Morgunblaðið - 18.10.1995, Blaðsíða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 18. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Náttúra Is-
lands og vatns-
aflsvirkjanir
í VETUR var haldin ráðstefna
um virkjanir norðan Vatnajökuls
og í kjölfarið var skipst á skoðun-
um um umhverfisáhrif fram-
kvæmdanna hér á síðum Morgun-
blaðsins. Þessar virkjanir eru til-
tölulega lítill hluti af framtíðará-
formum um virkjanir vatnsafls í
landinu og í ljósi dap-
urlegrar niðurstöðu
Skipulags ríkisins um
legu Fljótsdalslínu er
þarft að skoða_ málið í
heild sinni. Á með-
fylgjandi mynd gefur
að líta áætlun til
næstu 30 ára um
veitukerfi og staðsetn-
ingu vatnsaflsvirkjana
(bláir fletir) sem hald-
ið hefur verið fram að
íslendingar verði að
koma sér upp ætli þeir
sér að lifa áfram
menningarlífi í land-
inu og bóa við ein
bestu lífskjör í heimi
(sbr. Ársskýrslu Orku-
stofnunar 1993. Á myndinni sjást
einnig núverandi og fyrirhugaðar
virkjunarstöðvar á jarðvarma,
rauðir fletir).
Umhverfisáhrif
vatnsaflsvirkjana
Því hefur verið haldið fram að
vatnsaflsvirkjanir hafi eingöngu
staðbundna umhverfísröskun í för
með sér. Forstjóri Orkustofnunar
orðar þetta t.d. þannig að einungis
um 1.100 km2 eða 1% af flatar-
máli íslands fari á kaf undir miðl-
unarlón og að eftir standi 99% af
„ósnertu“ landi ef ráðist yrði í að
virkja hagkvæmustu virkjunar-
kosti landsins. Málflutningur af
þessu tagi er villandi svo ekki sé
meira sagt.
Engum blöðum er um það að
fletta að tilbúin miðlunarlón hafa
mun víðtækari umhverfísáhrif en
sem nemur flatarmáli
þeirra. Ef ráðist yrði í
að virkja hagkvæ-
mustu virkjunarkosti
landsins, sem sam-
svara um 50% af öllu
tæknilega nýtanlegu
vatnsraforkuafli í
landinu, um 30TWst á
ári, þá bætast 20-30
miðlunarlón með um
1.100 km2 þekju við
heildarþekju allra
vatna á landinu, sem
er nærri 1.300 km2.
Hvert miðlunarlón yrði
10-80 km2 að flatar-
máli og þau stærstu
yrðu álíka stór og
Þingvallavatn, sem í
aðri stærð og fyrirhuguð miðlunar-
lón og þekja þau um 460 km2. Með
miðlunarlónunum mun fjöldi stórra
vatna á landinu allt að þrefaldast
og þekja stórra vatna aukast um
200-250%, þ.e. úr 460 í tæpa 1.600
km2. í heild munu miðlunarlónin
auka vatnaþekju landsins um tæp
100%. Þekjan verður reyndar eitt-
hvað lægri vegna þess að sum
vötn fara á kaf í miðlunarlónin.
Það er hins vegar lítil sárabót,
m.a. vegna þess að eðli miðlunarl-
Dr. Hilmar J.
Malmquist
óna er annað en náttúrulegra
vatna. Vatnsborðsstaða miðlunarl-
óna er jafnan mjög breytileg og
langt umfram náttúrulegur sveifl-
ur. Þetta hefur oft í för með sér
rýrnun á lífríki, sérstaklega á
strandgrunni þar sem lífræn fram-
leiðsla er hvað mest.
Vegna þess að miðlunarlónin eru
á víð og dreif um miðhálendið, þar
sem þau fylla upp í lægðir og kvos-
ir, munu þau sjást víða að. Enn-
fremur munu mannvirki á borð við
línuvegi, háspennumöstur og raf-
línur setja sterkan svip á umhverf-
ið. Sjónlínur munu skerast og
heildarásýnd landslagsins mun
breytast. Lónin munu að auki færa
á kaf um 3% af heildarfleti miðhá-
lendisins og vegna legu lónanna
verða einna gróðurríkustu svæðin
fyrir barðinu á framkvæmdunum.
Ágætt dæmi um þetta er gróður-
vinin við Eyjabakka, norðaustan
Vatnajökuls, sem ráðgert er að
fari á kaf innan tíðar. Þetta er
„Ásýnd íslenskrar nátt-
úru mun breytast mikið,
segir dr. Hilmar J.
Malmquist, ef helming-
ur vatnsorku landsins
verður virkjaður með
núverandi tækni.“
sérstaklega slæmt þegar haft er í
huga hve gróður á miðhálendinu
er annars stijáll og viðkvæmur.
