Morgunblaðið - 28.10.1995, Blaðsíða 6

6 C LAUGARDAGUR 28. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Grunn gröf
fortíðarinnar
^^0 hefur orðið af rit-
höfundum í Rússlandi
og Austur-Evrópu eftir
að jámtjaldið féll? Höf-
undum sem á tímum kalda stríðsins
urðu að fara í felur og gefa varð
verk þeirra út „neðanjarðar". Höf-
undum sem voru samviska þjóðar
sinnar, rödd hinna kúguðu og vitni
sannleikans? í The Economist em
raktar þær breytingar sem orðið
hafa á högum rithöfunda eftir hrun
kommúnismans í Evrópu.
í kjölfar falls Berlínarmúrsins
árið 1989 áttuðu margir rithöfund-
ar sig á því að þeir léku skyndilega
mun stærra hlutaverk í löndum sín-
um en þeir höfðu nokkm sinni
ímyndað sér. Vaclav Havel, leik-
skáld, sem sat um tíma í fangelsi
fyrir andóf, varð forseti Tékklands.
Blaga Ditrova, skáld og eins og hún
orðar það, „ósköp venjuleg búlgörsk
kona“, var kjörinn varaforseti lands
síns. Besta núlifandi skáld Rúm-
eníu, Marin Sorecu, varð menning-
armálaráðherra.
Markaðslögmálið
En þeim sem héldu áfram að
skrifa var illa bmgðið þegar lögmál
markaðsins blöstu við. Á dögum
kommúnismans áttu þeir rithöfund-
ar sem vora í náðinni hjá stjómvöld-
um ekki í neinum vandræðum með
að fá útgefanda. Bækur þeirra vom
gefnar út í stómm upplögum með
ríkisstyrkjum. Þeir sem ekki vom
innundir hjá stjómvöldum gátu
huggað sig við það að ekki skorti
efni til að skrifa um; menn á borð
við Scorescu og Tékkinn Miroslav
Holub einbeittu sér að því að búa
gagnrýnina í þann búning sem
Hrun kommúnismans í
Rússlandi og Austur-
Evrópu hefur valdið
miklum breytingum í
bókmenntaheiminum.
Ekki eru allir vongóðir
um að þær séu til
batnaðar.
blekkti ritskoðara. Hvað sem öðm
leið vom ríthöfundar sérstakur hóp-
ur en nú þegar markaðslögmálin
ráða ríkjum er sérstaða þeirra fyrir
bí.
Það era ekki aðeins rithöfundar
sem þjást. Á nýliðinni bókahátíð í
Cheltenham á Englandi lýsti
Andrew Numberg, sem unnið hefur
■ að bókakynningum, því yfir að ein
sorglegasta afleiðing hrans Sovét-
ríkjanna og falls rúblunnar væri sú
að bækur góðra höfunda á borð við
Iris Murdoch seldust ekki lengur í
Rússlandi. Nú kepptust menn við
að þýða bækur eftir Jackie Collins
og hennar líka. Utgefendur í Rúss-
landi væra fyrst og fremst kaup-
sýslumenn og gengi bókaútgáfan
ekki vel í fyrstu atrennu, snem
þeir sér að öðm.
Söknuður
Einn af þeim rithöfundum sem
virðist sakna sovéttímans, er
Andrej Bitov, einn af bestu núlif-
andi rithöfundum Rússa, sem situr
í dómnefnd rússnesku Booker-bók-
menntaverðlaunanna. Hann fædd-
ist árið 1937 í Pétursborg, sem
fóstraði Púshkín, Gogol og
Dostojevskíj. Bækur Bitovs eru
langar og heimspekilegar, nokkurs
konar framhald verka 19. aldar
meistaranna. Bitov kveðst aldrei
hafa litið á sig sem uppreisn-
armann. „Ég taldi hlutverk mitt
vera það að fylla upp í það tóma-
rúm sem var á milli hefðbundinna
rússneskra bókmennta og framtíð-
arinnar,“ segir hann og bætir því
við að ekkert vit sé í tilraunum
rithöfunda til að þefa uppi umfjöll-
unarefni sem kunni að falla að hinu
fijálsa markaðskerfi sem ríkir í
bókaútgáfunni. „Kapítalistarnir
segja: Hvar er næsta bók? Hvaða
næsta bók, spyr ég. Ég skrifa sama
verkið alla mína ævi. Ég geri hvað
ég get til að breytast ekki.“
Þegar Bitov er spurður um þá
þjáningu sem ritskoðunin á tímum
Sovétríkjanna olli ypptir hann öxl-
um. „Þegar allt var ritskoðað virt-
ust jafnvel steinamir tala, óháð
þeirri hugmyndafræði sem stjóm-
völd reyndu að koma á framfæri.
