Morgunblaðið - 01.10.1995, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
KVEÐJUSTUND við Hðfða: „Það var ávallt ætlun þín að koma mér í þessa stöðu,“ sagði Reagan. „Nei, herra forseti," svaraði ég. „Ég
er reiðubúinn að fara inn í húsið á ný og undirrita skjal um öll þau atriði sem við erum nú þegar sammála um ef þú fellur frá áform-
um þínum um vígvæðingu geimsins.“ „Mér þykir það leitt,“ var svar hans. Við kvöddumst og hann settist inn í bifreið sína.“
Endurminningar Míkhaíls Gorbatsjovs
Reykjavíkurfimdurinn
markaði tímamót
Míkhaíl Gorbatsjov fyrrum Sovétforseti gaf
fyrir skömmu út bókina „Endurminningar“
(Erinnerungen) í Þýskalandi. í bókinni segir
hann allítarlega frá fundi sínum með Ron-
ald Reagan Bandaríkjaforseta í Reykjavík
haustið 1986. Hann segir fundinn marka
jafnmerk tímamót í sögu eftirstríðsáranna
og Tsjemóbýlslysið, Reykjavíkurfundurinn
hafí gert mönnum ljóst að mannkynið stæði
á vendipunkti.
MIKHAÍL Gorbatsjov,
fyrrum forseti Sovét-
ríkjanna, rekur feril sinn
ítarlega í bókinni „End-
urminningar" sem kom út í Þýska-
landi fyrir skömmu. í inngangi bók-
arinnar segir hann þörfína fyrir að
gera upp störf sín og umbótastefnu
hafa ágerst eftir hrun Sovétríkjanna
árið 1991. Meðal þess sem Sovétfor-
setinn fyrrverandi rekur í bókinni
er leiðtogafundurinn í Höfða í
Reykjavík í október 1986.
Gorbatsjov segir í endurminning-
um sínum að sumarið 1986, meðan
hann var í sumarleyfi á Krímskaga,
hafi borist bréf frá Ronald Reagan
Bandaríkjaforseta þar sem gefið var
í skyn að Bandaríkjastjórn væri
reiðubúin að halda viðræðunum við
Sovétmenn áfram í kjölfar leiðtoga-
fundarins í Genf. Edúard Shev-
ardnadze utanríkisráðherra hafði
samband við Gorbatsjov símleiðis og
tjáði honum að uppkast að svari við
bréfí Reagans hefði þegar verið sent
til Krímskaga. Það fékk forsetinn í
hendurnar daginn eftir á daglegum
fundi með persónulegum ráðgjafa
sínum í utanríkismálum. Svarið var
stutt og staðlað og við lestur þess
segist Gorbatsjov hafa fengið það á
tilfmninguna að verið væri að þvinga
hann inn á braut er væri honum
óeðlileg. Hann hafi því ákveðið að
undirrita ekki svarið og skrifa í stað-
inn nýtt svarbréf upp á eigin spýtur
þar sem lagt var til að forsetarnir
hittust, annað hvort í Bretlandi eða
á íslandi, til að losa afvopnunarvið-
ræðurnar úr þeirri sjálfheldu, sem
þær væru komnar í.
Aðrir helstu ráðamenn Sovétríkj-
anna studdu þessa hugmynd í sím-
tölum við Gorbatsjov og bréfið var
tafarlaust sent af stað. Skömmu síð-
ar barst svar frá Reagan þar sem
hann lýsti því yfir að hann teldi
Reykjavík heppilegan fundarstað
þar sem sú borg væri staðsett á
milli ríkjanna tveggja.