Miðað við vinnslu á 30 TWst raf-
orku hefur verið áætlað að
300-500 km2 af grónu landi fari á
kaf. Reikna má með að við þetta
skreppi gróðurþekja miðhálendis-
ins saman um 4-5% og er þá geng-
ið út frá að 20% af svæðinu séu
þakin gróðri.
Lausn á annars
konar mengun?
Fram hefur komið sá rökstuðn-
ingur að nauðsynlegt sé að beisla
vatnsaflið vegna þess að orkugjafar
á borð við kol, olíu og kjamorku
mengi mun meira en raforka úr
vatnsaflsvirkjunum. Tjl stuðnings
þessu er vitnað í samþykkt Dag-
skrár 21 frá Ríóráðstefnunni, þar
sem því er beint til þjóða heims að
snúa sér að orkuneyslu og orkugjöf-
um sem hafa minni mengun í för
með sér. Þetta er að sönnu mjög
þörf ábending og brýnt mál. Á hinn
bóginn er einnig að fínna í sam-
þykktum Ríóráðstefnunnar tilmæli
um að vemda búsvæði, þ. á m. fjall-
lendi, og líffræðilegan fjölbreyti-
leika. Hér þarf að huga að atriðum
sem geta stangast á þvi markmiðin
fara ekki alltaf saman.
Hugmyndir um virkjun íslensks
vatnsafls byggjast að verujegu
leyti á því að raforka verði flutt
ÁRIÐ 1977 var
landhelgin færð út í
200 mílur við Kanada-
strönd austanverða. Á
þessum slóðum hafði
verið mikil veiði af
þorski ámm saman og
alltaf mikið af smá-'
þorski. Veiðin komst
t.d. í eina milljón tonn
árið 1970 við fijálsa
sókn og smáa möskva.
Með tilvitnun í erindi
sem Jakob Jakobsson
forstjóri Hafrann-
sóknarstofnunar hélt á
Fiskiþingi 1989 (Fiski-
fréttir 10. nóv. 1989)
ákváðu kanadísk
stjórnvöld að sóknin yrði miðuð við
„kjörsókn" frá útfærslu landhelg-
innar 1977, þ.e. 20% veiði af stofn-
stærð. Veiðin átti skv. áætluninni
að vaxa markvisst árlega og vera
komin í eina milljón tonna árlega
um 1990. Veiðistofninn átti þá að
vera kominn í 5 millj. tonna stærð.
Skekkjan í dag
Frávikið frá áætluninni í dag
virðist í grófum dráttum svona:
Áætluð aukin veiði sem aldrei varð
1977-1990 2 millj. tonna.
Vöntun á stækkun veiðistofns árið
1990 4 millj. tonna.
Áætluð stöðug veiði 1990-1995 (1
millj. tonna árlega) 5 millj. tonna.
Glataður upphaflegur veiðistofn frá
1977 1 millj. tonna.
Frávik samtals 12
millj. tonna,
Frávik frá áætlun-
inni er tólf milljónir
tonna af þorski að
verðmæti 1.440 millj-
arðar ísl. króna á nú-
verandi verðlagi (ein
og hálf billjón) miðað
við fullunnar afurðir.
Einhvern tíma hefði nú
einhver verið settur í
skammakrókinn fyrir
minni skekkju í reikn-
ingi en þetta. Áætlunin
mistókst ekki bara -
heldur hrundi stofninn
niður og í dag er lítið
eftir nema aðallega
gamall smáfískur.
Hvaða skýringar gefa
ráðgjafar?
Fiskifræðingar svara yfirleitt
þegar þeir eru spurðir um hvað
skeði: „Of mikil sókn“. Sú skýring
stenst varla og kem ég að því síð-
ar. Önnur skýring þeirra er: „Sér-
fræðingar höfðu ofmetið stofninn".
Stofninn var samt metinn sam-
kvæmt bestu upplýsingum á hvetj-
um tíma. Að koma eftirá og segja:
„Við ofmátum stofninn" er hallær-
islegt yfirklór. Væri ekki nær að
segja: „Við ofmátum reiknimódel-
ið“, eða: „Áætlanir okkar stóðust
ekki“ (!!??). Sumir ráðgjafar hafa
reynt að fela sig í þoku „flókinnar"
atburðarásar eins og „léleg skil-
Hér á landi, segir
Kristinn Pétursson,
er mest hlustað á
svipaða ráðgjöf og
beitt var í Kanada.
yrði“ eða „þorskurinn hefur flúið
undan kulda“ o.s.frv. Svona tilgátur
út í loftið standast varla. Auðvitað
hafa sjávarskilyrði áhrif á vöxt
fiskistofna. Ef skilyrði versna (fæða
minnkar), er þá ekki eðlilegra að
auka veiði svo vöxtur hægi ekki á
sér? Sumir fræðimenn hafa bent á
að orkuþurrð eða umhverfísstreita
hafí valdið hruni stofnsins, en eru
þessi orð ekki bara feluleikur með
að stofninn hafí farist úr hungri
af því hætt var að veiða samfara
slökum sjávarskilyrðum?
