Morgunblaðið - 11.10.1995, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 11. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Hvers eiga bændur
að gjalda?
NU LIGGUR fyrir
nýr búvörusamningur.
Ríkisstjórnin hefur lagt
blessun sína yfir hann
og verið er að kynna
bændum innihald hans.
Ljóst er að um hann
eru skiptar skoðanir.
Það vekur athygli í
umræðunni að það er
ekki bara þessi óheyri-
legi ijáraustur sem
vekur menn til um-
hugsunar, heldur telja
menn þá hagspeki sem
samningurinn grund-
vallast á í meira lagi
vafasama. Fjáraustrin-
um eru menn farnir að
venjast, þótt nú hafí verið seilst mun
dýpra niður í vasa skattborgaranna
en áður,svo djúpt að helst minnir á
sjálftöku. Hefðu þó ýmsir haldið að
þetta væri ekki heppilegástí tíminn
til þess. Það er einkum tilgangsleysi
þessarar sóunar á fjármunum sem
■ ofbýður skynsemi fólks. Með reynsl-
una af fyrri búvörusamningi í huga
fjölgar þeim sífellt sem efast um að
samningurinn geti leitt til nokkurrar
þeirrar niðurstöðu sem einhver að-
standenda hans getur sætt sig við.
Menn sem beita ónothæfri hug-
myndafræði á vandasamt viðfangs-
efni lenda gjarnan í þannig
ógöngum. Óljós markmið og misvís-
andi leiðir kalla fram niðurstöðu sem
enginn veit hver verður.
Gamli búvörusamningurinn
Þegar síðasti búvörusamningur
var samþykktur á vormánuðum árið
1991,fullyrtu aðstandendur hans að
hann ætti að leysa oframleiðslu-
vandann og eitt meginmarkmið
hans var að „koma á
og viðhalda jafnvægi í
framleiðslu og sölu
mjólkur-_ og sauðfjára-
furða“. í því skyni var
fundið upp svokallað
greiðslumark sem var
tiltekið magn kinda-
kjöts sem ákvarðaði
beinar greiðslur úr rík-
issjóði til bænda. Til
að aðlaga of mikla
framleiðslu minnkandi
markaði var heimilt að
skerða heildargreiðslu-
markið.
Hugmyndafræðin
sem að baki bjó var að
miðstýra . fjáreign
bænda og framleiðslumagni búvara.
Niðurstaðan var sú að miðstýringin
leiddi til samdráttar sem var óháður
afkomu búanna og getu þeirra og
leiddi til mikilla þrenginga margra
bænda, því þeim voru allar bjargir
bannaðar og gripu því til ólöglegrar
heimaslátrunar. Þrátt fyrir niður-
skurð hljóp markaðurinn langt á
undan framleiðslunni og skildi eftir
2200 tonna iambakjötsbirgðir nú í
haust.
Neytendur voru sviknir um lægra
vöruverð og gripu til atkvæðaseðils
síns - buddunnar - og kusu aðrar
neysluvörur í stað sauðfjárafurða.
Þessi samningur skildi eftir sig rjúk-
andi rúst hvert sem litið var . Engum
markmiðum var náð vegna þess að
leiðirnar voru rangar.
Sumir stjórnmálamenn og for-
ystumenn bænda töldu þennan
samning þó á sínum tíma allra meina
bót, ekki hvað síst fyrir þá sök að
beitt var svokölluðum félagslegum
lausnum til að leysa vandann. Fang-
Búvörusamningurinn
er byggður á þeim mis-
skilningi, segir Þröstur
_
Olafsson, að hægt sé
að beita félagslegu
handafli til að sveigja
framleiðsluna í farveg
sem enginn veit
hvert liggur.
elsisdómnum var því fullnægj. yfir
öllum. Og bændur létu blekkjast af
félagslegum fagurgala.
