Morgunblaðið - 09.11.1995, Qupperneq 6

6 B FIMMTUDAGUR 9. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
VIÐSKIPTI
Ný skýrsia um almennu lífeyrissjóðina varpar nýju ljósi á stöðu lífeyrismála hérlendis
Fjárhagsstaðan nærri
því að teljast traust
Almenna lífeyrissjóðakerfíð er í mörgum
atriðum mun betra en almennt er talið,
þó það eigi við mörg vandamál að stríða.
Krístinn Briem kynnti sér nýja skýrslu
Más Guðmundssonar, hagfræðings í
Seðlabankanum um þetta efni.
1961 '65 70 75 '80 '85 '90 '94
STYRKLEIKAR íslenska lífeyrissjóðakerfinsins eru skylduaðild,
sjóðssöfnun og samtrygging, segir í skýrslu Más Guðmundssonar.
ÍSLENSKA lífeyriskerfíð uppfyllir
að ýmsu leyti forskrift Alþjóða-
bankans og vegur þar þyngst
skylduaðild að lífeyrissjóðum sem
byggja á sjóðsöfnun og samtrygg-
ingu. Bankinn hefur lagt á það
áherslu að lífeyriskerfi byggist á
þremur stoðum, þar sem skyldu-
kerfi byggt á sjóðsöfnun, sem sé
undir opinberu eftirliti en rekið
utan opinbera geirans, sé uppi-
staða kerfísins. Hinar stoðimar em
skattafjármagnað opinbert kerfi
með skylduaðild og fijáls einstakl-
ingsbundinn spamaður.
Eignasamsetning íslensku sjóð-
anna sker sig þó úr í alþjóðlegum
samanburði vegna lágrar hlut-
deildar hlutafjár og erlendra eigna,
en rekstrarkostnaður í hlutfalli við
eignir hefur farið lækkandi undan-
farin ár og stenst vel samanburð
við erlenda sjóði. Þá hefur ávöxtun
sjóðanna verið nokkuð góð á
undanförnum ámm og langt fyrir
ofan hagvöxt og aukningu raun-
launa sem hefur stuðlað að bættri
fjárhagsstöðu sjóðanna.
Þetta kemur fram í nýrri skýrslu
Más Guðmundssonar, hagfræðings
í Seðlabankanum, sem unnin er
fyrir lífeyrissjóðasamtökin.
Sjóðum fækkar
í árslok vora starfandi 79 lífeyr-
issjóðir hér landi, en af þeim taka
10 ekki lengur við iðgjöldum. Af
sjóðunum em 66 sameignarsjóðir
og 13 séreignarsjóðir. Alls em 19
sameignarsjóðir með ábyrgð
launagreiðanda og standa því eftir
42 starfandi sameignarsjóðir án
slíkrar ábyrgðar. Sjóðunum hefur
fækkað á undanfömum áram
vegna sameiningar og lokunar en
þeir urðu flestir um 100 talsins.
Eignir sjóðanna hafa vaxið hröð-
um skrefum, einkum á síðustu
ámm, og námu peningalegar eign-
ir í árslok 1994 um 233 milljörð-
um. Þetta samsvarar um 43% af
stofni peningalegs sparnaðar
landsmanna, 54% af landsfram-
leiðslu og 17% af fjármunaeign
þjóðarinnar.
„Sjóðssöfnun í gegnum lífeyris-
sjóði stuðlar að auknum þjóðhags-
legum sparnaði. Hún styrkir efna-
hagslífið og gerir það þannig betur
í stakk búið til að standa undir
ellilífeyrisbyrði framtíðarinnar. ís-
lensku lífeyrissjóðimir munu vaxa
mjög á næstu áratugum og er
ekki fjarri lagi að þeir geti orðið
um 1,5 sinnum landsframleiðslan
að stærð. Það vekur spurningar
um hvernig hægt verði að koma
slíkum sjóði fyrir. Það er skoðun
höfundar að það geti gengið, en
þá aðeins að sjóðirnir fjárfesti er-
lendis og beint í íslensku atvinnu-
lífi í mun ríkari mæli en þeir hafa
gert hingað til,“ segir í skýrslunni.
Már kemst að þeirri niðurstöðu
að fjárhagsstaða almennu lífeyris-
sjóðanna sem ekki njóta ábyrgðar
launagreiðenda sé á heildina litið
nálægt því að að teljast traust.
Hins vegar sé Ijóst að eignir
’ margra sjóða með ábyrgð launa-
greiðenda dugi hvergi til að standa
undir skuldbindingum þeirra.
Þannig hafí vantað um 57 milljarða
upp á að eignir Lífeyrissjóðs starfs-
manna ríkisins nægðu fyrir áfölln-
um skuldbindingum árið 1992 og
79 milljarða vantað upp á að eign-
ir og núvirði framtíðariðgjalda
nægðu fyrir áföllnum og framtíð-
arskuldbindingum vegna þeirra
sjóðfélaga sem þá vora í sjóðnum.
