Morgunblaðið - 12.11.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 12. NÓVEMBER 1995 B 5
VILHJÁLMUR Stefánsson í ræðustól í sýningarskála
íslands á Heimssýningunni í New York 1939.
Ljósmynd/Ólafur K. Magnússon
EVELYN og Vilhjálmur á Islandi árið 1949 í boði ríkisstjórnarinnar.
Ljósmynd/Hjörleifur Guttormsson
FORSETI íslands bauð Evelyn Stefánsson til íslands í
apríl 1995. Myndin tekin á Þingvöllum af Evelyn með
Vigdísi Finnbogadóttur forseta og forsætisráðherra-
hjónunum Davíð Oddsyni og Ástríði Thorarensen.
Á LEIÐ í Hvíta húsið í veislu til
heiðurs konungshjónum Dana.
Lífsháski
Ef hundar fóru að fljúgast á
þurfti að stilla til friðar tafarlaust
svo að þessi ómetanlegu dýr særðu
ekki hvert annað, og líka var hættu-
legt ef ísbjörn nálgaðist án þess að
hans yrði vart. Bjarndýr voru kjark-
lítil á landi, en úti á ísnum höfðu
þau engan ótta af mönnum. Þar
áttu bjarndýrin einungis von á sel-
um — Og selir voru náttúruleg bráð
þeirra.
Ferðir á hafísnum gátu líka dreg-
ið kjark úr hundunum. Það gerðist
þegar hópurinn var á ferð yfir ísjaka
sem þyngri jakar umhverfis sóttu
að; myndaðist þá þrýstingur sem
ruddi upp íshryggjum. Þessir ný-
mynduðu hryggir hrönnuðust
stundum hátt upp og stefndu að
ferðalöngunum úr öllum áttum með
hrikalegum gný. Þá fór skjálfti um
allan ísflákann og hundarnir lömuð-
ust af ótta. Varð þá að draga bæði
hunda og sleða yfir á rólegra svæði.
Minnstu munaði að fyrsta bjarn-
dýrið sem varð S vegi þeirra sæi
fyrir Vilhjálmi, er varð að snúa
baki í dýrið (sem stóð tæpa fimm
metra frá honum handan við vök)
til að losa riffilinn af sleða sínum.
Slúðursögur
Ótti við hæfileika Vilhjálms til
að öðlast umtal og frægð kann að
vera undirrót slúðursagna þeirra að
Vilhjálmur hefði getið barn með
eskimóakonu.
Sú saga fór víða að Vilhjálmur
hefði getið barn með Pannigabluk,
saumakonunni í leiðangri Vilhjálms
og Andersons. í bókinni Meðal esk-
imóa minnist Vilhjálmur aðeins
lauslega á hana: „Ég tók með mér
eftirlætisfélaga minn, Natkusiak,
og landa hans, roskna konu að nafni
Pannigabluk, sem misst hafði mann
sinn árið áður.“
Það væri tæpast eftirtektarvert
þótt Vilhjálmur Stefánsson hefði
lagt lag sitt við innfædda konu, líkt
og Robert Peary og aðrir ferðalang-
ar á norðurslóðum, en hann minnt-
ist aldrei á það, og ekki svaraði
hann ásökunum C.E. Whittakers
þess efnis að hann hefði ekki sýnt
eskimóafjölskyldu sinni neina rækt-
arsemi. Það var trúboðinn sem
greindi blöðum í Ottawa frá þessu
og hefur e.t.v. verið að launa Vil-
hjálmi lambið gráa er hann gerði
lítið úr trúboðum í bók sinni. Chip-
mann taldi meint daður Vilhjálms
skiljanlegt en miklaði fyrir sér að
hann vildi ekki gangast við barninu.
„Ég þekki ekki eða hef ekki heyrt
neinn mann nefndan hér í landi,
hvítan eða innfæddan,“ skrifaði
hann, „sem dregur í efa að Stefans-
son eigi barnið, þótt sjálfur neiti
hann að gangast opinberlega við
konu eða barni og sjá þeim far-
borða.“
Slúður um faðernismál var áhrifa-
ríkt vopn í baráttu þeirra að baknaga
Vilhjálm, þótt ekki verði séð að þeir
hafi borið söguna í blöðin.
Síðustu landafundir sögunnar
Hinn 15. júní komu þeir á norður-
enda eyjarinnar og fundu þar vörðu
sem McClintock hafði hlaðið. Það var
sérstæð tiifmning að fínna og lesa
skilaboð sem bresku landkönnuðirnir
höfðu skilið eftir á sama degi fyrir
svo mörgum áratugum.
Mennimir héldu út af eynni til
hafs, og 18. júní sá Storkerson fyrsta
nýja landið. Vilhjálmur var 8 km
sunnan við búðimar þegar þetta átti
sér stað en hraðaði sér á vettvang
þegar hann sá hve Norðmönnunum
var mikið niðri fyrir. Þegar Vilhjálm-
ur kom vom menn teknir að gera
sér dagamun og höfðu tekið fram
maltmjólkurduft sem lengi hafði ver-
ið geymt og brotnar tvíbökur.
Morguninn eftir gengu landkönn-
uðirnir á land, hlóðu landafundar-
haug og settu í hann greinargerð.
Vilhjálmur lýsti yfir tilkalli til eyjar-
innar: „Samkvæmt heimild sem mér
er sérstaklega falin í þessum til-
gangi hef ég í dag dregið að húni
fána heimsveldisins og slegið eign
á landið í nafni hans hátignar Ge-
orgs V konungs í þágu Sambands-
ríkisins Kanada."
