Morgunblaðið - 07.10.1995, Blaðsíða 8

8 C LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Bókín er enn
bestí miðillinn
BÓKIN í SÓKN í BANDARÍKJUNUMI
Þannig ver Bandaríkjamaðurinn aurum í.
Bækur
Sjónvarp*
Myndbönd
Tónlist
Dagblöð
Tímarit
Kvikmyndahús
Tölvuleikir
Bókasala á mann 1990-94
1$ = 65 kr.
' Hér er átt við afnotagjald
þús. kr.
1990 1991 1992 1993 1994
Hetmild: The Economist, 30. sept 1995
EINS OG hér á landi hafa
bókaútgefendur í Bretlandi
löngum bundist böndum
um að bækur væru seldar á sama
verði í öllum búðum. Nýlega hafa
útgefendur þar rofið þetta sam-
komulag í kjölfar minnkandi sölu
og aukins útgáfukostnaðar.
Ástæðan er einföld; forlögin vilja
hafa svigrúm til að veita afslátt
af bókum sínum í vissum tilvikum
og auka þannig söluna. Fyrirmynd-
ina sækja forlögin til bandarískra
útgefenda sem hafa hagnast mjög
á því að lækka verð á bókum, selja
ódýrar bækur í miklu magni í
gegnum klúbba og stórar bókabúð-
ir sem eru eins konar afsláttar-
markaðir. Þar hafa bækur jafnvel
verið á boðstólum í stórmörkuðum.
Þeir sem hafa þó hagnast mest á
þessu fýrirkomulagi eru kaupend-
umir og smásalarnir.
Bandaríkjamenn
eyða mestu í bækur
í The Economist segir að í
Bandaríkjunum hafi lækkað verð
á bókum aukið sölu þeirra gríðar-
lega. Er nú svo komið að af því
fé sem varið er til afþreyingar þar
er mestu eytt í bækur eins_ og sjá
má á meðfylgjandi mynd. Á sömu
mynd má einnig sjá að á síðasta
ári keypti hver Bandaríkjkamaður
bækur fyrir um 5.800 krónur og
hefur sú upphæð farið ört hækk-
andi síðastliðin ár. Einnig sést að
í Bretlandi er sú upphæð talsvert
lægri og eins og áður sagði er það
ástæðan fyrir breyttum vinnu-
brögðum útgefenda þar. Sambæri-
legar tölur um ísland em ekki til-
tækar en samkvæmt heimildum frá
Hagstofu íslands hefur sala á
ýmiss konar lesmáli, svo sem bók-
um, blöðum og tímaritum, dregist
saman hérlendis á síðustu tíu árum
um 6%.
Þess ber að minnast að sala á
bókum hefur aukist í Bandaríkjun-
um þrátt fyrir að nýir miðlar hafi
rutt sér braut inn á markaðinn,
svo sem margmiðlun. Á síðasta ári
keyptu Bandaríkjamenn bækur
fyrir um 1.540 milljarða króna en
í The Economist segir fjölmiðla-
fræðingurinn Arthur Gruen að sú
upphæð muni að öllum líkindum
hækka um 7% á hveiju ári fram
til aldamóta. Bækur eru enn besti
miðillinn til að koma á framfæri
nýrri hugmynd eða góðri sögu.
Samruni og afslættir
Á síðasta áratugi varð mikill
samruni á meðal útgáfufyrirtækja
á hinum enskumælandi markaði.
Gömul og gróin forlög voru innlim-
uð í stórar samsteypur eins og
HarperCollins. Ekki eru allir á einu
máli um hvort þessi samruni hafi
skilað einhveiju. Anthony Cheet-
ham, stofnandi bresku útgáfunnar
Orion, segir ti.l dæmis að sjálf rit-
og útgáfustjórnin gangi betur í litl-
um fyrirtækjum þótt þau stærri
séu hagkvæmari í rekstri.
Fyrir vestan haf hafa stóru for-
lögin líka tekið saman höndum við
smásala til að rétta við bágan efna-
hag sinn. Smásalarnir hafa þó átt
í mikilli samkeppni við stórmarkað-
ina sem hafa tekið til sín um 18%
markaðarins. Stóru afsláttarmark-
aðirnir hafa samt slegið nokkuð á
söluna í stórmörkuðunum en auk
þess hafa þeir gætt bókamarkað-
inn nýju lífi. Með því að selja nýjar
bækur með afslætti eru innbundn-
ar bækur til dæmis orðnar að
metsöluvamingi í Bandaríkjunum.
