Morgunblaðið - 24.09.1995, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 24. SEPTEMBER 1995
SKOÐUIM
MORGUNBLAÐIÐ
HVERS VERÐUR AÐ VÆNTA
AF S AGNFRÆÐIN GUM?
Ætlast verður til, að riti, sem hlýtur að
vera gefíð út í því skyni að segja sem rétt-
ast frá því umhverfí, sem það lýsir, megi
treysta í öllum veigamestu atriðum, skrifar
Jón Aðalsteinn Jónsson í umfjöllun um
Indælu Reykjavík. Hitt sé aftur svolítið und-
arleg sagnfræði að taka að sér að semja rit
og gera strax ráð fyrir, að endilega þurfí
að lagfæra misfellur í næstu útgáfu.
MÉR datt þessi spurning í hug,
þegar ég las í Morgunblaðinu frá
20. júlí sl. svör Guðjóns Friðriks-
sonar sagnfræðings við hógværum
athugasemdum Sigurgeirs Jóns-
sonar, fyrrv. hæstaréttardómara,
við nokkur atriði í bók Guðjóns,
sem nefnist Indæla Reykjavík. Svo
sem alkunna er hefur Guðjón Frið-
} riksson um allmörg ár helgað sig
sögu Reykjavíkur. Hafa þegar
komíð út tvö mikil bindi, bæði að
vöxtum og efni, frá hendi hans.
Hefur hann dregið þar saman gey-
simikinn fróðleik um tímabilið frá
1786 til um 1940.
Ég vil ég leyfa mér að blanda
mér örlítið inn í þessa söguritun
og benda á ýmsa ónákvæmni, sem
ég hef fundið við stutta athugun.
Annars má benda lesendum á rit-
dóm, sem Bergsteinn Jónsson,
fyrrv. sagnfræðiprófessor við Há-
skóla íslands, hefur samið um þau
tvö bindi, sem • út eru komin af
Sögu Reykjavíkur. Birtist hann í
. Sögu, tímariti Sögufélags, XXXIII
- 1995, 217. - 225. bls. Guðjón
Friðriksson segir þetta um athuga-
semdir Sigurgeirs Jónssonar;
„Hann tínir þar til ein sex atriði
sem varða allstórt svæði, sem lýst
er í bókinni og færa má til betri
vegar.“ Um leið segir hann: „Mér
var hins vegar í upphafi ljóst að
smávillur hlytu að fljóta með i
þeim mikla frumskógi sem bygg-
ingasaga Reykjavíkur er.“ Þá tek-
ur Guðjón þetta fram: „Bókin In-
dæla Reykjavík var aldrei hugsuð
beinlínis sem strangfræðilegt
sagnfræðirit heldur fyrst og
fremst til þess að fólk geti gengið
eftir henni um Þingholt og sunnan-
vert Skólavörðuholt og til þess að
vekja áhuga þess á umhverfi sínu,
ekki sízt gróðri: og arkitektúr, og
því til skemmtunar."
Ég skil ummæli Guðjóns Frið-
rikssonar, þegar hann talar um,
að Sigurgeir „tíni til“ sex atriði,
að honum finnist i raun fremur
fátt um afskiptasemi við bók, sem
hann hefur einkum samið „til þess
að vekja áhuga [fólks] á umhverfi
sínu ... og því til skemmtunar“.
Jafnframt tekur hann fram, að
hægt sé „í næstu útgáfu að lag-
færa missagnir". Ég er vafalaust
ekki einn um það að ætlast til
þess, að riti, sem hlýtur að vera
gefið út í því skyni að segja sem
réttast frá því umhverfi, sem það
lýsir, megi treysta í öllum veiga-
mestu atriðum. Þannig og á þann
eina hátt kemur það að verulegu
gagni. Hitt er aftur svolítið undar-
leg sagnfræði að taka að sér að
semja rit og gera strax ráð fyrir,
að endilega þurfi að lagfæra mis-
fellur í næstu útgáfu. „Lengi býr
að fyrstu gerð,“ segir orðtakið, og
það eiga auðvitað allir þeir, sem
taka að sér verk, að hafa í huga,
og vanda þegar í upphafi eins vel
til þess og kostur er. Á þetta virð-
ist mér skorta nokkuð í þessum
ritverkum — því miður.
Fyrst vil ég ræða örlítið um
Indælu Reykjavík. Þessi bók er
mjög læsilega skrifuð, eins og allt
það, sem ég hef lesið eftir Guðjón
Friðriksson. Frásögnin er bæði lif-
andi og yfirleitt á mjög góðu máli.
Þess vegna þykir mér leitt að sjá
í skrifum höfundar ýmsar mis-
sagnir, sem vel hefði mátt komast
hjá í fyrstu gerð. En þar hlýtur
einungis að vera við höfundinn að
sakast, enda þótt aðrir hafi lesið
handritin yfir.