Nýi búvörusamningurinn
Nú er aftur höggvið í sama kné-
runn. Leiðakerfi nýja búvörusamn-
ingsins er ennþá ruglingslegra og
vanhugsaðra en í fyrri samningi.
Hagfræðispeki hans stenst ekkþinn-
tökupróf í lélegasta háskóla. Á ný
er farið af stað með það að mark-
miði „að ná jafnvægi milli fram-
leiðslu og sölu sauðfjárafurða" og
„auka hagkvæmi (...) til hagsbóta
fyrir sauðfjárbændur og neytendur."
Engin framleiðnimarkmið eru sett
fram eða áfangar sem stefna skuli að.
Leiðirnar sem farnar verða eru
annarsvegar að gera á tilraun með
að kaupa upp 30 þús. fjár til að
fækka veturfóðruðu sauðfé, hins-
vegar er framleiðsla kindakjöts gefin
frjáls. Þó eru settar inn ákveðnar
hömlur gegn því að bændur auki
bústofn sinn næstu tvö árin. Ljóst
er að höfundar samningsins hafa
Þröstur
Ólafsson
gert sér grein fyrir því að þessar
tvær aðferðir eru í andstöðu hvor
við aðra. Þær eru þversögn sem leiða
mun frá settum markmiðum, þótt
óljós séu. Því er enn gripið til gamla
ráðsins. Beita skal félagslegri refs-
ingu til að hamla á móti of mikilli
framleiðslu. Bændur eru allir gerðir
samábyrgir fyrir erfiðleikum sem
einstaka bændur kunna að valda.
Haustuppgjör sláturhúsanna til
bænda skal skert sem nemur áætl-
aðri útflutningsþörf. Um er að ræða
sameiginlega,flata skerðingu með
undantekningu fyrir smæstu búin.
Ekkert tillit er tekið til aðstæðna,
hagkvæmni eða framleiðslu búanna
að öðru leyti. Mönnum er refsað
fyrir að vera heiðarlegir.
Eru líkur á því að þetta leiði til
samdráttar í framleiðslu. Nei, því
miður þvert á móti. Eina leiðin fyrir
einstaka bændur til að sleppa við
refsingu er að allir framleiði of mik-
ið því allir bera ábyrgð.
Heimaslátrun mun heldur ekki
minnka. Bændur eru ekki svo rúnir
sjálfsbjargarviðleitni að þeir kjósi
frekar að afhenda umframkjötið til
afsetningar á óskilgreindum útflutn-
ingsmarkaði fyrir verð sem nægir
ekki fyrir sláturhúskostnaði heldur
en selja það framhjá opinbera kerf-
inu fyrir gott verð. Þá má bæta við
að líklegt er að bændur muni haga
ásetningi að hausti með tilliti til út-
flutningsskerðingarinnar haustið á
undan, svo að þeir eigi fýrir væntan-
legri skerðingu næst, og reyni þann-
ig að sleppa við skerðinguna. Niður-
staðan af þessu verður óskapnaður.
í stað þess að láta markaðnum það
eftir að framkalla samdrátt í fram-
leiðslu vilja forystumenn bænda
handstýra honum á sambærilegan
hátt og í síðasta samningi og þeir
munu fá svipaða niðurstöðu. Við
verðum ekki í betri sporum um mitt
samningstímabilið en við erum nú
í. Það eru ekki markmiðin sem stefnt
er að heldur aðferðin sem þarna er
beitt sem er ónothæf.
Handstýring eða
markaðsstýring ?
Niðurstaða þessara hugleiðinga
er sú að við séum enn á ný að leggja
af stað með búvörusamning sem
engum árangri mun skila.
Hann er byggður á þeim mis-
skilningi að hægt sé að beita félags-
legu handafli til að sveigja fram-
leiðsluna í farveg sem enginn veit
hvert liggur. Þetta er ekki félags-
hyggja heldur bara léleg hagfræði.