Það sem hefur breyst er viðhorf
almennings til bókmennta. Sjáðu
til, enginn hefur lengur áhuga á
hlutverki þeirra — menn vilja ein-
göngu græða geninga. Það er ekki
tími til neins. Áður fyrr var nægur
tími. Við höfum skipt á hugmynda-
fræðilegum hlekkjum og efnahags-
legum."
Bitov hóf að skrifa skáldsöguna
„Hús Púshkíns" árið 1964. Hún var
gefin út á rússnesku í Bandaríkjún-
um árið 1978 en birtist ekki í hillum
sovéskra bókaverslana fyrr en árið
1989, aldarfjórðungi eftir að Bitov
hóf að skrifa hana. „Mér lá ekkert
á,“ segir Bitov. „Það vom forrétt-
indin við það að búa við stöðnun."
Þegar hann er spurður hvort að
honum finnist erfíðara að skrifa nú
svarar hann: „Það er eins. Ég beitti
mér aldrei í stjómmálum, skriftirn-
ar vom það sem ég fékkst við.“
Vonumbetritíð
Pólska skáldið Piotr Sommer tel-
ur að vandi fólks á borð við Bitov
sé aðeins tímabundinn. í Póllandi
hafi sá tími sem „raslið hafi kaf-
fært bókamarkaðinn, eins og raunin
virðist í Rússlandi, staðið stutt og
honum er lokið. Nýir útgefendur
stinga stöðugt upp kollinum í Pól-
landi, þrátt fyrir að flestir þeirra
séu smáir og fjárvana. Sem betur
fer em tvær stofnanir sem veita
styrki til útgáfu góðra bóka.“
Hafa ungu skáldin grafíð upp
ný umfjöllunarefni? „Aðalatriðið er
að þau halda sig fjarri stjórnmálum.
Hinn kaldhæðni stíll eldri kynslóð-
arinnar er horfinn." Sommer hefur
enga samúð með þeim sem sýta
horfíð þjóðskipulag. „Nú höfum við
tækifæri til að eiga tiltölulega eðli-
legar umræður. Við þurfum 'að
losna við allt þetta gulli slegna
rasl.“
Andras Nagy, eitt af efnilegustu
leikskáldum Ungverjalands, tekur
undir þessa skoðun.„Gröf fortíðar-
innar er grann í Austur-Evrópu,
rétt er það. En samtímis eram við
heltekin af hugsuninni um fortíðina,
um sögu okkar, og það kann að
reynast okkur óhollt. Stjómkerfi
koma og fara; vonin ríkir, breyting-
ar, óreiða, glæpir, en um leið liggur
eitthvað enn dýpra. Okkar tækifæri
er núna.“
TONLIST
Sígildir diskar
ALAGNA
Popular tenor arias. Roberto Alagna tenór.
Fílharmóníuhljómsveit Lundúna u. stj. Ric-
hards Armstrongs. EMI Classics 7243 5 55540
2 4. Upptaka: DDD, Abbey Rd. Studio 1,
Lundúnum 1/3/4/1995. Lengd: 61:17. Verð:
1.899 kr.
ERU tenórar í útrýmingarhættu? Sú radd-
gerð sem virðist stríða mest gegn lögmálum
náttúra og líffræði (að kontratenóram sleppt-
um), raddgerð án hverrar rómantísk ópera
stæði varla undir nafni, hefur vissulega alltaf
verið fágæt, einkum ef beðið er um birtu, kraft
og hæð. En nú þykir endumýjunin þama uppi
á þakskeggi karlmannsbarkans hafa staðið
óvenju lengi á sér, því þrístimið Pavarotti-Dom-
ingo-Carreras hefur ríkt óáreitt að kalla í meira
en 20 ár á toppnum. (Haldi einhver, að gleymzt
hafi að nefna signore Jóhannesson dall’ Islanda
í þessu dæmi, þá ber að hafa í huga, að hér
í dálkinum er eingöngu fjallað um hljómplötur,
og eingöngu erlendar.)