Hugmyndin að útgáfu bókar,
eins og Indæla Reykjavík er sett
fram, er bæði bráðskemmtileg og
eins gagnleg, a. m. k. fyrir þá, sem
láta sig varða sögu Reykjavíkur
og einstök hverfi hennar. Hins
vegar er höfundi slíkrar „leiðsögu-
bókar“ eðlilega vandi á höndum,
því að hún má ekki verða svo stór
í sniðum, að menn geti ekki haft
hana með sér á göngu um þau
hverfi, sem verið er að lýsa. Engu
að síður verður að ætlast til þess,
að því sé komið á framfæri, sem
varpi sem gleggstri mynd af um-
hverfinu, og þá um leið, að sagn-
fræði þeirra húsa, sem koma við
sögu, sé sem réttust. Höf. getur
þess í formálsorðum, að hann hafi
fengið skógfræðing til þess að
fara með sér um þær sex göngu-
leiðir um Þingholtin og sunnanvert
Skólavörðuholt, sem lýst er í bók-
inni, til þess að gefa honum upp-
lýsingar um heiti tijáa, sem blasa
við augum. Jafnframt fékk hann
sérfróðan mann um húsagerðarlist
og eins annan sérfræðing „með
tilliti til gróðurs og garða“ til þess
að fara með sér um téð hverfi.
Samvinna þeirra allra kemur líka
vel og skemmtilega fram í lýsingu
hverfanna. Fram kemur á titilsíðu,
að bókin lýsi einnig mannlífi hverf-
anna. En hefði ekki í ljósi þess
einnig verið skynsamlegt að fá
sérfróða menn um mannlífið á
þessum slóðum á fyrri hluta aldar-
innar til þess að rölta með höfundi
um þessi svæði? Ég hlýt að svara
því játandi, bæði eftir þeirri gagn-
rýni, sem fram hefur komið hjá
öðrum, og eins við ferð mína um
hverfin i fylgd bókarinnar.
Nokkur atriði ætla ég nú að
„tína til“, sem ég
saknaði við heldur
hraða yfirferð um
bókina og hverfin.
Af sjálfu sér léiðir,
að höfundi er vandi á
ferðum um lýsingar
einstakra gatna og
þau hús, sem við þær
standa. Og vissulega
verður ekki öllu lýst
rækilega. Hins vegar
finnst mér, að nokk-
urs jafnvægis eigi að
gæta í þessum efnum.
I fimmtu gönguferð
sinni lýsir höf. Fjölnis-
vegi og íbúum þar all-
rækilega, en fer á hálfgerðum
hlaupum um Sjafnargötu og tyllir
tánni aðeins niður á örfáum stöð-
um. Vel má vera, að ég sé hér
ekki með öllu hlutlaus, þar sem
ég bjó við þessa götu í nær 40 ár
og þekki byggingasögu hennar frá
upphafi. Á Sjafnargötu 2 bjó til
dauðadags Sæmundur E. Olafs-
son, sem lengi var sjómaður, en
vann eftir að í land kom í Kexverk-
smiðjunni Esju hjá svila sínum,
Eggerti Kristjánssyni stórkaup-
manni. Sæmundur var þekktur
fyrir áhuga sinn á búskap og hafði
kindur á ýmsum stöðum, sem hann
heyjaði fyrir á túnum í Reykjavík
eða í nágrenni hennar langt fram
eftir öldinni. Um skeið hafði hann
kindur í bílskúr í garði sínum við
Sjafnargötu, en ekki minnist ég
þess, að þær væru mörgum til
ama. í þessu sambandi dettur mér
það í hug, að Pétur í Málaranum,
sem bjó á Sjafnargötu 3, hafði um
skeið hesta í bílskúr sínum. Þetta
sýnir einungis, hvernig sú kynslóð,
sem runnin var upp í sveitum
landsins og settist að í Reykjavík
á fyrstu áratugum aldarinnar, var
enn bundin við þá búskaparhætti,
sem hún ólst upp við. Þess má svo
geta, að ekkja Sæmundar, Vigdís
Þórðardóttir, býr enn í húsi þeirra
Sæmundar, háöldruð. Ætla ég, að
hún sé eini íbúinn, sem enn býr
við Sjafnargötu frá upphafi henn-
ar. Vel hefði líka mátt minnast á
það, að á Sjafnargötu 4 bjó lengi
Guðný Jónsdóttir frá Galtafelli og
svo löngu síðar dóttir hennar og
tengdasonur, Hendrik Sv. Björns-
son, fyrrv. sendiherra. Húsið nr. 5
reisti Júlíus Björnsson rafv.meist-
ari og bjó þar lengi með fjölskyldu
sinni. Á nr. 8 var Jóhann Eyjólfs-
son frá Sveinatungu, kunnur borg-
ari á sinni tíð. Húsið gegnt því,
nr. 9, reisti Jónas Eyvindsson
símaverkstjóri og einnig vel þekkt-
ur borgari. Þar búa enn afkomend-
ur hans.
