanir. Til þess
að auka áhrifamátt ljóðanna mynd-
skreytir hún þau, þannig að texti
og mynd renna saman í eitt. Þetta
virðist tíðkast hjá Samaskáldum
og er verðlaunaskáldið Nils-Aslak
Valkeapáá gleggsta dæmið.
Æðið
írska skáldið Desmond O’Grady
ræddi töluvert um æði og jafnvel
btjálsemi skálda sem gerir þau
hættuleg. Á daginn kom að hann
taldi að skáld þyrftu einna helst
að hafa duende sem García Lorca
skrifaði um kunna ritgerð. Orðið
er ekki hægt að þýða með góðu
heyra og sjá fjölmarga erlenda rithöfunda.
Bókmenntahátíðin verður æ alþjóðlegri eins
og Jóhann Hjálmarsson bendir á, en hefur
þó norrænar rætur eins og áður.
Morgunblaðið/Ásdís
IRSKA skáldið Desmond O’Grady ræddi töluvert um æði og
jafnvel brjálsemi skálda sem gerir þau hættuleg.
Arfur og
alþjóðleiki
Á Bókmenntahátíð ’95 gafst kostur á að
móti, en í því felst meðal
annars að vera haldinn,
gagntekinn einhveiju
innra afli.
Desmond O’Grady,
sem Thor Vilhjálmsson
hefur þýtt á sinn tónræna
hátt, yrkir yfirleitt marg-
orð ljóð, en stundum
stutt. Eitt ljóðanna í þýð-
ingu Thors hefst á þess-
um orðum: „Blómlilju
myndir slangra/ í morg-
unstund inn og út/ um
salgólf mitt’eins og svöl-
ur.“
Myndmál O’Gradys
getur minnt á íslensk
skáld sem yrkja oftast
miðleitin ljóð um náttúr-
una og manninn í náttúr-
unni. Knut Odegárd, sem
í nýjustu bókum sínum,
Kinomaskinist og Bukt-
ale, innleiðir hversdagslíf
og daglegt mál í ljóðheim
sinn, en þó einkum ný yrkisefni,
lýsti þeirri skoðun fyrir undirrituð-
um að íslenskar bókmenntir væru
mjög háðar tungumálinu, sögunni;
með öðrum orðum arflnum.
Hefðin hindrun
Módernisminn kom seint til ís-
lands vegna sterkrar bókmennta-
hefðar að mati Odegárds. í sam-
ræðum við hann kom fram að varð-
veisla arfsins sé góð, en geti líka
verið hindrun, staðið í vegi á vissan
hátt. Yrkisefni norskra og íslenskra
skálda eru ólík. „Jafnvel hjá ís-
lenskum nútímaskáldum er annað
mál en talað er úti á götu,“ sagði
Knut Odegárd. „íslensk skáld yrkja
sjaldan um það ljóta, skuggahliðar
lífsins,“ bætti hann við,
„varðveisla arfsins er
mest áberandi, framleng-
ing bókmenntahefðar-
innar.“
Odegárd vildi þó und-
anskilja fáein skáld, ekki
síst Halldór Laxness:
„Laxness bjó til sitt eigið
mál, byijaði að skrifa
eins og talað er.“
Knut Odegárd var eina
ljóðskáldið á Bókmennta-
hátíð ’95 sem upphátt
talaði um húmanisma og
kristna trú og flutti ljóð
i þeim anda. Færeyska
skáldið Tóroddur Poulsen
lýsti áhrifamætti Andrés-
ar andar á hann og Finn-
inn Arto Melleri hrifn-
ingu sinni á rokki og róli
og Bob Dylan. Þetta eru
vitanlega dæmi um æski-
lega fjölbreytni á slíkri
hátíð.
Þegar ég spurði Desmond
O’Grady um írskan skáldskap vildi
hann ekki mikið um hann tala. Um
írland sagði hann: „Ég þekki ekki
írland. Seamus Heaney þekkir
það.“
Þögn Ezra Pounds
Desmond O’Grady hefur áratug-
um saman búið erlendis, einkum á
Ítalíu. Hann var í hirð Ezra Pounds,
eitt þeirra ungu skálda sem sátu
við fótskör meistarans í einsemd
hans í nágrenni Brennerskarðs. Ég
minntist á þagnir Pounds við
O’Grady og fékk eftirfarandi svar:
„Hann þagði mikið síðustu árin sem
hann lifði, þú segir heldur ekki
mikið.“
Synnove
Persen
Knut
Odegárd