Gorbatsjov segir að eftir því sem
að hann velti hlutunum frekar fyrir
sér og reyndi að setja sig inn í þanka-
gang Bandaríkjaforseta hafi hann
orðið sannfærðari um að á fundinum
byðist tækifæri til að ná samkomu-
lagi. Reagan væri sannfærður um
að Sovétmenn væru orðnir örmagna
á vígbúnaðarkapphlaupinu og þyrftu
að fá andrúm til að byggja upp efna-
hag sinn. Hann hafi því á fundi
stjórnmálanefndar Kommúnista-
flokksins þann 8. október 1986 gert
tillögu um að umfangsmiklar en
raunsæjar. afvopnunartillögur yrðu
lagðar á borðið í Reykjavík. Yrðu
þær samþykktar myndi það hafa í
för með sér að eðlilegt ástand færi
að komast á heimsmálin. Höfnuðu
Bandaríkjamenn hins vegar tillögun-
um myndu Sovétmenn greina frá
því opinberlega og „afhjúpa" þar
með stefnu Bandaríkjastjórnar.
Komið til Reykjavíkur
„Við komum til íslands síðdegis
þann 10. október 1986. Leyndar-
dómsfull og óþekkt veröld blasti þar
við okkur: engar plöntur, þess í stað
mosi og grjót. Rigning á hálftíma
fresti. Stöðugt er skýjað: sólin brýst
í gegn, hverfur, það rignir og hring-
rásin hefst á ný. Skyndilega birtist
okkur Reykjavíkurborg ... Borgin
virðist vissulega vera hulin reyk. En
það sem sýnist vera reykur er í raun
hveragufa ... Þetta einstæða land
heillaði mig og ég hefði gjarnan séð
meira af því. Raisa Maximovna var
heppnari hvað það varðar en henni
stóð sérstök dagskrá til boða. Á
meðan á henni stóð einbeittum for-
seti Bandaríkjanna og ég okkur að
samningaviðræðunum."
Gorbatsjov segir Reykjavíkur-
fundinn og kjarnorkuslysið í
Tsjernóbýl hafa verið áhrifamikla
atburði hvorn á sinn hátt. Þegar lit-
ið væri til þess hve miklu umróti
þeir ollu á eftirstríðstímanum væru
þetta sambæriiegir atburðir. „Eftir
Tsjernóbýl varð okkur ljóst í hvernig
veröld við búum, hvernig sambúð
okkar við náttúruna er háttað, við
vísindin, hvers virði við sjálf erum
og af hverju við eigum að hafa
áhyggjur. Og eftir Reykjavík varð
öllum lióst að veröldin stóðjiugsan-
lega á hinsta vendipunktinum: annað
hvort var hægt að bjarga mannkyn-
inu eða tortíma því,“ segir hann.
Gorbatsjov segir að á fyrsta fundi
sínum með Reagan hafi Bandaríkja-
forseti lýst þeirri skoðun sinni að
Reykjavíkurfundurinn væri enginn
lokapunktur en gæti orðið til að
undirbúa jarðveginn fyrir næsta
fund leiðtoganna í Bandaríkjunum.
„Ég gerði forsetanum grein fyrir
afstöðu minni og varaði við því að
bakslagið, sem hafði komið í viðræð-
urnar eftir Genfarfundinn, gæti
reynst afdrifaríkt. Að því búnu
kynnti ég honum tillögur okkar í
almennum dráttum. Reagan brást í
raun ekki við þeim heldur las upp
minnispunkta sem settir höfðu verið
saman fyrir fundinn. Ég reyndi að
hefja samræður um það sem ég
hafði léð máls á en það tókst ekki
heldur. Þá reyndi ég að taka upp
sértæk málefni en aftur árangurs-
laust. Reagan fletti miðum sínum
þar sem á var að fínna áletranir.
Þeir rugluðust saman og nokkrir
duttu af borðinu. Hann byrjaði að
raða þeim upp á nýtt og reyndi að
fínna svör við spumingum mínum;
tókst það þó ekki. Hvernig átti hann
líka að geta það? Forsetinn og ráð-
gjafar hans höfðu búið sig undir
allt aðrar viðræður."
Róttækar hugmyndir
Þegar hér var komið við sögu
segist Gorbatsjov hafa stungið upp
á að utanríkisráðherrar ríkjanna,
George Shultz og Shevardnadze,
yrðu viðstaddir. Eftir að þeir voru
komnir á fundinn bar Gorbatsjov upp
tillögur. sá»as-.-.um-.-fækkun lang-
drægra vopna á ný. Hann sagði
nauðsynlegt að' nálgast vandann úr
nýrri átt og lagði til að kjarnavopn-
um í kafbátum, langdrægum flaug-
um og í sprengjuvélum yrði fækkað
um helming.