Aldarfjórðungur er langur tími, m.a.s. á
jafn hefðbundnum vettvangi og í óperuheim-
inum, þar sem sömu 20-30 tónverkin breiða
sig yfir bróðurpartinn af sýningum leikhús-
anna. Smekkur er samt alltaf að hnikast til,
og e.t.v. hefur klifur fremstamanns upp að
háa c-inu ekki lengur sömu andkafar-áhrif á
hlustendur og áður fyrr, alltjent á norðlæg-
ari breiddargráðum hins vestræna heims;
má vera, að atriði eins og hópsöngur, sviðs-
setning og hljómsveitarspilamennska vegi
orðið hlutfallslega þyngra. En frammistaða
einssöngvara verður þó alltaf veigamikíl í
óperuflutningi, enda hefur svo verið frá fyrstu
tíð. Þar er spurt um sviðsnærveru, persónu-
töfra, leikhæfileika - og auðvitað fyrst og
fremst söngfærni. Fyrir hljómplötumiðilinn
virðist þar að auki ákveðinn þýðleiki þurfa
að koma til, svo að söngurinn renni ljúflega
inn um hljóðnema og enn Ijúflegar út aftur
um hátalarana heima í stofu; þýðleiki sem
stærstu óperaraddir hafa því miður ekki allt-
af til að bera, enda víða í söngnámi lögð
ofuráherzla á að röddin skili sínu bezta í stór-
um sal 30 metram frá hlustandanum. Sumum
tekst að brúa þetta bil, öðrum ekki.
Fjórði tenónnn?
Maður er nefndur Roberto Alagna, borinn
og barnfæddur í Frans, en af sikileysku for-
eldri. Ferill hans hófst í kyrrþey fyrir um sjö
árum, en nú virðist heldur betur fara að
glæðast um. Glóðvolg plata frá EMI, sem var
að berast í búðir, er gott sýnishorn af núver-
andi getu piltsins (aldur hans er ekki gefinn
upp, en sýnist vera tæplega um þrítugt eftir
myndum að dæma). Eftir því sem undirrituð-
um hefur verið tjáð, era brezku blöðin upp-
full af glæstum spádómum, og er engu líkara
en að talent á við endurfæddan Caruso sé
komið fram á sjónarsviðið, og talað um, að
„fjórði tenórinn" hafi loks hafið upp raust
sína.
Platan sem hér um ræðir er allfjölbreytt
að efnisvali, nema hvað kemur á óvart, hversu
mikið er áf frönskum óperuaríum hjá söngv-
ara með jafnítalskt nafn og Roberto Alagna.
En franskt uppeldi og menntun skýrir auðvit-
að margt. Fyrir Norðvesturevrópska hlust-
endur er hressileg upplifun að mörgu frönsku
efninu, þ. á m. gleymdum nöfnum eins og
Henri Ribaud, sem skrifar 1914 aríu með
hljómsveitarundirleik, M?rouf, savetier du
Caire, sem gæti verið lykiluppskrift Holly-
woods að austurlandastemmningu næstu 50
ár á eftir. En að sjálfsögðu er yfrið nóg af
frægum sýningartefjurum eins og aríunum
tveim úr Lucia di Lammermoor, öðrum tveim
úr Vilhjálmi Tell, La donna ? mobile, La fleur
úr Carmen, M’apparí úr Mörtu Flotows, þrem
aríum úr Don Pasquale, að ekki sé talað um
Köldu höndina úr La Boh?me eftir Puccini.
Söngur Robertos Alagna er vissulega eftir-
tektarverður. Röddin er fáguð; að vísu ekki
ýkja björt, en síður en svo kraftlaus, þó að
kristallsglös heimilanna standi ósprangin enn
um stund. Bezt er líklega að segja sem
minnst, því ótalmargt getur gerzt. Víst er,
að miklir möguleikar era fyrir hendi, því
hljóðnerhinn mun söngvaranum auðheyran-
lega hliðhollur nú þegar. Miðað við gildandi
ördeyðuástand er ljóst, að hér er kominn
gemlingur, sem eftir á að velgja gömlu hrút-
ana duglega undir uggum. Hljómsveitin leik-
ur óaðfinnanlega, og upptökuhljómurinn er á
við það sem bezt þekkist.
