Morgunblaðið - 21.11.1995, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 21. NÓVEMBER 1995 37
AÐSENDAR GREINAR
Stefnt að norrænni
nytjalist?
UM MIÐJAN októ-
ber kom út skýrsla á
vegum norrænu ráð-
herranefndarinnar þar
sem er gerð úttekt á
47 norrænum stofnun-
um. Skýrslan ber heitið
„Nordisk nytte“ en orð-
ið „nytte“ er samstofna
íslenska orðinu nytjar.
Rannsóknin og gerð
skýrslunnar kostaði 5
milljónir íslenskra
króna.
Gengið er út frá
þeirri meginforsendu
að stofanimar hafi
hagnýtt gildi í norrænu
samstarfi. Benda nefndarmenn
sjálfir réttilega á, að niðurstaða
nefndarinnar geti stundum verið í
andstöðu við aðrar skilgreiningar á
verðmætum og gildum og að hug-
takið hagnýti geti i einstaka tilfell-
um verið í beinni andstöðu við yfir-
lýstan tilgang stofnunar og pólitísk
forgangsverkefni. Er þetta tekið
fram hér, því við lestur skýrslunnar
verður augljós ákveðin slagsíða
vegna hinna hagnýtu sjónarmiða,
sérstaklega gagnvart menningar-
stofnunum og félagslegum stofnun-
um. Eru lagðar til miklar breytingar
á nokkrum menningar- og lista-
stofnunum og snertir það dans, leik-
hús, tónlist og myndlist auk annarr-
ar menningarstarfsemi. Vegna þess
hve forsendur skýrslunnar eru ein-
hlítar er það umhugsunarefni að
hugsanlega verði pólitískar ákvarð-
arnir teknar út frá þessum tillögum.
Skilgeining á hagnýtu gildi menn-
ingar hefur löngum vafist fyrir fólki
þótt margir hafí viljað sýna fram á
beinharðan „arð“, sérstaklega til að
réttlæta að fjármagn renni til menn-
ingarstarfsemi. í norænu samstarfí
hefur menningarþátturinn verið
mjög áberandi og mikilvægi hans
sjaldnast dregið í efa. Verður
áhugavert að fá fregnir
af því hvort breytinga
sé von í þeim efnum,
eftir að ráðherranefnd-
in hefur rætt niðurstöð-
ur skýrslunnar nú um
miðjan nóvember.
Niðurstöður og
tillögur
nefndarinnar
Lagt er til að þijár
stofnanir verði lagðar
niður strax, að tíu
stofnanir fái hægt
andlát eða verði sam-
einaðar öðrum stofnun-
um og að rekstrarformi
annarra tíu verði breytt. Dregið
saman í meginþætti leggur nefndin
til að stefnt verði að:
1) Aukinni arðsemi stofnananna.
2) Auknum eigin tekjum; að
greitt verði fýrir þjónustu sem stofn-
anirnar veita til að sýna raunveru-
legan áhuga á starfí þeirra og reynt
verði að fá þriðja aðila til samstarfs.
3) Minni yfirbyggingu; fækkað
verði í stjórnum og ráðum og tekin
verði upp tímabundin seta. Nefndin
telur einkennandi fyrir þessar stofn-
anir að þær séu flestar litlar og
kostnaður við yfirbyggingu og
stjórnunarstarf of stór.
4) Aukinni áherslu á verkefna-
styrki, en minni áherslu á grunn-
eða rekstrarstyrki.
5) Samruna stofnana með líka
eða skylda starfsemi. Einnig er
ræddur möguleikinn á að heimaland
stofnunar taki yfír starfsemina (t.d.
hér á landi Norrænu eldfjallastöðina
og Norræna húsið).