„Hugmyndin á bak við þetta var
einföld. Við vildum færa kjarnorku-
ógnina niður á annað og takmark-
aðra svið. í fyrstu virtist Reagan
eyðilagður yfir hinum víðtæku tillög-
um okkar þó að við hefðum þarna
boðið honum það sem Bandaríkja-
stjórn hafði ávallt sóst eftir, þ.e.
róttækan niðurskurð langdrægra
vopna. Þar sem tilboð okkar tengd-
ist einnig öðrum þáttum grunaði
forsetann líklega að verið væri að
leiða hann í gildru. Utanríkisráð-
herrann bjargaði stöðunni. Hann
lýsti því yfir að tilboð okkar væri
ásættanlegt í grundvallaratriðum. í
áframhaldandi viðræðum tókst okk-
ur að lokum að verða sammála í
meginatriðum um „helmingsniður-
skurð“.
Bandaríska sendinefndin var
greinilega ekki undir svona stefnu-
breytingu búin. Við neyddumst oft
til að gera hlé á viðræðunum til að
gefa kost á viðræðum innan sendi-
nefndanna. Hléin urðu stöðugt
lengri. Líklega þurftu sérfræðing-
arnir í fylgdarliði Reagans á frekara
samráði að halda. Bandaríkjamenn-
irnir voru í stöðugu sambandi við
Washington og fengu send þaðan
skjöl.
Þar sem tillögurnar voru frá okk-
ur komnar þurftum við ekki á jafnm-
iklum skýringum að halda."
SDI á oddinn
Hann segir Rússa hafa komið með
annað tilboð um að öllum meðal-
drægum flaugum í Evrópu yrði eytt,
sem að mörgu leyti byggði á fyrri
hugmyndum Bandaríkjastjórnar. Til
dæmis voru flaugar Breta og Frakka
ekki teknar með í dæmið. Á þetta
hafi Bandaríkjamenn hins vegar
ekki fallist og telur Gorbatsjov að
það hafi fyrst og fremst verið af
tilliti til hergagnaiðnaðarins. „Eftir
samningaviðræðurnar virtumst við
vera að ná málamiðlun. Því miður
kom í ljós að erfiðasti kaflinn var
enn eftir. Einmitt þegar báðir aðilar
virtust vera að ná saman lét Banda-
ríkjaforseti staðar numið af óræðum
ástæðum."
Gorbatsjov segir Reagan hafa sett
geimvarnaáætlun (SDl) sína á odd-
inn og neitað að fallast á nokkrar
takmarkanir á henni. „Eitt lítið skref
var eXtk-til að .við.my.ndum ná stór-
kostlegum árangri. SDI stóð hins
vegar í vegi þess. Segja má að í
hinni fjarlægu Reykjavík hafi átt sér
stað tilfinningabarátta í anda Shake-
speare."
Á ráðstefnu í Princeton árið 1993
segir Gorbatsjov að margir af helstu
ráðgjöfum Reagans á Reykjavíkur-
fundinum hafi lýst yfir undrun sinni
á þessu. Hann segir Jack Matlock
hafa haft eftir Robert McFarlane,
fyrrum öryggisráðgjafa forsetans,
að hann hafí verið furðu lostinn á
því að Reagan hafnaði tillögum Sov-
étmanna. I tilboðinu hafi falist allt
það sem McFarlane hafí ávallt farið
fram á. Það hafi að hans mati verið
vel ásættanlegt að fresta geimvarn-
aráætluninni um tíu ár og fáránlegt
að hafna tilboði Gorbatsjovs.