Slæm staða Lífeyrissjóðs
sjómanna
í skýrslunni kemur fram að jöfn-
uður eigna og áfallinna skulda líf-
eyrissjóða án ábyrgðar launagreið-
enda er neikvæður um 9 milljarða
eða um 5% af hreinni eign. Jöfnuð-
ur eigna og heildarskuldbindinga,
þ.e.a.s. áfallinna skuldbindinga og
framtíðarskuldbindinga, er hins
vegar neikvæður um tæplega 56
milljarða éða um 30% af eignum.
Már bendir á að hér vegi þungt
halli tveggja lögbundinna sjóða,
sem hafí á margan hátt sérstöðu,
þ.e. Lífeyrissjóðs sjómanna og Líf-
eyrissjóðs bænda. Staða Lífeyris-
sjóðs sjómanna er þannig mjög
slæm og stafar það ekki hvað síst
af því að Alþingi rýmkaði lífeyris-
rétt sjómanna með lögum án þess
að sjá fyrir fjármögnun. „Ljóst er
að málefni þessara tveggja sjóða
munu þurfa sérstaka meðhöndl-
un,“ segir Már í skýrslunni. „Sé
þeim sleppt kemur í ljós að sjóðirn-
ir eru í jafnvægi þegar litið er á
jöfnuð eigna og áfallinna skuld-
bindinga. Jöfnuður eigna og heild-
arskuldbindinga er hins vegar nei-
kvæður um 28 milljarða eða sem
nemur 19% af hreinni eign.“
Hann segir hins vegar að taka
verði tillit til þess að eignir eru
metnar á bókfærðu verði en ekki
á núvirði miðað við þá vexti sem
notaðir eru til að meta skuldbind-
ingar. Leiðréttingar á einstökum
sjóðum sem getið er um í skýrslu
bankaeftirlits Seðlabankans bendi
til þess að eignir hækki um
15-24% ef þær era núvirtar miðað
við 3,5% vexti. Hækkunin ráðist
af meðallíftíma eignanna og þeim
vöxtum sem þeir beri.
Sjóðirnir eiga rúmlega
fyrir skuldbindingum
Fram kemur að hægt er að
reikna út að hrein eign hækkar
um 21% ef líftími er 10 ár og vext-
ir eignanna 6%. Ef vextirnir hækki
um 1% í viðbót nemur hækkun
eigna nærri 30% og einnig ef líf-
tíminn lengist um 5 ár. Við þessa
útreikninga er ekki gert ráð fyrir
að áfallnir vextir og innleystur
höfuðstóll séu endurfjárfestir á
hærri vöxtum en 3,5% sem þó verð:
ur líklega raunin á næstu árum. í
ljósi þessa er það síst of hátt að
hækka eignir sjóðanna um 21%.
Þá fæst sú niðurstaða að jöfnuður
eigna og heildarskuldbindinga án
lífeyrissjóðs sjómanna og bænda
sé jákvæður sem nemur rúmum 3
milljörðum eða um 2% af leiðrétt-
um eignum. Utreikningar sem
tækju tillit til endurfjárfestingar á
núverandi vöxtum um eitthvert
árabil og nýliðun sjóðanna myndu
því sýna að þessir sjóðir ættu rúm-
lega fyrir skuldbindingum.
Lífeyrisgreiðslur gætu numið
83% af tekjum á næstu öld
Már hefur reiknað út réttindi'
sem launamenn koma til með að
hafa samkvæmt núgildandi reglum
SAL-sjóða. Miðað er við að 20 ára
gamall einstaklingur hafi hafið
greiðslu í lífeyrissjóð árið 1990,
en fari á eftirlaun árið 2040, 70
ára gamall. „Ef viðkomandi hafði
allan tímann meðaltekjur land-
verkafólks í ASÍ fæst sú niður-
staða að hann muni fá úr lífeyris-
sjóði sem samsvarar 73% af heild-
arlaunum. Til viðbótar mun hann
fá grunnlífeyri almannatrygginga,
en allir aðrir bótaflokkar falla nið-
ur vegna tekjutengingar.
Heildartekjur hans verða þá
99.200 krónur á mánuði fyrir
skatta eða um 83% af heildarlaun-
um útivinnandi. Þetta byggist á
því að lífeyrissjóðirnir geti staðið
við núverandi skuldbindingar sínar
árið 2040,“ segir Már.
Hlutabréfaeign
mun vaxa mikið
Lífeyrissjóðimir hafa átt stóran
þátt i uppbyggingu skuldabréfa-
markaðar hér á landi en haft tak-
mörkuð umsvif á hlutabréfamark-
aði. Már segir ljóst að umsvifin
hljóti að vaxa mikið ef sjóðunum
eigi að takast að fá viðunandi
ávöxtun á það mikla viðbótarfjár-
magn sem muni verða til í þeim á
næstu áram og áratugum. „Sú
þróun mun auðvitað hafa mikil
áhrif á hlutabréfamarkaðinn og
getur auk þess haft mikilvæg áhrif
á eignarhald og stjómun íslenskra
fyrirtækja."