Ef bændur óttast að verða settir
fyrir framan aftökusveit ef opnað
er fyrir frjálsan markað þá er það
rangt og þennan ótta verður að
taka frá þeim.
Eina leiðin út úr ógöngunum er
að sannfæra bændur um að þeir
verði að fara að framleiða undir
handleiðslu markaðsins. Það er eng-
in önnur leið til nema menn telji sér
trú um að geta sólundað áfram
skattpeningum almennings til að
halda uppi framleiðslukerfi sem
engum þjónar nema rangsnúinni,
pólitískri hugmyndafræði. En hags-
munum bænda hefur svo sem áður
verið fórnað á altari hennar.
Eftir ógöngur opinberrar fram-
leiðslustýringar hér á landi, svo ekki
sé minnst á Austur-Evrópu, ætti
ekki að þurfa að ræða skipulagsum-
gjörð atvinnuveganna með þessum
hætti lengur. Það ætti ekki að þurfa
að rökræða lengur hvor leiðbeinir
framleiðendum betur, markaðurinn
eða opinber skrifstofa.En kannski
er það misskilningur að menn læri
af reynslunni.
Hér á undan hefur ekkert verið
minnst á neyténdur enda ekki til-
efni til þess, því samningurinn fjall-
ar ekkert um stöðu þeirra. Þeir eru
ekki aðilar að þessum samningi.
Verðlagningarákvæði samnings-
ins eru þó vissulega til bóta án þess
að stefnt sé að fijálsri verðlagningu,
enda samræmist hún ekki þessu
framleiðslukerfi.
Það er hinsvegar vonandi að
bændur geri sér grein fyrir því að
íslenskir neytendur hljóta að taka
vel eftir því, hvort bændur treysta
sér til að selja útlendingum kjöt á
helmingi þess verðs sem Islendingar
geta keypt það á. Þetta er bændum
óhagstæður samningur sem þeir
ættu að fella.
Höfundur er hagfræðingur.
Búvörusamningiiriim
BÚVÖRUSAMNINGURINN sem
nú liggur fyrir er afar skrýtinn.
Hann er auðvitað skrýtnastur fyrir
þær sakir að hann skuli yfirleitt
vera gerður, en fyrir því eru söguleg-
'ar forsendur sem byggjast á yfir 60
ára afskiptum ríkisvaldsins af ís-
lenskum landbúnaði.
Það sem er hinsvegar verst í
samningnum er að á fyrrihluta gild-
istímans getur hann ekki náð mark-
miðum sínum nema að fyrirsjáanleg-
ar forsendur um innanlandsneyslu
og útflutning breytist stórkostlega
frá því sem nú er eða þá að verðlag-
skerfi samningsins brotni algerlega
niður. Þessu til viðbótar er samning-
urinn of dýr fyrir ríkissjóð og hægt
er að ná markmiðum samningsins á
öruggari, fljótvirkari og ódýrari hátt
en samningurinn gerir ráð fyrir.
Gallar samningsins
Gallar samningsins eru fyrst og
fremst þeir að hann tekur ekki mið
af þeirri þróun sem verið hefur í
neyslu á lambakjöti innanlands eða
þeirri þróun sem verið hefur í verði
á lambakjöti erlendis. Það þýðir að
miðað við svipaða framleiðslu, að
teknu tilliti til fyrirhugaðra upp-
kaupa, og svipaða þróun í innan-
landsneyslu verður að flytja út
2-3.000 tonn á ári. Útflutningur síð-
asta árs var hinsvegar um 1.000
tonn og jafnvel þótt ágætt markaðs-
starf skili árangri er ekki hægt að
.gera ráð fyrir að hann dugi til þess
að svara þessari þörf. Ef svo væri
þá er engin ástæða til þess að gera
búvörusamninginn.