Ný verðstefna
fallvölt
Ólíkt bandaríska markaðnum
einkennir áhugaleysi og deyfð
þann breska. Þar hafa útgefendur
verið að fara á hausinn hver á
fætur öðrum, ekki ósvipðað því
sem hefur verið að gerast hér á
landi. Bretar hafa hins vegar áttað
sig á því nú að lækkað verð eykur
sölu. Það var forlagið Hodder He-
adline sem reið á vaðið síðastliðið
haust með því að ryfta verðsam-
komulaginu áðurnefnda og segir
að í kjölfarið hafi salan aukist um
80%. Nú hafa forlög eins og Ran-
dom House, HarperCollins og
Penguin farið að dæmi þess.
Hin nýja verðstefna forlaganna
kann þó að vera fallvölt. Smásal-
arnir standa betur og verða sjálf-
stæðari. Þeir geta því þrýst meira
á forleggjarana og kreijast þess
til dæmis að þeir auglýsi vömna
betur. Um leið er alltaf að verða
dýrara að framleiða bækur og höf-
undarlaun verða sífellt hærri - og
þá ekki síður fyrirframgreiðslumar
eins og dæmin sanna. Tilkoma
stóm afsláttarmarkaðanna hefur
líka orðið til þess að algengara er
að miklu magni bóka er skilað aft-
ur til forlaganna; ef sendar em
20.000 bækur í slíka verslun er
ekki ólíklegt að forlagið fái 8.000
til baka. Aðeins Penguin-forlaginu
hefur tekist að semja þannig við
smásalana að þeir geta ekki end-
ursent óseldar bækur en það á ein-
ungis við um hinar geysivinsælu
smákiljur þeirra.
Engu að síður er augljóst að
lækkun verðs hefur hleypt nýju lífi
í bóksöluna. Hvort það hafi hins
vegar skilað sér í útgáfu betri bóka
skal ósagt látið.
Alþýðu-
fræðarínn
BANDARÍSKI rithöfundur-
inn Michael Crichton ber
höfuð og herðar yfir kol-
lega sína í tvennum skilningi. Hann
er 2,06 metrar á hæð og hefur
slegið hvert sölumetið af öðru með
bókum sínum og sölu á kvikmynda-
rétti þeirra. Allt sem hann snertir
verður að gulli. Vinsælasta bók
hans og kvikmynd gerð eftir henni
er Júragarðurinn og nú hefur Cric-,
hton sent frá sér framhald hennar,
„The Lost World“ (Hin horfna ver-
öld). Er ekki að efa að aðdáendur
Crichtons munu gleypa hana í sig,
enda verður hún þýdd á 27 tung-
mál á næsta ári.
Velgengni Crichtons byggist á
þekkingu hans og áhuga á vísind-
um og tækni, listum, skemmtun
og hæfilegum skammti af við-
skiptaviti. Honum er gefið, að því
er virðist óendanlegt ímyndunar-
afl, hæfileikinn til að sjá hlutina
fyrír sér í öðru samhengi en venju-
lega og tengja það þeim straumum
og stefnum sem helst eru áberandi
í samfélaginu. Þetta nær hann að
sjóða saman í bækur og efni fyrir
sjónvarp og kvikmyndir, sem al-
menningur kann vel að meta að
því er segir í Time.
Afkastamikill
Crichton er athafnasamur mað-
ur. Hann hefur skrifað 24 bækur,
þar af átta undir dulnefninu John
Lange, leikstýrt sjö kvikmyndum,
rekið hugbúnaðarfyrirtæki, samið
tölvuleik, skrifað greinar fyrir
tölvutímarit og bók um málarann
Jasper Jones.
Hver bók er að meðaltali 18
mánuði í smíðum. Crichton skrifar
ekki á hveijum degi, segist aldrei
hafa gert það. Vaninn skiptir öllu
á meðan skrifunum stendur og á
það ekki sísfvið um hádegismat-
inn. Þegar hann skrifaði „Congo“
borðaði hann ævinlega kalkúna-
samloku í hádeginu, en heilhveitin-
úðlur þegar „Rising Sun“ varð til.