Þá víkur hann að því hvort sterk
markaðsstaða lífeyrissjóðanna
stuðli að hærri raunvöxtum en ella,
eins og raunar viðskiptaráðherra
hefur haldið fram. „Hægt er að
benda á ýmsar staðreyndir sem
gefa til kynna að svo sé ekki. Þann-
ig era eignir lífeyrissjóðanna enn
sem komið er ekki nema um 30
%af heildareignum lánakerfísins
og þær skiptast á nærri 80 sjóði.
Því virðist það nauðsynleg for-
senda þess að markaðsstaða sjóð-
anna þrýsti upp vöxtum að þeir
beiti sér með samræmdum hætti á
markaðnum, annaðhvort í gegnum
beint samráð eða vegna hjarðhegð-
unar. Á móti þessu má benda á
að staða sjóðanna er mun meiri í
nýju fjárstreymi á markaðnum en
hlutfall eigna segir til um og að
hlutdeild þeirra á einstökum mikil-
vægum mörkuðum fyrir vaxta-
myndun, eins og t.d. í húsbréfum,
er mjög mikil.
Áhrif lífeyrissjóðanna á vexti í
gegnum markaðsstöðu er verðugt
rannsóknarefni sem ekki verður
komist að einhlítri niðurstöðu um
hér,“ segir Már.
Margvísleg vandamál
Á heildina litið segir Már að ís-
lenska lífeyrissjóðakerfið sé í mörg-
um atriðum mun betra en almennt
sé talið. Það komi vel út úr alþjóð-
legum samanburði og tilvist þess
og þróun hafi ýmis æskileg áhrif á
þjóðarbúskapinn og fjármagns-
markað. „Segja má að styrkleikar
kerfísins byggist á því sem við get-
um kallað essin þijú, þ.e. skylduað-
ild, sjóðssöfnun og samtrygging.
íslenska lífeyriskerfíð fellur einnig
í veigamiklum atriðum vel að for-
skrift Alþjóðabankans um þriggja
stoða kerfí, þar sem lífeyrissjóða-
kerfí byggt á essunum þremur
myndar meginuppistöðuna.
Vandamál íslenska lífeyrissjóða-
kerfísins eru hins vegar margvísleg.
Þar er líklega mikilvægast að
rammalöggjöf um starfsemi sjóð-
anna skortir og grefur það undan
trausti á kerfínu í heild. Það er einn-
ig vandamál að þau lífeyrisréttindi
sem sjóðimir veita era mjög mis-
munandi, þrátt fyrir að iðgjald sé
hið sama. Stafar það annars vegar
af því að fjárhagur sjóða án ábyrgð-
ar launagreiðenda er mismunandi
og hins vegar af mismunandi rétt-
indum lífeyrissjóða opinberra
starfsmanna og almennu sjóðanna.
Framtíðarambætur á lífeyrissjóða-
kerfínu verða að taka á þessum
vandamálum."
Flókið að koma á valfrelsi
í skýrslunni er loks lítillega vikið
að málefnum lífeyrissjóðs opinberra
starfsmanna. Már segir ljóst að hið
tvöfalda lífeyrissjóðakerfí, sem fel-
ist í tilvist opinbera sjóðanna, feli
í sér vandamál fyrir lífeyriskerfið
og vinnumarkaðinn. „Umræða um
mikinn „halla“ opinbera sjóðanna
grefur undan trausti á lífeyrissjóða-
kerfínu í heild, jafnvel þótt hann
væri ekki fyrir hendi ef skuldbind-
ing hins opinbera gagnvart sjóðun-
um væri færð til eignar."
Aukin samkeppni milli lífeyris-
sjóða mun aftur á móti að mati
Más hafa jákvæð áhrif á fjármagns-
markaðinn. „Hins vegar virðist
flókið að koma valfrelsi og sam-
keppni við án þess að grafa undan
þeim styrkleikum kerfisins sem
byggja á samtryggingunni. Er
hægt að láta sjóðfélaga velja sjóði
án þess að sjóðimir geti valið sjóðfé-
laga eða a.m.k. flokkað þá í áhættu-
hópa þannig að sömu iðgjöld veiti
mismunandi réttindi? Það myndi
hins vegar hleypa upp kostnaði við
kerfið og innleiða ýmis tryggingar-
vandamál sem samtryggingin
heggur á.
Reynslan frá Chile, sem vitnað
er til framar í greinargerðinni, sýn-
ir auk þess að samkeppni á milli
sjóða getur hleypt upp kostnaði við
rekstur þeirra vegna mikillar aug-
lýsingastarfsemi. Ekki er að sjá að
það sé kostnaður sem skili miklum
ábata fyrir sjóðfélaga í heild, þar
sem þeim fjölgar ekki þótt barist
sé um þá. Að lokum hefur verið
bent á að valfrelsi og samkeppni
geti skapað vandamál varðandi inn-
heimtu á iðgjöldum í vanskilum."