Neysla á lambakjöti hefur minnk-
að ár frá ári og mun halda áfram
að minnka. Bæði er það vegna
breyttra lífshátta og eins vegna þess
að verðlagskerfi sauðfjárræktarinn-
’ar hefur verið ósveigjanlegt og þar
af leiðandi ekki getað
brugðist við samkeppni
frá öðrum matvörum.
Þessu er breytt að hluta
til en ekki til fulls frels-
is. Verð til bænda verður
enn bundið til ársins
1998, hinsvegar verður
sveigjanleiki í heildsölu-
verði sem gefur afurða-
stöðvum færi á sam-
keppni sín á milli.
Þetta mun hinsvegar
leiða til þess að sterk-
ustu afurðastöðvarnar
munu hafa betur í sam-
keppni við hinar veikari
sem leiða mun til verð-
skerðingar, ef ekki eitt-
hvað þaðan af verra, hjá þeim bænd-
um sem skipta við þær afurðastöðv-
ar sem veikast standa. Samningur-
inn er samt sem áður gerður undir
því yfirskini að verð til bænda verði
tryggt enn um sinn og að bændur
hafi af því skjól fyrir samkeppninni.
Það yfirbragð skjóls fyrir samkeppni
á milli bænda sem samningurinn
hefur, ásamt því að uppkaupa tilboð-
ið er ekki nógu gott fyrir bændur
sem vilja hætta og takast á við önn-
ur óskild störf, gengur þvert á það
að markmið uppkaupanna náist.
Hvers -vegna skyldu menn hætta
núna ef þeir eiga áfram að vera í
skjóli fastrar verðlagningar til
bænda til ársins 1998?
Tímasprengjan
í nýjasta hefti Vísbendingar gerir
Markús K. Möller hagfræðingur
grein fyrir þeirri hættu á aukinni
framleiðslu sem felst í því fyrirkomu-
lagi að taka hluta af framleiðslunni
og flytja á erlendan markað á sam-
eiginlega ábyrgð bænda og kallar
hann fyrirbærið tímasprengju. Ég
er honum algerlega
sammála og sýnist mér
að þetta kerfi muni
virka á svipaðan hátt
og kerfi ESB með „int-
ervention prices" og
vil biðja áhugamenn
um inngöngu í ESB
að íhuga það vandlega.
Hvernig þetta kerfi
mun virka í raun fer
eftir því hver heildar-
framleiðslan verður,
hvernig hún skiptist
hlutfallslega á innlend-
an - og erlendan mark-
að og hvert erlenda
verðið reynist vera. Ef
heildarframleiðslan
dregst ekki meira saman en nemur
uppkaupunum, útflutningurinn nær
ekki þeim 2-3.000 tonnum sem þá
verða nauðsynleg og á betra verði
en fæst að jafnaði í dag þá mun
innlenda markaðskerfið springa. Þá
mun í raun verða „fijáls“ markaður
með skerðingum til þeirra bænda
sem leggja inn hjá veikari afurða-
stöðvunum sem neyðast munu til
undirboða á markaðnum bara til
þess að losna við afurðirnar.
Þetta ástand verður verra fyrir
bændur heldur en heiðarlega og fyr-
irsjáanleg fijáls verðlagning og
fijáls samkeppni. Það má vera að
ákvæði í samningnum um takmörk-
un ásetnings og sá möguleiki að
hægt sé að komast undan útflutn-
ingsþátttöku með takmörkuðum
ásetningi „bjargi í horn“ eins og
sagt er á knattspyrnumáli. Þessi
ákvæði eru afar ógeðfelld, nánast
nýtt kvótakerfi og með sömu ókosti
og vandamál og núverandi kerfi
hefur. Þessu til viðbótar bætast
ásetningsákvæðin sem eru skilyrði
fyrir beingreiðslunum og til samans
Það var hægt að gera
betri búvörusamning,
segirArniM.
Mathiesen, með því að
fylgja tillögum
„sunnlenzkra bænda“.
bjóða þessi ákvæði heim þvílíku
svindli að efni er í aðra blaðagrein.