í lok áttunda áratugarins varð
hann skyndilega gripinn rithöf-
undateppu og gat ekkert skrifað í
tæpan áratug. Hann greip til
ýmissa ráða, ferðaðist víða og próf-
aði óteljandi óhefðbundnar lækn-
ingaaðferðir án árangurs. Árið
losnaði skyndilega um teppuna og
Crichton sneri sér að skriftunum
að nýju án þess að vita hvað gerst
hafði.
Samkvæmt Forbes-tímaritinu
námu tekjur Crictons á síðasta ári
um 22 milljónum dala og er þá
einungis átt við tekjur af sölu bóka
og kvikmynda. Bækur hans hafa
selst í yfir 100 milljónum eintaka,
hann á hugmyndina að vinsælustu
framhaldsþáttunum í bandarísku
sjónvarpi, Neyðarvaktinni,og tókst
að hrinda af stað risaeðluæði, svo
fátt eitt sé nefnt.
Æðstiprestur
heildarhugmyndarinnar
Crichton hefur verið gagnrýndur
fyrir að skrifa bækur sínar með
það í huga að gerð verði kvikmynd
eftir þeim en vinir hans hafa risið
upp honum til varnar. „Ég lít á
Michael sem æðstaprest heildar-
hugmyndarinnar,“ segir kvik-
myndaleikstjórinn Steven Spiel-
berg. Ágætt dæmi um það er hug-
myndin að baki Júragarðinum:
Eyja, skemmtigarður, risaeðlur,
VELGENGNI Crichtons byggist á þekkingu hans,
áhuga á visindum og tækni, listum, skemmtun og
hæfilegum skammti af viðskiptaviti.
RISINN í Hollywood: Crichton ásamt Steven
Spielberg og Michael Ovitz.
Bækur fárra höfunda
hafa selst eins vel og
reyfarar Michaels
Crichtons. Hann hefur
nú sent frá sér nýja
bók, framhald hins
geysivinsæla Júragarðs
fólk gleypt í einum bita og skelf-
ingu lostin börn. Virðist einfalt.
En í kaupbæti fást saga tölvunn-
ar, óreiðukenningin, rúmfræði Ev-
klíðs, líkamsstarfsemi kambeðl-
unnar og heil ósköp af DNA.
„Hann er eini maðurinn sem ég
þekki sem skrifar neðanmálsgrein-
ar í bækur sínar,“ segir leikstjórinn
Frank Marshall og Spielberg bætir
því við að hann þekki engan mann
sem búi yfir eins ríku hugmynda-
flugi og Crichton.
En ekki eru allir hrifnir af Cric-
hton. Bókagagnrýnendur kvarta
yfir því að persónusköpunin sé
ekki upp á marga fiska, hann sé
lítill rithöfundur en ágætur upp-
fræðari. Vísindamenn eru heldur
ekki ánægðir, segja hann „stepp-
dansara með ritvinnsluforrit".
Crichton kveðst löngu vanur þessu.
„Mér var einu sinni líkt við leður-
blöku,“ segir hann. „Setji maður
leðurblöku innan um fugla er hún
spendýr en í hópi spendýra telst
hún fugl. Hjá fræðingunum og
gáfumennunum er ég álitinn vin-
sæll afþreyingarhöfundur en í þeim
geiranum er ég talinn of fræðilega
sinnaður. Ég virðist hvergi eiga
heima.“
Varðandi það að persónu-
sköpunin er ekki betri en raun ber
vitni segir Crichton að hann leggi
sig allan fram. „í öðru lagi er oft
erfítt að gera sér grein fyrir því
hvað rekur menn áfram. Ég tel
ekki að maður geti vitað það og
því hika ég við að festa það á blað.
Og í þriðja lagi hef ég ekki sérlega
mikinn áhuga á persónunum.“
. Þrátt fyrir að Crichton hafi ver-
ið sagður nær ótæmandi hug-
myndabrunnur, viðurkennir hann
fúslega að fyrsta framhaldssagan
sem hann skrifar beri ekki merki
um hugmyndaauðgi. „Staðreyndin
er sú að það er ekki hægt að fá
alltaf nýjar og ferskar hugmyndir.
Væri það svo, væru engar fram-
haldssögur og -myndir gerðar."