Roberto Alagna
Bernstein
Leonard Bernstein: 1., 2. & 3. sinfónía
(„Jeremías“, „Öld kvíðans" og „Kaddish");
Chichester-sálmar; Kvöldlokka f.
einleiksfiðlu, strengi, hörpu & slagv.;
Forleikur, fúga og riff. Jennie Tourel (MS),
Philippe Éntremont, pnó., John Bogart (A),
Camerata söngvaramir, Zino Francescatti,
fiðla, Benny Goodman, klar.,
Fílharmóníuhljómsveit Nýju Jórvíkur &
Jasskombóið Kólúmbía u. stj. Leonards
Bernsteins. SONY Classics, SM3K 47162.
Upptaka: ADD, New York
1961/1963/1964/1965. Lengd (3 diskar):
2.41:49. Verð: 4.499 kr.
ÍMYNDIN, sannferðug eða fölsk, er sá
geislabaugur - eða klafi - sem fylgir frægum
listamönnum og hefur áhrif á stöðu verka
þeirra í huga almennings. Hvað Leonard
Bemstein (1918-1990) viðvíkur, er enginn
vafi um, að ímynd hans sem Broad-
waytónskálds, jassunnanda, alþýðuupp-
fræðara og hróks alls fagnaðar hafi framan
af lagt stein í götu “alvarlegri” tónverka hans
hjá gagnrýnendum og hlustendum.
Það læðist að manni sá granur, að sömu
verk, en kennd við annan höfund með óiíka
ímynd, hefðu hlotið allt aðrar viðtökur og
þótt mun merkari list. Því þó að þau séu
ákaflega fijálsleg, stundum nánast
tilraunakennd, í formi, þá gerði hið
aðgengilega ytra tónamál að verkum, að fáir
komu auga á framleika þeirra. Á miðri 20.
öld og upp úr var það allt önnur tegund
framleika sem gilti - og hvemig átti annars
að vera hægt að taka popphöfund söngleikja
líkt og On The Town og West Side Story
alvarlega?
Hitt er svo annað mál, að tíminn hefur
unnið fyrir Bernstein. Tónverk hans hafa
enzt betur en ætlað var. Undírstöðuatriði
eins og ríkar tilfinningar, kímni, sönggleði,
smitandi hrynskyn og orkestrunarhæfileikar
sem jafnast á við eitt af uppáhöldum hans,
Gustav Mahler, hafa, ásamt eðlislægum
skilvirkum strúktúr, náð að festa þau í sessi.
Hljóðritanirnar á diskunum þrem frá Sony
Classics era komnar til ára sinna (1961-65),
en hafa engu að síður augljósa sérstöðu, þar
sem höfundur sjálfur stjómar þar
fastahljómsveit sinni til margra ára,
Fílharmóníusveit New' York borgar. Hafi
tónsmíðar Bemsteins verið umdeildar, þá er
ekki um það deilt, að hann telst meðal
merkustu hljómsveitarstjórnenda vorra tíma,
og N. Y. Fílharmónían var, og er, meðal
fremstu sinfóníuhljómsveita heims.
Árangurinn er eftir því. Spilamennskan er
stórglæsileg, og Jennie Tourel er sem sköpuð
fyrir einsöngspartana í Jeremíasi og Kaddish.
Philippe Entremont fer með mikið og
vandasamt píanóhlutverk í Öld kvíðans eins
og að drekka vatn, og snurðulaus og fisléttur
fiðluleikur Zinos Francescattis er punkturinn
yfir i- inu í Kvöldlokkunni.
Veikasti punkturinn að mínu viti er
kórsöngurinn. Þó að sungið sé af krafti og
innlifun, þá ber kórinn samt þennan hvimleiða
keim af Walt Disney Studios, þ.e.a.s. með
miklu og leikhúslegu víbratói, sem tíminn er
löngu hlaupinn frá, jafnvel í Bandaríkjunum.
Yfirfærslan á geisladisk hefur hins vegar
tekizt vel, nema hvað greina má smávegis rum
(“rumble") á kyrrlátustu stöðum. Burtséð frá
því er upptökuhljómurinn hinn ágætasti.
Verkavalið myndar girnilegt úrtak af helztu
hjómsveitarverkum Leonards Bemsteins, og
virðist hér fátt fjarri góðu gamni, nema
kannski Konsertinn fyrir hljomsveit og
Dívertímentóið frá 1980. En Bernstein-
unnendur munu samt varia hugsa sig um
tvisvar. Ríkarður Ö. Pálsson