Reykjavíkurfundurinn var að líða
undir lok án þess að samkomulag
hefði náðst og segir Gorbatsjov að
Reagan hafi þá reynt að koma á
umfangsmiklum hrossakaupum til
að ná sáttum. Gorbatsjov segist hins
vegar hafa reynt að koma honum í
skilning um að einungis yrði að taka
eitt skref í viðbót til að hann kæm-
ist á spjöld sögunnar sem „friðarfor-
setinn". Allar tilraunir til sátta
reyndust þó að lokum árangsur-
lausar vegna afstöðu Reagans til
SDI.
Viðræðunum slitið
„Viðræðunum var lokið. Við yfirg-
áfum húsið, það var þegar farið að
dimma. Þegar við kvöddumst við
bifreiðar okkar var andrúmsloftið á
frostmarki. „Það var ávallt ætlun
þín að koma mér í þessa stöðu,“
sagði Reagan._„Nei, herra forseti,"
svaraði ég. „Ég er reiðubúinn að
fara inn í húsið á ný og undirrita
skjal um öll þau atriði sem við erum
nú þegar sammála um ef þú fellur
frá áformum þínum um vígvæðingu
geimsins." „Mér þykir það leitt,“ var
svar hans. Við kvöddumst og hann
settist inn í bifreið sína.“
Fjörutíu mínútum síðar hafði ver-
ið boðað til blaðamannafundar með
Gorbatsjov. „Fyrstu viðbrögð mín
voru þau að ég ætti að fylgja þeirri
áætlun sem ákveðin hafði verið í
Moskvu. Ef afstaða Bandaríkja-
stjórnar yrði til þess að ekki næðust
samningar átti að afhjúpa Banda-
ríkjamenn og fjandsamlega afstöðu
þeirra til mannkynsins.
Ég velti þessum hlutum mikið
fyrir mér á leiðinni á blaðamanna-
fundinn. Ég gat ekki leitt það hjá
mér að við höfðum náð saman þrátt
fyrir allt, jafnt hvað varðar lang-
drægar sem meðaldrægar flaugar.
Þar með var ný staða komin upp,
átti ég að fórna því öllu vegna
skammlífs áróðurssigurs? Samviska
mín var því andvíg. Eg var ekki enn
búinn að gera upp hug minn er ég
gekk inn í hinn risavaxna sal blaða-
mannamiðstöðvarinnar þar sem um
þúsund blaðamenn biðu sendinefnd-
ar okkar. Er ég kom inn í salinri
risu blaðamennirnir úr sætum sín-
um. Þetta hafði mikil tilfinningaleg
áhrif á mig. Ég var hrærður. I and-
litum þessa fólks endurspeglaðist
allt mannkynið er beið ákvörðunar
um örlög sín. Á þessu augnabiiki
gerði ég mér grein fyrir hvað hafði
gerst í Reykjavík og hvernig við
yrðum að halda á málum."
Markaði tímamót
Gorbatsjov segir áð Reykjavíkur-
fundurinn hafí þrátt fyrir alla þá
spennu er einkenndi hann ekki verið
ósigur heldur markað tímamót. í
fyrsta skipti hafí báðir aðiiar horft
út fyrir sjóndeildarhringinn. „Blaða-
maður einn skrifaði síðar: „Þegar
aðalritarinn lýsti óförunum í Reykja-
vík sem sigri leit Raisa Gorbatsjova,
er sat meðal gesta, hrærð á eigin-
mann sinn og tár runnu niður vanga
hennar." Við tókum þarna tillit til
þess andrúmsloft er var að finna í
heiminum og björguðum þar með
samningaviðræðunum. Við opnuðum
nýjar víddir og sýndum fram á að á
eftir Reykjavík myndi frekari árang-
ur nást.
Bráðlega frétti ég að Shultz hefði
greint blaðamönnum frá því í her-
stöðinni að Reykjavíkurfundurinn
hefði farið út um þúfur. Þegar hann
kom aftur til Bandaríkjanna og frétti
af mati mínu og almenningsálitinu
byijaði hann fljótlega að ræða um
„tímamótafund". Ég kunni að meta
þetta, með slíkum manni er hægt
að vinna.".-—„ ■ ■■