Tímabær úttekt
Þessi úttekt er af sama toga og
sú endurskoðun sem staðið hefur
yfír á starfí Sameinuðu þjóðanna,
nú 50 árum frá stríðslokum, en á
þeim tímamótum vaknaði líka þörfín
Menning og menningar-
starfsemi verður ekki
ætíð mæld á stiku hag-
kvæmninnar. Harpa
Bjamadóttir skrifar hér
um norrænt samstarf
í menningarefnum.
fyrir norrænna samvinnu og hefur
hún um margt verið gifturík. Þó er
augljóst að með breyttum tímum
breytist þörfin og nýjar kröfur koma
fram um hlutverk norrænna stofn-
ana. Slíkt ætti aðeins að vera af
því góða og til þess fallið að stofnan-
ir taki sig á og endurskoði sífellt
hlutverk sitt. Stofnanir sem nota
krafta sína aðallega til að viðhalda
sjálfum sér gera lítið gagn á nor-
rænum vettvangi.
Af þeim 47 stofnunum sem tekn-
ar eru fyrir í skýrslunni, eru 22
rannsóknar, vísinda- eða þróunar-
stofnanir, 14 menningarstofnanir
og 11 af félagslegum toga. Flestar
stofnanirnar í rannsóknar-, vísinda-
og þróunargeiranum fá hæstu ein-
kunn, þar er hagkvæmnin líka auð-
mælanlegri og efnahagsleg nauðsyn
augljósari (dæmi um þetta er Nor-
ræni fjárfestingarbankinn). Flestar
stofnanirnar í félagslega geiranum
fá lægstu einkunn, þykja hafa lítið
hagnýtt gildi (dæmi um þetta er
Norræn nefnd um málefni fatlaðra).
Flestar stofnanirnar i menningar-
geiranum fá meðaleinkunn en hæstu
einkunn fá Norræni kvikmynda- og
sjónvarpssjóðurinn, Norræni dans-
og leiklistarsjóðurinn (NTEA) og
Norræna húsið í Reykjavík.
Kvikmynda- og sjónvarpssjóður-
inn getur auðveldlega sýnt fram á
að styrkir til gerðar kvikmynda og
Harpa Björnsdóttir
sjónvarpsefnis skila sér margfalt
aftur til þjóðfélagsins í formi skatta
og álagninga. Þá er menningarlegt
gildi ekki reiknað með, en það er í
mörgum tilvikum óumdeilanlegt. Ef
hægt er að sýna fram á mælanlegt
hagnýti menningarstofnunar í út-
tektinni, er lagt til að hún starfi
áfram í óbreyttu formi annars eru
lagðar til breytingar og þær stund-
um allverulegar. Vil ég gera hér
sérstaklega að umfjöllunarefni Nor-
rænu listamiðstöðina á Sveaborg og
Norræna menningarsjóðinn.
Norræn nytjalist?
í skýrslu nefndarinnar fær Nor-
ræna listamiðstöðin á Sveaborg
slakan dóm, hún þykir ekki nýtast
Norðurlöndunum á breiddina, hafa
lítinn notendahóp, þykir ekki nægi-
lega sýnileg og er það talið að hluta
vera vegna staðsetningarinnar á
eyjunni Sveaborg við Helsinki. Lagt
er til að listamiðstöðin hverfí sem
sérstök stofnun og metið verði hvort
sambærilegt starf á verkefnagrund-
velli gæti fallið undir skrifstofu
Norrænu ráðherranefndarinnar
ásamt Norræna menningarsjóðnum
og verið rækt í samvinnu við Nor-
rænu embættismannanefndina. Þótt
ýmislegt í starfí stofnunarinnar sé
gagnrýni vert tel ég þó að flestir
sem til þekkja séu sannfærðir um
mikilvægi hennar. Þar ber hæst
rekstur á öflugu gestavinnustofu-
neti á Norðurlöndunum, þar sem
norrænir listamenn hafa tækifæri
til að hittast og vinna; útgáfu list-
tímarits og fjölbreytt sýningarhald.
