Morgunblaðið - 03.10.1995, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 3. OKTÓBER 1995 41
AFMÆLI
JÓN JÓNSSON jarð-
fræðingur fæddist á
Kársstöðum i Land-
broti, Vestur-Skafta-
fellssýslu, 3. október
1910. Móðir Jóns hét
Sigurlaug Einarsdóttir.
Hún fæddist 16. nóv-
ember 1867 að Þverá á
Síðu og lést 10. maí
1955 í Hátúnum i Land-
broti. Faðir Jóns hét Jón
Einarsson. Hann fædd-
ist 8. maí 1858 að
Hólmi í Landbroti og
lést 11. júlí 1954 í Hát-
únum. Þau gengu í
hjónaband árið 1899 en
höfðu þá verið samvistum um nokk-
ur ár í annarra þjónustu. Þau hófu
búskap á Kársstöðum árið 1905 og
bjuggu þar til ársins 1950 en dvöldu
síðustu æviárin í Hátúnum. Þau lifðu
alla ævi við lítinn kost, bærinn var
torfbær, sá síðasti í Landbroti. Þau
Jón og Sigurlaug eignuðust sex börn
og var Jón síðastur í röðinni.
Enn er aðfaranótt 13. október
1918 Jóni í fersku minni. Þá gekk
yfir þrumuveður með þeim firnum
að varla varð hlé á leiftrum. Ekki
lýsti af degi en húsdýrin létu í sér
heyra að vana. Er litið var út verk-
uðu gluggarúður sem spegill. Kom
þá í ljós að yfir þær var komið þunnt
lag af brúnleitri, fínni ösku. Þegar
nokkuð leið á morguninn birti til og
í ljós kom jafnfallið öskulag um hóla
og hæðir. Kötlugosið var í algleym-
ingi. Sporrækt var og undarleg lykt
í lofti. Að kvöldi þess sama dags
mátti sjá eldsúlu upp úr Mýrdal-
sjökli. Nokkrum sinnum varð kol-
dimmt um miðjan dag þegar öskuský
bar yfir.
Samgöngu- og búskaparhættir í
Skaftafelissýslu höfðu á uppvaxtar-
árum Jóns ekki tekið teljandi breyt-
ingum allt frá landnámsöld. Vera
má að járnkarl hafi komið í stað
páls og skófla í stað reku, vart meira.
Hesturinn var eina farartækið á
landi og búfjárafurðir eina verslun-
arvaran. Einstaka jörðum tilheyrðu
nokkur hlunnindi af veiðiskap og
reka. Landrými var lítið í Landbroti
og stór hluti beitilands óskipt. Engir
skólar, nema barnaskólar, voru í
sveitunum milli sanda (Mýrdals- og
Skeiðarársands), fræðsla lá ekki á
lausu og bókakostur rýr. Örfáir ein-
staklingar sem einhverja æðri
menntun höfðu hlotið tóku þó að sér
að kenna áhugasömum unglingum,
einkum dönsku og ensku, jafnan án
endurgjalds. Ungmennafélög höfðu
gengist fyrir nokkrum
bókakaupum og gengu
bækurnar bæ frá bæ
þar til sumar þeirra
a.m.k. höfðu verið lesn-
ar „upp til agna“.
Eftir stutt barna-
skólanám fór Jón í al-
þýðuskólann á Eiðum
haustið 1928. Með 40
krónur í vasanum var
farið á hesti með pósti
austur á Höfn í Horna-
firði, með vélbáti til
Fáskrúðsfjarðar, gang-
andi yfir ijallið, veg-
leysur til Reyðarijarð-
ar, á róðrabát yfir
fjörðinn, á vörubíl yfir Fagradal að
vegamótunum út í Eiðaþinghá og
þaðan gangandi í Eiða. Hafði þá
ferðin, með biðtíma á Höfn, tekið
sextán daga.