Vilhjálmur kenndi fyrsta landið
sem hann fann við Reginald Brock,
yfirmann Kanadísku jarðfræðimæl-
inganna. Stærri eyja var kennd við
Robert Borden forsætisráðherra.
Árið 1947 reyndist Bordeney vera
tvær aðskildar eyjar, og var „nýja“
eyjan kennd við annan forsætisráð-
herra, Mackenzie King.
SVEINN Björnsson forseti í heimsókn í Bandaríkjunum. Á myndinni má m.a.
þekkja Thor Tors, Richard Beck, Vilhjálm Þór G. Grimsson dómara og
Helga P. Briem. Vllhjálmur Stefánsson er fjórði frá hægri.
Mesti landkönnuður Kanada
Vilhjálmur hvatti stöðugt stjórn-
völd í Bandaríkjunum og Kanada
til að fara að dæmi Sovétmanna í
Síberíu. Það er kaldhæðnislegt -að
sú hvatning olli því einu að sumir
töldu hann vera hliðhollan kommún-
istum. Það er enn kaldhæðnislegri
viðbót við þetta mál að 1971 gerði
Pierre Trudeau, forsætisráðherra
Kanada, sér ferð til Síberíu til að
kynna sér tækni Sovétmanna í þró-
un á norðurskautssvæði, sér í lagi
lagningu á olíuleiðslum.
Tímaritið North, sem gefið er út
af stjórnardeild er fer með málefni
indíána og þróun á norðurslóðum,
bar lof á Vilhjálm Stefánsson þegar
kom fram á áttunda áratuginn.
Hafði greinarhöfundur orð á því að
hugmyndir Vilhjálms um „heim-
skautslöndin unaðslegu" hefðu
valdið því að hann hefði verið „nídd-
ur og fordæmdur af öllum, sekur
fundinn um blekkingar, grófa af-
bökun og ýkjur á háu stigi.“ Ef
gagnrýnendur hefðu kafað nógu
djúpt, sagði greinarhöfundur, hefðu
þeir komist að raun um það að Vil-
hjálmur var „eini merki landkönn-
uðurinn sem skildi norðurskauts-
svæðið í reynd“ og hefðu áttað sig
á því að hugmyndir hans um „heim-
skautsiðndin unaðslegu" miðuðu að
því að læra að lifa í sátt og sam-
lyndi við umhverfið í stað þess að
standa í stríði við náttúruna.
í inngangi sínum að bókinni Pat-
hfinders of the North (1970) bar
John Diefenbaker, fyrrverandi for-
sætisráðherra, Kanadabúum á brýn
að þeir hefðu látið sér sjást yfir
afrek Vilhjálms Stefánssonar.
„Hinn merki kanadíski landkönnuð-
ur, Vilhjalmur Stefansson," skrifaði
hann, „kappkostaði að beina sjónum
Kanadamanna norður á bóginn á
árunum 1906-18 með leiðöngrum
sínun^, á norðurslóðir og sannaði
með eigin fordæmi að norðurslóðir
væru lífvænlegt umhverfi.“ Diefen-
baker gerði sér grein fyrir því að
það væri erfitt að koma boðskap
Vilhjálms Stefánssonar áieiðis.
„Honum varð margt mótdrægt þeg-
ar hann reyndi að vekja norðurslóð-
ir til lífs í huga og hjarta Kanada-
manna.“
Ástkona í 17 ár
Fleiri kunningjar stríddu Vil-
hjálmi líka á líkamlegum sérkenn-
um. „Ég hef séð þig skjálfa (af
kulda) þegar þú gekkst niður Fifth
Avenue á hvössum degi,“ skrifaði
Fanny Hurst 1924. „Ég veit að þú
getur ekki hitað kaffi eða saumað
nokkurn skapaðan hlut — þaðan af
siður gert við tjöld...og að þér verð-
ur óglatt þegar versnar í sjó, og svo
er ég viss um að hendurnar þínar
hafa aldrei lent í neinum harðræð-
um.“
Fanny Hurst var ástkona Vil-
hjálms í sautján ár. Hún naut feiki-
legra vindsælda, var metsöluhöf-
undur á þrítugsaldri og græddi
meira á bókum sínum og sögum í
tímarit en nokkur önnur bandarísk
kona. Það virðist ólíklegt að Vil-
hjálmur hafi laðast að henni vegna
ritstarfa hennar, en hún var honum
vissulega mjög kær. Þegar hún
andaðist 1968, 78 ára að aldri, var
þess getið í New York Times að
sumir gagnrýnendur hefðu kallað
hana „grátsystur" bandarískra bók-
mennta: „Heil kynslóð nemenda
gerði gys að margþvældum orða-
samböndum hennar og ankannaleg-
um orðum, en milljónir lesenda, sér
í lagi konur, nutu alls sem hún skrif-
aði.“
Fanny Hurst giftist og flutti síðar
frá manni sínum. Hún óttaðist illt
umtal í fjölmiðlum og reyndi því,
líkt og Vilhjálmur, að hafa hljótt
um vináttu þeirra. En þegar hann
gaf út bókina Óleystar ráðgátur
norðurskautssvæðisins, kvartaði
hún samt yfir því að hann hefði
ekki viðurkennt „17 ára mannleg
tengsT' eins og vert var með því
að tileinka henni bók.
9Vilhjálmur Stefánsson lnndkönn-
uður er eftir próf. William R. Hunt,
með inngangskafla eftir Evelyn
Stefansson og ávarpsorðum forseta
íslands. Þýðandi er Björn Jónsson,
fyrrverandi skólastjóri. Utgefandi er
Hans Kristján Arnason. Bókin er
260 bls. Verð 3.420 krónur.