Nefndin leggur síðan til að Nor-
ræni menningarsjóðurinn starfi
áfram þrátt fyrir meðaleinkunn. Á
hann að framfylgja verkefnastefnu
á menningarsviðinu jafnt sem á
öðrum sviðum, sem ekki eru til-
greind nánar í skýrslunni. Lagt er
til að markmið sjóðsins verði endur-
metin, og þau samræmd því starfi
sem hingað til hefur heyrt undir
Norræna dans- og leiklistarsjóðinn
(NTEA), Norræna tónlistarráðið
(NOMUS) og Norrænu iistamiðstöð-
ina (NKC). Allt umfang minnki og
starfið verði metið í ljósi nýrra for-
sendna.
í fljótu bragði virðist sem nefnd-
armenn vilji að listastofnanirnar
NOMUS, NTEA, Norræni menning-
arsjóðurinn og Norræna listamið-
stöðin á Sveaborg renni saman í
óskilgreindan menningarhyl, og að
því er virðist undir stjórn skrifstofu
Norrænu ráðherranefndarinnar.
Bendir þetta til aukins embætt-
ismannaforræðis á tímum þegar
kröfur um faglega stjórnun verða æ
áleitnari, og eins vakna spurningar
um hugsanlegan niðurskurð til nor-
ræns menningarsamstarfs.
Mælistika hagkvæmninnar
Tillögur nefndarinnar varðandi
þessar áðurgreindu menningar-
stofnanir eru innihaldslausar og
rýrar, þótt forsendur séu einhlítar.
Varla verður sagt að þetta séu
marktækar tillögur í norrænu
menningarsamstarfi því allar skil-
greiningar vantar, allar nýjar for-
sendur og allar áþreifanlegar tillög-
ur um breytt rekstrarform.
Nefndarmenn bregðast því sjálfir
hlutverki sínu við matið á þessum
stofnunum með því að hafa engar
hugmyndir um skilgreiningu á hag-
nýtri liststarfsemi og sýna sjálfir
fram á í úttektinni að þessi mæli-
kvarði er ekki brúklegur alls stað-
ar, þó svo að þeir baktryggi sig í
innganginum. Skýrslan er því í
þessu tilviki enn eitt dæmið um að
menning og menningarstarfsemi
verður ekki sett á mælistiku hag-
kvæmninnar og því hafa nefndar-
menn sjálfír fallið í þá gryfju að
setja saman skýrslu með takmarkað
notagildi.
Mín niðurstaða er sú að nauðsyn-
legt hafi verið að gera slíka úttekt,
starfsnefndin hefur oftast greint
stofnanir nokkuð vel, en síðan er
eins og hún hafi gleymt að líta upp
úr skýrslugerðinni til að meta fjöl-
breytnina í norrænu samstarfi og
skilgreina markmið norræns sam-
starfs. Líkt og í hveiju samfélagi
er þar þörf fyrir margbreytileika,
vísindi jafnt og listir. En það var
ekki tilgangur skýrslunnar að meta
það, eins og verður ekki nógu oft
undirstrikað. En þá verðum við að
gera þá kröfu til norrænu ráðherra-
nefndarinnar að leggja mat á raun-
verulegt mikilvægi norræns sam-
starfs, hvar hin hagnýtu sjónarmið
eiga að gilda og hvar ekki. Þar ligg-
ur hin pólitíska list.
Höfundur er myndlistarmaður
Eru Suðumesjamenn
hraustarí en Akureyringar?
í GREIN eftir undir-
ritaðan, sem birtist í
Mbl. 27. sept. sl., er
fjallað um rekstrar-
vanda Heilsugæslu-
stöðvar Suðumesja
(H.S.S.) í tilefni af þeirri
ráðstöfun heilbrigðis-
ráðherra að setja til-
sjónarmann yfír rekstur
stofnunarinnar. Þar
bendi ég á að íjárfram-
lög ríkissjóðs til rekstr-
arins duga ekki til að
halda áfram óbreyttri
starfsemi. Þá benti ég
einnig á þá staðreynd
að aðstæður til að ná
endum saman með því að skera niður
þjónustu væru mjög erfíðar þar sem
fleiri íbúar væru á bak við hvern
lækni og hjúkrunarfræðing á H.S.S.
heldur en þekktist annars staðar á
landinu utan höfuðborgarsvæðis.
