Morgunblaðið - 24.09.1995, Blaðsíða 26

26 B SUNNUDAGUR 24. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
UR MYNDINNI Hyldýpið frá 1910
Asta Nielsen var fyrsta norræna leikkonan
sem varð alþjóðleg stjama á þögla
tímabilinu. Oddný Sen rekur hér feril
leikkonunnar í tilefni af aldarafmæli
kvikmyndasýninga í heiminum.
FYRSTA alþjóðlega kvik-
myndastjaman frá Norð'-
urlöndum, Asta Nielsen,
var allt í senn, dularfull,
.fáguð, kynþokkafull og
djörf. Á sínum tíma var hróður
hennar ekki minni en Chaplins.
I ár er haldið upp á aldarafmæli
kvikmyndasýninga í heiminum,
eins og alkunna er. í tilefni af því
hefur áhugahópur sem saman-
stendur m.a. af fulltrúum flestra
sendiráða á_ íslandi ásamt Kvik-
myndasafni íslands skipulagt mik-
il hátíðahöld, þar sem sýndur verð-
ur fjöldi sígildra mynda frá ýmsum
löndum. Hefst hátíðin í Bæjarbíói
í Hafnarfirði hinn 21. september
nk._
í fyrirrúmi verða þó myndir
Astu Nielsen og fyrsta mynd henn-
ar, „Afgrunden“ (Hyldýpið) frá
1910 er opnunarmynd hátíðarinn-
ar.
Die Asta
sem leikkonu, stakk Asta sjálf upp
á hugmyndinni að Hyldýpinu við
eiginmann sinn, Urban Gad, sem
var leikstjóri myndarinnar. Asta
leikur píanókennarann Mögdu,
sem er trúlofuð prestssyni, en svík-
ur hann í tryggðum þegar hún
verður ástfangin af víðreistum
ijölleikamanni sem er leikinn af
Poul Reumert. Hyldýpið er afþrey-
ingarmynd, sem átti strax feikileg-
um vinsældum að fagna, jafnt
heima og erlendis, frá því hún var
frumsýnd í Kosmorama-kvik-
myndahúsinu í Kaupmannahöfn.
Ný leiktækni
Á fyrsta áratugnum stóðu af-
þreyingarkvikmyndir sjaldan leng-
ur en í 15-20 mínútur og var því
örðugt að útfæra einstakar senur
og gæða þær dýpt. Upp úr 1910
hófst framleiðsla lengri kvik-
mynda í auknum mæli og er Hyl-
dýpið ein slíkra mynda. Með hinni
nýju lengd kvikmyndanna gafst
ÞÖGLA kvikmyndagyðjan Asta Nielsen,
leikurum aukið svigrúm til tján-
ingar og Asta notfærði sér það til
fulls. Sjálf segir hún í endurminn-
ingum sínum, „Den tiende Muse“
(Þögla gyðjan, 1945) að kvik-
myndagerð hafi verið sú listgrein
sem var hvað mest vanmetin og
þess vegna ætlaði hún sér að beina
hæfileikum sínum að því sviði til
hins ýtrasta. Hún hafði óvenju
næman og þroskaðan skilning á
kvikmyndaforminu og gerði aldrei
þau algengu mistök sviðsleikara
að tjá tilfmningar með ýktum til-
burðum. Einföld en áhrifarík túlk-
un hennar greip samstundis áhorf-
endur; í sorginni var andlit hennar
eins og meitlað í stein og í stórum
augunum birtist heilt hyldýpi til-
finninga. Hún varð samstundis
stjarna. Þrátt fyrir hróður Astu á
Norðurlöndum var Nordisk film
kompany, stærsta kvikmyndafé-
lag Danmerkur, lengi að taka við
sér og forráðamenn þess buðu
henni ekki hlutverk fyrr en hálfu
ári síðar. Hún lék í tveimur kvik-
myndum sem voru framleiddar af
Nordisk film, Svarta drauminum
og Ballerínunni, en fékk síðan
samning við þýskt kvikmyndafyr-
irtæki sem tryggði henni leik í
átta kvikmyndum á ári fyrir mjög
há laun. Auk þess fékk hún tæki-
færi til að þróa leikhæfileika sína
í dramtískum, tragískum hlutverk-
um. En þótt hún væri þekktust
fyrir slík hlutverk, fékk hún ijölda
tækifæra til að nýta hæfileika sína
í ijölbreyttum hlutverkum og lék
í mörgum gamanmyndum. Ein
þeirra, Litli engillinn, verður sýnd
á hátíðinni. Þar leikur Asta ungl-
ingsstúlku sem ætlar sér að gæta
hagsmuna sinna sem einkaerfingi
auðugs frænda síns, en er svo
óheppin að verða ástfangin af
honum.
Þýskaland á tímum
expressj ónistanna
Þegar fyrri heimsstyrjöldin skall
á veittist Astu erfitt að vinna í
Þýskalandi og sneri því aftur til
Danmerkur. Þá var hinni stuttu
norrænu gullöld, sem hófst í byij-
un stríðsins, að mestu lokið og
eftir að hafa leikið í einni mynd
sem hlaut fremur laka dóma, sneri
Asta aftur til Þýskalands strax að
stríðinu loknu. Á þeim tíma ríkti
mikill uppgangur í kvikmynda-
heiminum í Þýskalandi, enda voru
þýsku expressjónísku kvikmynd-
irnar að ryðja sér til rúms. Árið
1920 lék Ásta í kvikmyndaðri út-
gáfu af Hamlet og var útfærslan
byggð á vinsælli kenningu nokk-
urra amerískra leikhúsfræðinga
um að Hamlet hefði í rauninni
verið kona í karlmannsgervi. Asta
lék Hamlet og fékk mikið lof fyrir
Asta Nielsen var fyrsta norræna
leikkonan sem varð alþjóðleg
stjarna á þögla tímabilinu. Fágað-
ar • hreyfingar hennar, kynþokka-
fullt útstreymi, tjáningaríkt andlit
og öguð tækni hennar gerði hana
að goðsögn í lifanda lífi. Frá árinu
1910 til 1932 lék „Die Asta“, eins
og hún var kölluð, í einum 76
kvikmyndum, einkum í Þýska-
landi. Asta fæddist 11. september
1881 í Kaupmannahöfn og ólst
upp á fátæku verkamannaheimili
á Norrebro. Allt frá barnæsku
hafði hún brennandi áhuga á leikl-
ist og hóf nám í konunglega leik-
listarskólanum í Kaupmannahöfn.
Fyrsta hlutverkið fékk hún í
Dagmarsleikhúsinu árið 1902 og
var þar fastráðin í þijú ár. Hún
lék í nokkur ár með ferðaleikhópi
í Noregi og Svíþjóð og fékk síðan
samning við Det Ny Teater í Kaup-
mannahöfn. Hún var þó ósátt með
þau fáu hlutverk sem henni buð-
ust, enda hæfðu þau iila aldri
hennar og veittu henni lítil sem
engin tækifæri til að nýta hæfi-
leika sína til fulls.
í von um að glæða feril sinn
VIÐ tökur á myndinni Litla englinum.
ASTA í hlutverki Hamlets frá 1920.