Jón valdi Svíþjóð til frekara náms
og út fór hann haustið 1933 til Tárna
í Vástmanland í Svíþjóð. Þar dvaldi
hann við nám og störf næstu árin
auk náms- og starfsferða til nálægra
landa, s.s. Þýskalands. Langskóla-
nám Jóns hófst þó ekki fyrir alvöru
fyrr en árið 1943. Haustið 1945
flutti Jón til Uppsala, herti á náminu
og þar kynntist hann jarðfræðinni
og tók að sækja fyrirlestra af kappi
í ýmsum greinum hennar. Á þessum
árum vann Jón ýmis sumarstörf, svo
sem fyrir Rafmagnsveitu Reykjavík-
ur og sumarið 1949 tók hann þátt
í leiðangri Dr. Lauge Koch til austur
Grænlands og vann þar við leit að
steingervingum af fyrstu landdýr-
unum í sandsteinslögum frá Devon
tímabilinu.
Þann 18. nóvember 1954 innrit-
aðist Jón í Uppsala Universitet og
þar með hófst háskólanám hans í
jarðfræði fyrir alvöru. Námið gekk
vel og þann 8. apríl 1958 tók Jón
kandidats- (fil. kand.) og licenciats-
(fil. lic.) próf, sama daginn. Ritgerð-
in íjallaði um breytingar á afstöðu
láðs til lagar við ísland. Fyrir rit-
smíðina veittu stúdentsfélagar við
Vástmanlanda-Dala Nation Jóni
Wallin-verðlaunin sem er mesta
heiðursviðurkenning sem Nationen
ræður yfir.
„Island er risavaxin rannsóknar-
stofa í jarðfræði.“ Eitthvað á aessa
leið sagði Jón í próffyrirlestri á Pa-
leontologen í Uppsala. Þessi sama
rannsóknarstofa varð síðan vinnu-
staður Jóns og þar hefur hann skilað
sínu ævistarfi, ómetanlegu starfi við
að auka þekkingu á náttúru íslands
og koma henni á framfæri. Ritsmíð-
ar Jóns eru nokkuð á fimmta hundr-
að og hann er sá núlifandi vísinda-
maður sem flestar greinar hefur
skrifað í Náttúrufræðinginn, tímarit
Hins íslenska náttúrufræðifélags en
þar er Jón heiðursfélagi.
Guðrún Guðmundsdóttir ljós-
myndari og Jón Jónsson gengu í
heilagt hjónaband þann 5. júní 1954.
Heimili þeirra Guðrúnar og Jóns var
fyrstu árin í Uppsala og þar fæddist
þeim dóttirin Vala árið 1955 og son-
urinn Jón Kári árið 1958. Það sama
ár fluttist fiölskyldan heim og settist
að í Hafnarfirði og þar fæddust tvö
börn, Dagur árið 1961 og Sigurlaug
árið 1962. í Garðabæ fluttist fjöl-
skyldan árið 1965. Barnabörn Jóns
og Guðrúnar eru nú orðin sex.
Hér heima hóf Jón störf á Jarð-
hitadeild Raforkumálaskrifstofunn-
ar. Framburður jökulfljóta og jarð-
hitarannsóknir voru meðal fyrstu
verkefna Jóns, hjá Raforkumála-
skrifstofu en síðar varð Jón fyrsti
jarðfræðingurinn sem ráðinn var til
starfa á Orkustofnun. Eitt af fyrstu
og mikilvægustu verkefnum Jarð-
hitadeildar var kortlagning alls jarð-
hita í landinu. Það kom í hlut frum-
kvöðlanna að safna saman þessum
upplýsingum. í framhaldi af því
reyndu menn að átta sig á því hvern-
ig heita vatnið streymir til yfirborðs
og út frá þeim hugmyndum voru
borholur staðsettar. Þarna var því
um algert brautryðjendastarf að
ræða og lengi býr að fyrstu gerð.
Nú er erfitt að setja sig í spor frum-
kvöðlanna sem gengu til slíkra verka
með nánast tvær hendur tómar auk
þess sem framkvæmdir hafa nú víða
afmáð ummerki jarðhitans á yfir-
borði og rannsóknir þeirra því heim-
ild um það sem var en nú er horfið.