í þessu sambandi leyfði ég mér
þá goðgá að gera samanburð á íbúa-
fjölda á bak við hvern lækni og hjúkr-
unarfræðing á H.S.S. annars vegar
og Heilsugæslustöðinni á Akureyri
hins vegar. Þessar réttmætu ábend-
ingar virðast hafa farið mjög fyrir
bijóstið á mönnum fýrir norðan og
valdið þar nokkrum taugatitringi. Af
þessu tilefni leiðast þeir hönd í hönd
út á ritvöllinn yfirlæknir og fram-
kvæmdastjóri Heilsugæslustöðvar-
innar á Akureyri í grein í Mbl. 3.
nóv. sl. Við lestur grein-
arinnar rifjast upp mál-
tækið sem segir að
sannleikanum verði
menn sárreiðastir en
reyndar átti ég von á
að þeir norðanmenn
væru nógu skynsamir
til að láta kyrrt liggja.
Þeir félagar telja skrif
mín sprottin af öfund
og illu innræti. Svo er
þð ekki. Þingeyskur
uppruni minn og nám
við Menntaskólann á
Akureyri eru þess vald-
andi að ég tel mig
þekkja nokkuð til að-
stæðna á Akureyri. Mér er vel við
Akureyringa og get vel unnt þeim
þess að eiga öfluga heilsugæslustöð
sog tel alls ekki að þeir séu ofhaldnir
í þessum efnum. Samanburðurinn var
hins vegar nauðsynlegur tl að undir-
strika hve hlutur Suðumesja er rýr.
Þá telja þeir einnig að ég gefí mér
rangar forsendur og gera sér tíðrætt
um hversu hált mér verði á svellinu
í umfjöllun minni. Ég hef í sjálfu sér
ekki neinn sérstakan áhuga á að
munnhöggvast við þá norðanmenn
en þar sem þeim gengur á köflum
illa að koma undir sig fótum í hálk-
unni, þó þeir haldist í hendur, er
óhjákvæmilegt að leiðrétta nokkur
atriði þar sem þeir liggja flatir á
svellinu.
Hlutverk heilsugæzlu
er, að mati Jóns Bene-
diktssonar, sízt minna
á Suðurnesjum en á
Akureyri.
Ekki þarf að deila um að um mis-
munun er að ræða í þessum efnum.
í fjárlagafrumvarpi fyrir árið 1996
eru H.S.S. ætlaðar 66,1 millj. kr. til
reksturs úr ríkissjóði en Heilsug.st.
á Akureyri 94,2 millj. íbúafjöldi á
starfssvæði stöðvarinnar á Akureyri
er þó ekki nema 10-15% meiri en
á Suðurnesjum. Samkvæmt þessu
virðist fjárveitingavald ið telja að
Suðurnesjamenn séu hraustari en
Akureyringar. Þeir norðanmenn
telja mér skjátlast þar sem ég taki
ekki eftir rökunum fyrir því að fjöldi
íbúa á hvern heilsugæslulækni geti
e.t.v. þurft að vera minni á Akur-
eyri en á Suðurnesjum. Það er hins
vegar ekki glámskyggni undirritaðs
sem veldur því að ég sé ekki þessu
meintu rök, heldur hitt að það er
ekki hægt að sjá það sem ekki er
til. Þeir félagar telja upp ýmsa þætti
sem geti skýrt þessa mismunun svo
sem mismun á aldursskiptingu íbúa,
(starfs)tengslum við sjúkrahús,
vegalengdum, framboði á sérfræði-
þjónustu og fjölda hjúkrunarrýma í
umdæmi. Að halda því fram að mis-
munur á þessum þáttum skýri þessa
mismunun er slík ijarstæða að það
er varla svaravert og geta slíkar
fullyrðingar ekki byggst á öðru en
óskhyggju eða vanþekkingu nema
hvort tveggja sé. í báðum umdæm-
um sjá sjúkrahús staðarins um slysa-
þjónustu. Framboð sérfræðiþjónustu
er mun meira á Akureyri en á Suður-
nesjum. Fjöldi legurýma á Fjórð-
ungssjúkrahúsinu á Akureyri er
margfalt meiri en á Sjúkrahúsi Suð-
urnesja og sérhæfíng meiri, t.d. er
ekki starfandi lyflæknir við Sjúkra-
hús Suðurnesja. Öll bráðamóttaka
sjúklinga, nema slasaðra og fæðandi
kvenna, er í höndum heilsugæslu-
lækna á Suðurnesjum en svo er ekki
á Akureyri. Það er því síður en svo
að aðstæður séu með þeim hætti að
hlutverk heilsugæslulækna sé minna
á Suðurnesjum en á Akureyri.
