Morgunblaðið - 12.11.1995, Blaðsíða 10

10 SÚNNUDAGUR 12. NÓVEMBER 1995
UNDIR KRAUMAR
ELDURINN
AÐ LÁ nokkuð beint
við að hefja yfir-
reiðina við Heklu.
Þar gaus síðast og
Hekla er án alls
vafa þekktasta eld-
fjall landsins. Kunn
um heim allan og
einn af inngöngum Helvítis að
mati sumra.
Sem fyrr segir gaus þar síðast
1991 og þar á undan voru gos
1980 og 1981 og 1970. Það voru
meðalstór gos. Stórt gos var hins
vegar 1947 og kom það eftir
óvenjulega langt hlé á Heklugos-
um, en þar á undan gaus síðast
1845. í gegn um aldimar hefur
Hekla yfirleitt hreytt úr sér tvisvar
á öld að jafnaði. Tíð gos síðustu
árin eru því ótvíræð breyting frá
venjubundnu átferli eldstöðvarinn-
ar.
„Það er rétt, Hekla hefur verið
að bregða út af sínu venjulega
atferli. Hún er að ýmsu leyti sér-
kennilegt eldfjall, til dæmis að því
leyti að efnasamsetning gosefna
getur breyst verulega milli gosa.
Jafnvel í sama gosinu. Við vitum
enn of lítið um innviði Heklu til
þess að vita hvað veldur því að hún
gýs nú tíðar en áður.
Aðfærsla kvikunnar kann að
vera að breytast, ef til vill hefur
kvikuhólfið sjálft breyst. Það á að
vera hægt að átta sig á kvikuhólf-
unum með mælingum, en hólfið
undir Heklu virðist vera á það
miklu dýpi, 8 til 11 kílómetrum,
að enn sem komið er áttum við
okkur ekki nægilega vel á því.
Skjálftavirkni sem gjaman fylgir
eldsumbrotum er auk þess önnur
í Heklu en við eigum að venjast,
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Síðast litu landsmenn eldgos árið 1991 er
~ —
Hekla lét á sér kræla. A Islandi er ekki
spurt hvort gjósi, heldur hvar og hvenær.
Vel er fylgst með „gömlum kunningjuma á
borð við Kötlu o g Heklu, en gos verða víðar
en í þekktum eldstöðvum. Eldvirkni virðist
koma í bylgjum og á gosbeltum landsins er
allt breytingum háð. Guðmundur Guðjóns-
son hitti Pál Einarsson jarðeðlisfræðing í
vikunni og spurði hann um stöðu mála á
gossvæðum landsins.
yfirleitt er nokkur aðdragandi með
fremur vægum skjálftum, en síðan
herðir á skjálftunum, þeir verða
stærri og tíðari. Þá er það metið
svo að kvikan sé að btjótast upp
á yfirborðið og gos sé yfirvofandi.
Jafnvel innan nokkurra kiukku-
stunda.
í Heklu er þessu öðru vísi farið,
þar er enginn aðdragandi fyrr en
mikil hrina brestur á og gosið byij-
ar jafnvel aðeins hálftíma seinna.
Það er hættulega stuttur tími,“
segir Páll um Heklu gömlu. Og
hann heldur áfram:
„Við erum með mælingar allt í
kring um fjallið, en á þessu stigi
er þó ekkert hægt að fullyrða um
hvort stutt eða langt sé í næstá
gos. Aukin gostíðni síðustu ára
gæti vel haldið áfram. Við höfum
framkvæmt GPS landmælingar á
svæðinu en niðurstöður liggja ekki
fyrir, hallamælingar benda hins
vegar til þess að fjallið sé enn að
þenjast út og umbrotum sé fjarri
því lokið.“
Metrek við Kröflu
Árið 1975 gaus á Kröflusvæð-
inu. Var það minnsta gos sem
menn höfðu orðið vitni að. Það var
upphafið að mikilli goshrinu, en
fram undir árslok 1984 gaus alls
9 sinnum. Stærsta og jafnframt
síðasta gosið hófst í september
1984. Þetta var rnikil fjölmiðla-
hrina og nánast daglegar fréttir
af gangi mála. Er síðasta gosinu
lauk, byrjaði land strax að rísa á
ný. Varð landrisið vel umfram það
sem það hafði mest orðið í goshrin-
unni. Síðan hætti risið, kvikuað-
færslan hætti. Síðan hefur land
risið nokkrum sinnum í stuttan
MORGUNIHADIÐ
tíma í einu, en jafnan hætt aftur.