ÁÐUR en ég fluttist á Sjafnargöt-
una með foreldrum mínum bjugg-
um við á Baldurgötu 13 (eða Oð-
insgötu 25, svo sem venja var að
kalla húsið þá). Til þess lá sú saga,
að þeir bræður, Éiríkur og Jón
Ormssynir, reistu húsið á Baldurs-
götu 13 árið 1920. Jafnframt því
áttu þeir lóðina við Óðinsgötu 25
og eins næstu lóð fyrir neðan,
Baldursgötu 11, sem náði langt
út í torg það, sem nú er farið að
kalla Baldurstorg, en var óþekkt
heiti í minni æsku. Þeir hófu rekst-
ur fyrirtækis síns árið 1922 á
neðstu hæð hússins við Baldurs-
götu, en einnig fljótlega á næstu
hæð fyrir ofan og svo í skúrbygg-
ingum við Óðinsgötuna. Þess má
svo geta, að þeir
bræður bjuggu með
fjölskyldum sínum í
húsinu um allmörg ár.
Lóðina Baldursgötu
11 keypti af þeim
bræðrum Kolbeinn
Árnason, fyrrum
kaupmaður og út-
gerðarmaður á Akur-
eyri, og reisti þar stór-
hýsi árið 1921. Þessu
húsi lýsir Guðjón
rækilega, en minnist
því miður ekki á Kol-
bein, sem átti allan
veg og vanda af bygg-
_ ingu þess og því að
láta þau Ástu málara og Einar
Jónsson frá Fossi skreyta stiga-
gang hússins. Kolbeinn bjó í hús-
inu til dauðadags, 1947, og ekkja
hans, Sigríður Jónsdóttir, eftir
hann, þar til hún lézt. Þau voru
fósturforeldrar Ingólfs Ásmunds-
sonar, sem lengi var skrifstofu-
stjóri hjá Eimskip. Við Baldurs-
götu 31 hefði mátt geta þess, að
húsið reistu þeir í sameiningu um
1920 Sveinn Ólafsson frá Hvammi
í Mýrdal og systursonur hans,
Ormur Ormsson vélstjóri, og
bjuggu þar fram yfir 1930. Eftir
lát Sveins árið 1934 bjó ekkja
hans, Vilborg Einarsdóttir frá
Strönd í Meðallandi, áfram í hús-
inu til dauðadags, 1962, þá hund-
rað ára gömul.
Þess er getið við húsið Þórsgötu
8, að bak við það sé annað hús
úr timbri og miklu eldra. Það hús
stóð áður við götuna, en þegar sr.
Sigurður Norland í Hindisvík
keypti það fyrir 1950, lét hann í
stað þess að rífa það flytja það
lengra inn í lóðina og síðan reisa
það hús, sem nú stendur við göt-
una. Á 52. og 53. bls. segir frá
svonefndum Heilmannsbæ, sem
er lítill steinbær, sem stendur enn
á horni Óðinsgötu og Bjargar-
stígs. Tekið er fram, að stóra stein-
húsið þar fyrir neðan hafi verið
reist af Jóni Þorsteinssyni kaup-
manni, tengdasyni Heilmanns-
hjónanna. Þá segir, að Jón hafi
um hríð verzlað „á horninu hinum
megin við götuna“. Hér átta ég
mig ekki alveg á skýringu höfund-
ar. Vel man ég Jón Þorsteinsson
fyrir og um 1930. Hann bjó þá í
húsinu nr. 9 við Óðinsgötu og var
hættur að verzla, að ég bezt veit.
Þótti okkur strákunum hann al-
lundarlegur í háttum, en alltaf var
hann góður við okkur. Hann átti
lóðina sunnan við hús sitt og hafði
þar stóran matjurtagarð á horn-
inu. Þar reis síðar hús Silla og
Valda við Freyjugötu 1. Jón rak
verzlun í húsi sínu við Bjargarstíg-
inn á fyrstu áratugum aldarinnar,
enda báru stórir gluggar merki
þess fram eftir öldinni, að þar
hafði verið verzlun. Lengi mátti
líka greina nafn verzlunarinnar á
vesturgafli hússins.
Við Bergstaðastræti, sem hét
nú raunar alltaf Bergstaðastígur
í mínu ungdæmi, vil ég benda á
tvennt, sem hefði mátt koma fram.
Þegar rætt er um húsið nr. 36 við
téða götu er tekið fram á spássíu,
að það hafi áður staðið að Hverfis-
götu 30. Hér hefði að ósekju mátt
geta þess, svo sem sums staðar
er getið við aðrar lóðir (sbr. nr.