Á ferðum og jarðhitaathugunum
víða um land rakst Jón oft á vanda-
mál í sambandi við öflun neysluvatns
og það þróaðist þannig að hann fór
að huga að þeim málum. Líkt og í
heita vatninu var Jón frumkvöðull í
rannsóknum _á kalda vatninu,
neysluvatni, á íslandi. Hann byrjaði
þessar rannsóknir, skipulagði þær
og vann ötullega að öflun neyslu-
vatns víða um land. Um miðja þessa
öld var neysluvatn á Islandi víða
mengað og beinlínis rangar aðferðir
notaðar til að afla þess og koma því
til þéttbýlisstaða. Þannig varð Jón
frumkvöðull í að benda frystihúsum
og öðrum matvælaiðnaði á að vatnið
sem þar var notað væri ónothæft og
í framhaldi af því benti hann á hvar
ætti að taka vatnið og hvernig. Fjöl-
margir þéttbýlisstaðir víða um land
eiga Jóni Jónssyni að þakka þá tæru,
köldu bunu sem þar úr krönum renn-
ur.
Sumarið 1954 hafði Jón unnið að
jarðfræðikortlagningu á svæðinu
umhverfis Reykjavík. Jón hafði þá
veitt athygli að á misgengis- og
sprungusvæðinu austan við þéttbýlið
voru uppsprettur við Elliðavatn og
Jaðar tengdar sprungum. Það var
svo árið 1965 að grunnvatnsstaða
varð svo lág að rennslið úr Gvendar-
brunnum gaf tilefni til að huga al-
varlega að framtíð vatnsbólsins þar.
Jón benti á að vatnið í Gvendar-
brunnum kæmi úr sprungum sem
hraun hefðu runnið yfir og þvi liti
það svo út sem það kæmi bara und-
an hrauninu. Ráðlagði Jón boranir
í sprungukerfið og hefur sú aðferð
sannað ágæti sitt. Fyrir Vatnsveitu
Reykjavíkur gerði Jón svo kort yfir
sprungusvæðið austan við höfuð-
borgina, hið fyrsta á sínu sviði.
Þau urðu tuttugu og tvö árin hans
Jóns Jónssonar á Jarðhitadeild,
skýrslurnar eru margar en flestar í
sem fæstum orðum. Langveiga-
mesta verkið er án efa skýrsla og
kort sem ber titilinn Jarðfræðikort
af Reykjanesskaga I. Skýringar við
jarðfræðikort, 303 vélritaðar A4 síð-
ur og II. Jarðfræðikort í mælikvarða
1:25.000 samtals 22 blöð. Ritið er
lýsing á skaganum, einkum eld-
stöðvum og nútíma hraunum. Full-
yrða má að jarðfræðikort Jóns af
Reykjanesskaganum sé eitt mesta
þrekvirki í íslenskri jarðfræði fyrr
og síðar.
Kennsla í jarðfræði hófst form-
lega haustið 1968 og tók Sigurður
Þórarinsson kennsluna að sér. Sig-
urður var þó bundinn í öðrum verk-
efnum fyrstu önnina og tók Jón
verkið að sér. Þá var Jón Jónsson
prófdómari í jarðfræði og landafræði
um skeið.
Vegna sérþekkingar sinnar á jarð-
hita var Jón kallaður til starfa hjá
Sameinuðu þjóðunum og fór hann
til E1 Salvador haustið 1969 og var
níu mánuði í landinu við kortlagn-
ingu jarðhitasvæða. Næsta starf
Jóns á vegum Sameinuðu þjóðanna
var í Nicaragua og þar sem verkið
átti að taka heilt ár fór öll fjölskyld-
an þangað um miðjan október 1972.
Eftir mikinn jarðskjálfta að kvöldi
23. desember 1972 sem var 6,2 á
Richter og lagði borgina í rústir
fluttist Jón um tíma með fjölskyldu
sinni til Costa Rica. Það var svo í
janúar 1976 að þess var farið á leit
við Jón að athuga jarðhitasvæði á
norður Sulawesi (Celebes) og þar
vann hann að jarðfræðirannsóknum
um tíma. Um miðjan ágúst þetta
sama ár fór Jón til jarðhitaathugana
í Zambíu og Tanzaníu. Eftir rann-
sóknir í Afríku hélt Jón á ný til
Mið-Ameríku og nú til rannsókna í
Panama, Guatemala, E1 Salvador,
Honduras og Costa Rica. Á vegum
Sameinuðu þjóðanna fór Jón til
Grænhöfðaeyja til jarðhitaathugana
árið 1980. Árið eftir var Jón fenginn
til rannsókna á Mauritius og þar
dvaldi hann við jarðhitaathuganir
um skeið en þær rannsóknir urðu
síðasta jarðhitaverk á vegum Sam-
einuðu þjóðanna. Áramótin 1980-81
lét Jón af störfum hjá Orkustofnun
fyrir aldurs sakir þrátt fyrir að
starfsorka hans væri þá öðrum meiri
og er raunar svo enn í dag, 15 árum
síðar. Við tóku rannsóknir í Skafta-
fellssýslum, á heimaslóð, og fyrstu
árin vann Jón að kortlagningu Eyja-
fjalla. Þessar rannsóknir tóku yfir
drjúgan hluta úr átta sumrum. Mörg
sólskinsstundin í þessum dýrðlega
háíjallasal er Jóni ógleymanleg.