Kostir samningsins
Það er sem betur fer ekki svo að
búvörusamningurinn hafi ekki ein-
hveija kosti. Samningurinn gefur í
raun framleiðsluna fijálsa þó bein-
greiðslurnar séu háðar því að þeir
sem þær þiggja eigi 0,6 kind fyrir
hvert ærgildi. Staðan getur hinsveg-
ar verið sú hjá mörgum að það sé
hagkvæmara að hafna beingreiðsl-
unum og auka framleiðsluna því
varla gilda áse’tningstakmarkanir
um þá sem ekki þiggja fé samkvæmt
samningnum. Annar mjög mikilvæg-
ur áfangi er að frá árinu 1997 bera
bændur en ekki ríkissjóður ábyrgð
bæði á ráðstöfun vaxta- og geymslu-
gjalds og ullarniðurgreiðslum. Það
hefði auðvitað verið betra að færa
þessar upphæðir inn í greiðslumark-
ið og hver og einn bóndi hefði borið
ábyrgð á þessum viðskiptum sínum
við afurðastöðvar en eitt skref er
betra en ekkert.
Samningurinn kveður jafnframt á
um fijálsa verðlagningu frá árinu
1998 og ásetnings takmarkanir falla
niður frá árinu 1997. Þetta er auðvit-
að gríðarlega mikilvægt þegar litið
er til lengri tíma og raunverulega
stefnumarkandi hvað verðlagningu
á búvörum varðar. Því má draga þá
Árni M.
Mathiesen
ályktun að búvörusamningurinn fari
ekki að virka fyrr en við fijálsa verð-
lagningu til bænda árið 1998 svo
fremi að bændur verði búnir að átta
sig á þeim hættum sem felast í út-
flutningsfyrirkomulaginu og hegði
sér samkvæmt því.
Á þessum sama tíma hefði eldri
búvörusamningurinn runnið út hefði
hann gilt áfram án breytinga Og því
um nokkurn sigur að ræða fyrir
stuðningsmenn fijálsrar verðmynd-
unar og fijálsra viðskipta.
Betri búvörusamningur
Það hefði verið hægt að gera mun
betri og ódýrari búvörusamning en
þann sem nú hefur verið undirritað-
ur. Slíkur samningur hefði þurft að
byggjast á tillögum landbúnaðar-
nefndar Sjálfstæðisflokksins sem
reyndar eru samstofna við svo kall-
aðar tillögur „sunnlenskra bænda“.
Þær tillögur felast í því að færa sem
mest af þeim fjármunum sem í bú-
vörusamninginn fara 1 beinar greiðsl-
ur til bænda ótengdar framleiðslu,
nota allt að einum milljarði (dreift á
fimm ára tímabil samningsins) í það
að leysa birgðavandann eins og hann
verður eftir sláturtíð nú í haust, gefa
framleiðslu og verðlagningu fijálsa
frá haustinu 1996, láta útflutning
vera á ábyrgð útflytjenda sjálfra og
gera bændum sem vilja reyna fyrir
sér á öðrum vettvangi tilboð um ein-
greiðslu sem næmi afvöxtuðum bein-
greiðslum tiltekins árafjölda. Þessar
tillögur hefði verið hægt að útfæra
á árangursríkari og ódýrari hátt en
núverandi samning sem hefði verið
betra bæði fyrir bændur og neytend-
ur. Þetta sést m.a. á því að væri
sama upphæð og ætluð er í búvöru-
samninginn notuð til að reikna út
tillögur sjálfstæðismanna skv. grein
Markúsar K. Möllers hagfræðings í
Mbl. 8.10.95. væri uppkaupa tilboðið
til bænda þriðjungi hærra en samn-
ingurinn gerir ráð fyrir.
Höfundur er alþingismaður fyrir
Sjálfstæðisflokkinn í Reykjanes-
kjördæmi.