48 við sömu götu), að á þessari
lóð stóð áður allsérkennilegt timb-
Jónsson
urhús, sem margir muna áreiðan-
lega. Það átti Gísli Þorbjarnarson
búfræðingur, kallaður Gísli búi,
sem var vel þekktur Reykvíkingur
á fyrri hluta aldarinnar. í þessu
húsi ólust upp kunnir synir hans,
Alfreð Gíslason bæjarfógeti og
alþingismaður og Óskar Gíslason
kvikmyndatökumaður, og enn
fremur dóttursonur, Ævar Kvaran
leikari.
Við húsið nr. 55 hefði mátt
geta þess, að Sigurður Björnsson
brúarsmiður bjó þarna lengi og
eftir hann ekkja hans, Guðfríður
Lilja Benediktsdóttir. Rak hún um
langt árabil Liljubúð þar á horn-
inu. Afkomendur þeirra búa enn
í húsinu og er þekkt skákfólk hér
á landi og víðar um lönd.
Höf. hyggur, að gatan Hellu-
sund, sem liggur frá Bergstaða-
stræti sunnan við húsið 36 og nið-
ur að Þingholtsstræti, dragi nafnið
af Hellusundi í Tyrklandi. Heldur
virðist það heiti langsótt og öllu
nærtækari er sú skýring, sem
Páll Líndal setur fram í Reykjavík-
urbók sinni. Honum segist svo frá:
„Grjóthella mikil var til trafala við
lagningu götunnar og tengist
nafngiftin því.“ Þá segir Páll, að
Jón Ölafsson ritstjóri, tengdafaðir
Ágústs H. Bjarnasonar prófessors,
hafi átt hugmyndina að nafninu.
Um Fjólugötu 15 má e.t.v. skilja
frásögnina sem svo, að Norðmenn
hefðu byggt þar sendiherrabústað
sinn, úr því að þeir reistu sendi-
ráðsbygginguna á hornlóðinni við
nr. 17. Ekki veit ég betur en þetta
hús hafi Lúðvig Lárusson skó-
kaupmaður látið reisa og búið í
því síðustu æviár sín. Áður bjó
hann í húsinu við Þingholtsstræti
nr. 31, svo sem um er getið við
það hús. Ýmislegs annars sakna
ég í bók sem þessari en hér hefur
verið getið, en sumt af því getur
auðvitað verið matsatriði hverju
sinni. En eins og áður hefur kom-
ið fram hafði ég gaman af að njóta
fylgdar bókarinnar um þessi
gömlu hverfi frá uppvaxtarárum
mínum.
AÐ lestrinum loknum datt mér
hins vegar í hug, hvort ekki væri
hyggilegra með tilliti til stærðrar
og brots, ef framhald verður á
þessum bæjarlýsingum, að hafa
þær mun rækilegri en hér hefur
víða orðið, en færri gönguleiðir í
hverri bók eða heftum. Læt ég
þessum ábendingum mínum um
Indælu Reykjavík þá lokið, en vil
svo að endingu minnast á nokkur
atriði í Sögu Reykjavíkur. í jafn-
viðamiklu verki og Saga Reykja-
víkur er, þar sem birtur er fjöldi
mynda, sem margar hveija hafa
ekki áður komið fyrir sjónir al-
mennings, hljóta þær einna fyrst
að vekja verðskuldaða athygli les-
enda. Um leið verður að gera ráð
fyrir, að skýringar við þær séu sem
traustastar. Bergsteinn Jónsson
hefur í ritdómi sínum m. a. tekið
þetta efni fyrir. Því til viðbótar
vil ég nefna nokkur atriði, sem ég
hef rekizt á.
Lítum fyrst á fyrra bindið.
Skýring myndar við 66. bls.
getur ekki verið rétt að öllu leyti.
Svæðið er fyrir vestan Bræðra-
borgarstíg, en Bárugata endar við
hann. Mun því hér vera um að
ræða Ránargötu.
Skýringartexti myndarinnar á
73. bls. kemur að mínum dómi
undarlega við það, sem á mynd-
inni sést, að hér séu gangandi við
Lækinn ekkjur eða dætur embætt-
ismanna. Af hverju má ráða það?
Við mynd á 173. bls. er ekki
tekið fram, hver maðurinn er
lengst til hægri í annarri röð. E.t.v.
þekkist hann ekki, en það hefði
þá átt að koma fram. Við mynd á
328. bls. stendur: „Togarar við
bryggju." Mest áberandi skipið þar
er samt ekki togari, heldur varð-
skipið Óðinn.
Á 436. bls. er mynd af stóru
timburhúsi með skýringartextan-
um: „Grettisbúð á Grettisgötu
45.“ Ékki verður annað séð en
myndin sé af húsi, sem var nr.