Fyrsti árangur þessara rannsókna
var jarðfræðikort í mælikvarða
1:50.000 yfir svæðið frá Markar-
fljóti að sýslumörkum Skaftafells-
sýslu.
í framhaldi af rannsóknum Eyja-
ljalla tóku við rannsóknir á hraunum
eldsveitanna. Tilvera þriggja áður
óþekktra eldstöðva var dregin fram
í dagsljósið og drög að yfirliti yfir
þær sett fram. Aldur hrauna niðri í
byggð féll inn í þetta rannsóknasvið.
Síðasta viðfangsefni Jóns hefur ver-
ið eldstöðvar við Leiðóifsfell sem
virkar voru snemma á 12. öid og svo
Eldborgarraðir (Lakagígar).
Nokkuð hefur Jón einnig unnið
fyrir fiskeldisstöðvar að kortlagn-
ingu og staðsetningu borana eftir
köldu vatni, sjó og heitu vatni á
Reykjanesskaga.
Jón er elstur núlifandi jarðfræð-
inga svo miklu munar og raunar
einn þeirra um að hafa náð svo háum
aldri. Vísindaferill Jóns er í raun
engu líkur og hér er fullyrt að litla
umbun hefur hann fengið fyrir að
lyfta grettistaki í því að ljúka upp
leyndardómum íslenskrar náttúru.
Þrátt fyrir háan aldur má þó búast
við að Jón haldi áfram um ókomin
ár að miðla okkur af athugunum
sínum og öðrum fróðleik.
í tilefni 85 ára afmælis Jóns Jóns-
sonar jarðfræðings hefur útgáfufyr-
irtækið Gott mál hf. unnið að bók
til heiðurs Jóni á þessum merku
tímamótum í lífi hans. Bókin sem
nefnist Eyjar í eldhafi er safn greina
eftir íjölmarga þekkta fræðimenn
og kemur út á næstu dögum.
í tilefni af afmælinu tekur Jón
Jónsson á móti gestum í Kirkju-
hvoli í Garðabæ sunnudaginn 8.
október klukkan 15.30.
Björn Hróarsson,
Sigurður Sveinn Jónsson.
JÓN JÓNSSON
\
Yfirburðasigur
Æfingaskólans
SKÁKSVEIT Æfingaskólans. Frá vinstri: Óttar Norðfjörð,
Davíð Ólafur Ingimarsson, Bragi Þorfinnsson og Björn Þor-
finnsson. A myndina vantar Bjarna Kolbeinsson.
SKAK
Kaas, Noröur-
J ót 1 a n di
NORÐURLANDAMÓT
GRUNNSKÓLA
29. sept.—1. okt. 1995
NORÐURLANDAMÓTI grunn-
skóla í skák lauk á sunnudaginn
í Kaas í Danmörku. Æfingaskóli
Kennaraháskóla íslands tefldi fyr-
ir íslands hönd og sigraði með
yfirburðum. Sveitin átti titilinn að
verja frá því í fyrra. Hún hlaut
16 vinninga í 20 skákum, en
næst kom danska sveitin með
13 ‘A v. Sigursveitina skipuðu þeib
Bragi Þorfínnsson, Björn Þorf-
innsson, Davíð Ólafur Ingimars-
son, Óttar Norðfjörð og Bjarni
Kolbeinsson. Fararstjórar voru
þeir Gunnar Björnsson og Ólafur
H. Ólafsson.
Sveitin tók forystuna strax í
fyrstu umferð og síðan forskotið
jafnt og þétt. í fimmtu og síðustu
umferð tefldi íslenska sveitin við
a-sveit Dana sem var í öðru sæti.