„Allar götur síðan árið 1985
hefur land verið í hættulegri hæð
og raunar verður að segja að það
getur orðið þarna eldgos hvenær
sem er. Eftir því sem tíminn líður
dregur úr líkunum. Síðan 1989
hefur verið dálítið landsig. Það
gæti verið að togna á kvikuhólfinu
eða þá að kvikan sé að kólna hægt
og bítandi. í Kröflu er ekkert ann-
að að gera en að fylgjast með, en
ég get hugsað mér að það þyrfti
ekki annað en jarðfræðilegt slys
til að setja allt í gang á svæðinu.
Slys sem myndi breyta spennustig-
inu þannig að aðhaldið minnkaði.
Ég get nefnt sem dæmi stóran
jarðskjálfta í Öxarfirði. Þar er mik-
ið og virkt jarðskjálftasvæði og
slíkir skjálftar geta komið hvenær
sem er.“
Páll bætti við, að stórmerkilegir
hlutir hefðu verið að gerast í kjöl-
far Kröfluelda. Jarðskorpan hefði
verið að gliðna óvenjulega hratt
og miðað við 80 kílómetra breitt
svæði væri um þrefaldan meðal-
rekhraða að ræða, eða um 6 senti-
metra á ári.
„Þetta mikla landrek hefur að-
eins verið að hjaðna aftur, en þetta
er í fyrsta sinn sem við upplifum
svona lagað á íslandi. Þannig hafa
Kröflueldarnir reynst okkur af-
skaplega lærdómsríkir. Þeir hafa
aukið til muna skilning okkar á
flekahreyfingum og ekki sér fyrir
endann á þessu enn,“ segir Páll.
Eldstöðvakerfi
á bernskustigi
í fersku minni eru eldgosin á
Heimaey 1973 og Surtsey
1963-67. Þetta er ekki ný bóla í
Vestmannaeyjum, því allar eyjarn-
ar mynduðust í þess háttar gosum
og þau eru fleiri en almennt er
vitað um, því vísindamenn vita af
móbcrgshraukum á víð og dreif á
hafsbotni á þessum slóðum.
Páll segir svæðið vera „eld-
stöðvakerfí á bernskustigi þar sem
mörg neðansjávargos hafí orðið á
síðustu 10.000 árunum.“ Miðað við
þá reynslu að gosvirkni kemur í
hrinum segir Páll að það væri
„ekkert einkennilegt“ þótt eldgos
yrði á Vestmannaeyjasvæðinu á
næstu árum eða áratugum. „Það
er ekkert þar í gangi nú sem bend-
ir til að gos sé yfirvofandi, en hlut-
irnir gerast hratt ef þeir fara af
stað á annað borð. Þannig byijaði
snörp skjálftahrina undir Heimaey
einum og hálfum sólarhring áður
en gosið hófst,“ bætir Páll við.
Kötlugos 1955?
Katla, sú fræga eldstöð í Mýr-
dalsjökli, hefur haldið nokkuð
beinu striki síðan um 1600. Að
jafnaði hefur Katla gosið tvisvar á
öld og hafa það verið tilkomumikil
stórgos. Miklir gosbólstrar, mikið
öskufall og síðast en ekki síst gíf-
urleg hlaup niður allan Mýrdals-
sand.
En nú virðist Katla hafa hikst-
að. Síðasta stórgos í eldstöðinni
var 1918 og segir Páll að miðað
við regluna hefði átt að gjósa aftur
um eða upp úr 1960. Því hefur
verið grannt fylgst með Kötlu síð-.
ustu ár og tíðar skjálftahrinur í
jöklinum, bæði nærri Kötlu svo og
vestar, í svokallaðri Goðabungu,
hafa vakið athygli manna. Fyrir
hefur komið að Mýrdalssandi hefur
verið lokað um stundarsakir.
Páll segir að í ljósi þessara stað-
reynda hafi menn endurmetið at-
burði sem urðu í jöklinum árið
1955. Þá kom talsvert hlaup í
Múlakvísl og sigketill myndaðist
við eldri gosstöðvar Kötlu. Þessu
róti fylgdi skjálftavirkni. „Þetta
var ekki talið hafa verið eldgos,
en síðar hafa menn túlkað það á
annan veg. Iiafi þarna verið eldgos
þá hefur það verið það smátt í
sniðum að það náði ekki upp úr
jöklinum og því ekki dæmigert
Kötlugos. Nú er það mál manna
að Katla hafi þarna látið á sér
kræla, en gosið hafí verið afbrigði-
legt.
Hvað lesa má úr því er aftur á
móti ekki augljóst. Ef til vill hefur
eldstöðin ekki náð að tappa al-