Hrun í meðalvigt eftir aldri
Ofveiðikenningin stenst tæplega
líffræðileg grundvallaratriði. í flest-
um kennslubókum í fiskilíffræði
sem kenndar eru í líffræðideildum
háskóla um allan heim er það talið
grundvallaratriði að sé meðalvigt
eftir aldri fallandi í fiskistofni (vaxt-
arhraði að minnka) þá sé ólíklega
um ofveiði að ræða í viðkomandi
stofni heldur eigi minnkun stofns
sér aðrar skýringar. Ef meðalvigt
eftir aldri væri hækkandi samfara
minnkandi veiði þá væri ofveiði lík-
leg skýring. 7 ára þorskur vigtaði
2,79 kg við Labrador 1979 tveim
árum eftir útfærslu landhelgi og
telst það léleg vigt á 7 ára gömlum
þorski._(5,7 kg við ísland á þeim
tíma). í togararallinu við Labrador
1993 (veiðisvæði 2J) var vigt 7 ára
þorsks komin niður í 0,84 kg (undir-
málsfiskur) og var það elsti og
þyngsti þorskurinn sem fannst á
því veiðisvæði írallinu. Hrygningar-
stofninn var þannig orðinn ein-
göngu undirmálsfiskur og stofn-
stærð Labradorstofnsins komin nið-
uríeitt þúsund tonn skv. mælingum
ínefndu togararalli 1993. Allir eldri
árgangar virtust dauðir og horfnir
af veiðisvæði sem hafði verið friðað
í mörg ár skv. tillögum ráðgjafa til
að „byggja upp stofninn" (!!). Til
samanburðar gaf fijáls veiði á La-
brador-svæðinu einu af sér 350
þúsund tonn 1958 og 700 þúsund
tonn 1968.(!!)
„Smáfiskadráp“
Þegar svona er komið fyrir físki-
stofni getur varla veiðst annað en
smáfískur í veiðarfærin þegar ekk-
ert annað er til en ungur/miðaldra
og/eða gamall (7 ára) smáfiskur
sem hefur lítið að éta nema sína
minni meðbræður. Sjávarútvegs-
ráðherra Kanada ferðast svo um
heiminn og hrópar „rányrkja",
„lófastórir fískar“, „glæpsamlegar
veiðar". Hver framdi hvaða
glæp(!!??). Er ekki verið að hengja
bakara fyrir smið??? Er sjávarút-
vegsráðherra Kanada svona hrika-
lega rangt upplýstur um þessi mál?
Það verður að teljast afskaplega
alvarlegt ef svo er. Umrætt veiði-
svæði er eina svæðið í Atlantshafinu
þar sem veiðiráðgjafar fengu nán-
ast öllu að ráða frá 1977 og beittu
„kjörsókn" til að ná hámarksaf-
rakstri í þessum veiðistofni. Hófleg
veiði á smáfíski getur verið nauð-
synleg til þess að örva vöxt í fiski-
stofni ef fæða er takmörkuð. Það
segja flestar bækur í fiskilíffræði
og hljómar skynsamlega. Á þessu
veiðisvæði var flest í sæmilegu lagi
áður en stjómunin hófst, það ættu
menn að hafa hugfast.
Hvað gerum við nú?
Sú spurning verður þannig sífellt
áleitnari hvort óbreytt veiði og
sóknarmynstur eins og það var á
þessum slóðum fyrir 1977 hefði
ekki haldið stofninum í svipuðu
ástandi. Hmndi þorskstofninn
þarna vegna tilraunastarfsemi sér-
fræðinga um að „byggja upp stofn-
inn“?? Er tölfræðin búin að taka
völdin svo gjörsamlega af mönnum
að þegar þorskurinn hægir á vexti
við friðun - fer að borða sina minni
meðbræður (stofninn minnkar) -
þá reikni tölfræðin sjálfkrafa „of
mikil sókn“? Eru saklausir fiski-
menn ranglega ásakaðir fyrir „of
mikla sókn“ vegna mistaka fræði-
manna við hönnun á reiknilíkani
sem gefur falskar upplýsingar að
um „of mikla sókn“ sé að ræða
þegar fiskistofnar minnka við frið-
un vegna þess að fæða vex ekki í
sjónum við friðun?? Hlutverk okkar
frjálsra borgara og hlutverk fjöl-
miðla hlýtur að vera að reyna að
fínna svör við þessum spumingum
og reyna að komast að hinu sanna
í þessu efni. Ofveiði getur ómögu-
lega verið rétt skýring á hruni
þorskstofnsins þama þar sem
nefndum 12 milljónum tonna af
þorski var hvergi landað, það er að
minnsta kosti nokkuð ömggt. Okk-
ur kemur þetta öllum við því hér á
landi er mest hlustað á svipaða
ráðgjöf og beitt var í Kanada.
Höfundur er fiskverkandi.
Sannleikurinn um
Kanadaþorskinn?
Kristinn
Pétursson