Það var ljóst að þetta yrði erfið-
asta viðureignin, en á efstu tveim-
ur borðunum hjá Dönum tefla
skákmenn með í kringum 2.100
stig. íslendingunum dugði eitt
jafntefli til að tryggja sér sigur á
mótinu, en þeir gerðu hins vegar
gott betur og fengu l'A vinning
og gulltryggðu þannig sigurinn.
Lokastaðan á mótinu:
1. ísland 16 v. af 20 möguleg-
um
2. Danmörk, A 13 ‘A v.
3. Danmörk, B 9 'A v.
4. Noregur 8 v.
5. Svíþjóð 7 v.
6. Finnland 6 v.
80% vinningshlutfali ber mikl-
um yfirburðum vitni í þessum ald-
ursflokki. Æfingaskólinn byijaði
á því að sigra Finna 3—1, síðan
bvia y2— y2 fengu svo fullt hús
„e bæði Norðmönnum og B
svéít Dana, en slökuðu á þegar
sigurinn var í höfn og töpuðu
1 ‘/2—2 'h fyrir sterkari sveit Dan-
anna.
Fischer aftur á kreik?
Ef marka má argentínska skák-
blaðamanninn Roberto Alvarez
mun Bobby Fischer kynna nýjar
skákreglur sínar í Merloborg í
Argentínu þann 13. nóvember
næstkomandi. Þær eru fólgnar í
því að dregið er um stöðu mann-
anna á fyrstu reitaröðinni áður
en skákin hefst. Þannig verður
komið í veg fyrir að skákir vinnist
á heimaundirbúningi, eins og t.d.
10. skákin í einvígi Kasparovs og
Anands.
í framhaldi af þessari kynningu
munu stórmeistarnir Eugenio
Torre frá Filippseyjum og Lajos
Portisch, Ungveijalandi, tefla ein-
vígi eftir Fischer-reglunum.
En Fischer á enn óuppgerð mál
við bandarísk yfirvöld vegna
meints brots hans á samskipta-
banni Sameinuðu þjóðanna á
Serbíu og Svartfjallaland, þegar
hann tefldi einvígið við Boris
Spasskí árið 1992. Hvernig Fisch-
er ætlar að komast frá Ungveija-
landi, þar sem hann dvelst, til
Argentínu án þess að eiga á hættu
framsalskröfu frá Bandaríkjunum
er ekki vitað og því rétt að taka
þessari frétt með nokkrum fyrir-
vara, þótt Alvarez þessi sé ekki
vanur að fara með fleipur.
Bæjarhlutakeppni
Skákfélags Hafnarfjarðar
Árleg bæjarhlutakeppni
Skákfélags Hafnarfjarðar var
haldin 27. september sl. Alls tóku
16 skákmenn þátt í keppninni og
var bænum skipt niður í 4 hluta.
Skákmenn tefldu við alla liðsmenn
í öðrum liðum, alls 12 skákir. Sig-
urvegari í keppninni varð lið Norð-
ur- og Vesturbæjar sem hlaut alls
29 vinninga, eftir að hafa sigrað
lið Suðurbæjar og Holtsins í úr-
slitaviðureign með 10 vinningum
gegn 6. í öðru sæti varð lið Suður-
bæjar og Holtsins með 27 vinn-
inga. í þriðja sæti varð lið Miðbæj-
ar með 23,5 vinning og restina
rak lið Setbergs og nágrennis með
16,5 vinninga. I sigursveitinni
telfdu þeir Stígur Herlufsen (2 v.
af 4), Össur Kristinsson (7 af
12), Sigurður P. Guðjónsson (8,5
af 12), Guðmundur Sverrir Jóns-
son (6 af 12) og Þór Stefánsson
(5,5 af 8). Bestum arangri ein-
stakra manna náðu Ágúst Sindri
Karlsson (11 af 12) og Sigurbjörn
Björnsson (9,5 af 12)
Skákmenn í Hafnarfirði eru
minntir á að reglulegar skákæf-
ingar eru haldnar á mánudögum
kl. 20:00 að Suðurgötu 2 (Dverg-
ur). Unglingaæfingar eru kl.
14:00 á laugardögum á sama stað.
Margeir Pétursson