Þeir norðanmenn gefa í skyn, að
þeir sem eru óánægðir með sinn hlut
í þessum málum geti sjálfum sér um
kennt þar sem heimamenn hafi ráðið
mestu um uppbyggingu þjónustunn-
ar, sér í lagi meðan sveitarfélögin
ráku heilsugæslustöðvarnar. Eflaust
vísa þeir til eigin reynslu er þeir segja
að menn hafí getað fengið það sem
þeir óskuðu sér í þessum efnum.
Málið er hins vegar ekki svona ein-
falt. Þótt sveitarfélögin rækju heilsu-
gæslustöðvarnar fram til 1990
greiddi ríkið 85% af stofnkostnaði
Jón Benediktsson
við nýbyggingu eða stækkun heilsu-
gæslustöðva. Ríkið greiddi einnig
laun lækna, hjúkrunarfræðinga og
ljósmæðra og nýjar stöðuheimildir
þessara stétta þurfti að sækja til rík-.
isvaldsins. Útvíkkun þessarar starf-
semi gat því ekki átt sér stað nema
saman færu óskir heimamanna og
samþykki heilbrigðisráðuneytis og
íjárveitingavalds. Staða þessara mála
í dag á Suðumesjum, sem að sjálf-
sögðu er útkoma langrar þróunar,
sýnir hins vegar ljóslega að það hafa
í gegnum árin ekki eingöngu verið
fagleg sjónarmið sem ráðið hafa und-
irtektum fjárveitingavalds við óskum
einstakra heilsugæsluumdæma um
uppbyggingu.
Þeir félagar fyrir norðan láta í
ljós vandlætingu yfír því að tiltekin
stofnun skuli reyna að víkja sér
undan því að halda sig innan-ramma
fjárlaga. Það er að sjálfsögðu létt^
verk fyrir þá sem eru sjálfír í náð-
inni hjá fjárveitingavaldinu að láta
í ljós slíka vandlætingu.
í lok greinar sinnar leggja norð-
anmenn áherslu á samstöðu starfs-
fólks heilsugæslunnar til að hún geti
sem best gegnt sínu mikilvæga hlut-
verki í heilbrigðiskerfinu. Undir þetta
geta allir tekið. Slík samstaða getur
hins vegar ekki byggst á því að allir
skuli una þegjandi glaðir við sitt óháð
því hvaða aðstæður þeim eru búnar
til að gegna hlutverki sínu. Það er
heldur ekki hægt að efla samstöðu
með því að leggja bannhelgi við því
að ræða opið um mál af þessu tagi
og það er ekki til að efla samstöðu
að saka menn um öfund og illar hvat-
ir ef þeir leyfa sér að bera fram rétt-
mætar ábendingar á þann hátt sem
undirritaður hefur gert.
Höfundur er yfirlæknir á Heilsu-
gæslustöð Suðurnesja.