Morgunblaðið - 05.11.1995, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 5. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
í norð-austurhluta Eistlands hefur fátt eitt breyst frá sovéttímanum
eins o g Ásgeir Sverrísson komst að á ferð sinni um verk-
smiðjubæi og eiturpytti nærri rússnesku landamærunum.
ÓTT dagurinn sé sæmilega
bjartur er skyggnið aðeins
200-300 metrar. Grá slikja
liggur yfír bænum; grasið
er grátt, trén eru grá, bílarnir eru
gráir, reiðhjólin eru grá og fólkið
er grátt. Steypurykið eirir engu í
verksmiðjubænum Kunda í norð-
austurhluta Eistlands. Þannig var
það einnig áður í nágrannabænum
Sillamáe en þar var það ekki ryk
heldur efnaúrgangur og geisla-
virkni sem þjakaði íbúana og eyði-
lagði heilsu þeirra. Enn austar,
rétt við rússnesku borgina Narva,
sem þó tilheyrir Eistlandi, spúa
skorsteinar í risastóru orkuveri
eitri út í andrúmsloftið. Hér hefur
ekkert breyst. ■
í höfuðborginni Tallinn eru
umbætur í anda Vesturlandabúa
hins vegar greinilegar. Bensín-
stöðvar hafa sprottið upp, fínnsk
fyrirtæki hafa reist stórmarkaði
og kynlífsbúðunum, sem geyma
margar hveijar afar hugvitsamleg
tól og tæki, fjölgar ört. Hér kostar
vínið ekki neitt og tóbakið er ódýrt.
Finnar flykkjast líka yfir Flóann,
ferðin frá Helsinki tekur rúmar
tvær klukkstundir og fjölmargir,
ekki síst ellilífeyrisþegar og at-
vinnuleysingjar, eru tilbúnir til að
leggja ferðalagið á sig til að kaupa
niðurgreiddan neysluvarning.
Bjórinn um borð í feijunni rennur
sýnilega Ijúflega niður og á fimmta
glasi hljómar hljómsveitin það vel
að menn eru tilbúnir til að stíga
dans þótt hádegi sé enn ekki runn-
ið upp. Hinir þrekminni eru sumir
orðnir nokkuð framlágir þegar í
land er komið og við tekur enda-
laus biðröð við landamærastöðina.
Annar veruleiki
En líkt og víða annars staðar í
Austur-Evrópu blasir allt annar
veruleiki við þegar út úr höfuð-
borginni er komið. Umbæturnar
sem Vesturlandabúar hafa keppst
við að lofa eru oftar en ekki ein-
göngu bundnar við stærri borgir
en í dreifbýlinu hefur lítið sem
ekkert breyst. Og þannig er það
einnig þegar ekið er um norð-aust-
urhluta Eistlands, eitt mengaðasta
svæði Austur-Evrópu. Hér skrölta
gamlir sovéskir bílar um slitnar
götur. Hér blasa við sovéskar
verskmiðjublokkir, einhver ógeð-
felldustu híbýli sem unnt "er að
ímynda sér. Hér er niðurníðslan
almenn og fátæktin skelfileg.
„Nostalgískur“ hroliur fer um
gestinn, sem rifjar upp fyrri ferðir
og ber saman reynsluna frá Rúss-
Iandi, Póllandi og Rúmeníu. Á
hugann leitar gamla Bítlalagið,
„Back In The U.S.S.R“, já þetta
er afturhvarf til Sovétríkjanna,
austur-evrópsk tímavél sem gest-
urinn hefur enn einu sinni hrasað
inn í.
Leiðin liggur í austur, að rúss-
nesku landamærunum, til borgar-
innar Narva þar sem yfir 90% íbú-
anna eru rússneskumælandi þótt
borgin tilheyri nú Eistlandi. En
áður en þangað kemur er sjálfsagt
að heimsækja nokkra verk-
smiðjubæi á leiðinni.
í Kunda liggur sementsrykið
svo þétt yfir bænum að einna helst
minnir á Austfjarðaþokuna.
Lengra nær samlíkingin ekki held-
ur. Þessi staður verður seint talin
rómantískur, það væri einkenni-
legur Rómeó sem drægi sína heitt-
elskuðu hingað. Erfitt er að draga
andann þegar gengið er eftir aðal-
götunni við sementsverksmiðjuna
sem er eitt drulluflag. Út úr mekk-
inum kemur skyndilega ævaforn
sovéskur vörubíll, líkur þeim sem
forðum skröltu um götur Moskvu
og merktir voru „Khleb“ (brauð).
Bílstjórinn hefur ljósin kveikt, það
er nauðsynlegt þótt hábjartur dag-
ur sé. Þungbrýndir verkamenn
húka í einum vinnuskálanum en
skyndilega birtist gömul og se-
ments-rykfallin kerling á gráu
reiðhjóli, klædd skærlitum plast-
fötum með skuplu á höfði. Hún
hverfur jafnharðan inn í sements-
þokuna.
Verksmiðjan í Kunda, sem er
tvo kílómetra frá ströndinni, var
byggð á sjöunda áratugnum og
það sement sem hér er framleitt
er eingöngu í lægsta gæðaflokki.
Áður störfuðu um 1.000 manns
við verksmiðjuna en þeim hefur
fækkað verulega og 350 til viðbót-
ar munu missa störf sín á næstu
árum. Um 40% verkamannanna
eru Rússar.
Verksmiðjan er nú í eigu eist-
neska ríkisins og norrænna fyrir-
tækja en Norræni fjárfestinga-
bankinn er á meðal þeirra stofnana
sem lagt hafa fram fjármagn í því
skyni að endurnýja tækjabúnað-
inn. Forstjórinn, Svíinn Jan Owr-
en, upplýsir að stórlega hafi dreg-
ið úr menguninni á undanfömum
árum. Áður hafi um 15% fram-
leiðslunnar, um 78.000 tonn, farið
út í andrúmsloftið á ári hverju.
„Ástandið hefur batnað jafnt og
þétt, þótt þess sjáist ekki merki,“
segir hann. Aðspurður segir hann
heilsufar starfsfólksins ágætt, það
hafi rannsóknir leitt í ljós. Nei,
hann hefur ekki hugsað sér að
setjast héma að þegar hann kemst
á eftirlaun.
Lokaður
kjarnorkuhaugur
Næsti viðkomustaður er bærinn
Sillmáe. Þetta er annálaður staður
í Eistlandi og kemur það ekki til
af góðu. Bærinn var lokaður á
Sovéttímanum líkt og stór svæði
í Eistlandi og þangað mátti enginn
koma án sérstaks leyfis. Hérna
fóru fram „mikilvægar“ efnatil-
raunir og gífurlegt magn af úra-
níum var grafið í jörðu. Ef til vill
er það ástæðan fyrir því að fjöldi
barna missti hárið í lok síðasta
áratugar. Enginn veit nákvæm-
lega hvers vegna það gerðist,
rannsóknir sýndu að svo mikið var
um efnaúrgang í umhverfínu að
ógerlegt var að segja til um hvaða
eitur hefði verið að verki.
Hér líkt og víðar getur að líta
hálfbyggð sovésk fjölbýlishús sem
standa eins og beinagrindur til
minningar um horfna tíma. Hér
vill enginn búa, byggingu var
hætt í miðjum klíðum þegar sovét-