Morgunblaðið - 21.11.1995, Blaðsíða 3

2 B ÞRIÐJUDAGUR 21. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIDÐJUDAGUR 21. NÓVEMBER 1995 B 3

Nýjar bækur
• SA GAN af Gretti sterka er ný-
komin út. Þetta er endursögn eftir
Einar Kárason á
Grettissögu, mynd-
skreytt af Jiíri
Arrak sem er eist-
neskur listamaður.
í kynningu seg-
ir: „Bókin er ætluð
börnum og ungl-
ingum og aðgengi-
leg aflestrar fyrir
hvern sem er. End-
ursögnin fylgir öllum meginatburð-
um í ævi söguhetjunnar, Grettis
Ásmundarsonar, og hefur Einar
gefið sögunni gamansaman en um
leið hlýlegan blæ.“
Litmyndir eru á hverri opnu bók-
arinnar sem er 32 bls. ogprentuð
íPrentsmiðjunni Odda. Verðiðer
1.390 kr. Mál og menninggefur út.
• KARLSSONUR, Lítill, Trítillog
fuglarnir hefur verið eitt af eftir-
lætisævintýrum íslenskra bama. I
því er sagt frá hvernig karlssonur
leysir erfiðar þrautir sem fyrir hann
eru lagðar og sleppur úr klóm skess-
unnar.
Anna Cynthia Leplar hefur
myndskreytt þetta gamla íslenska
ævintýri sem Ragnheiður Gests-
dóttir endursagði.
Mál og menninggefur út. Bókin
er24 bls. meðlitmyndum á hverri
síðu ogkostar 1.290 kr. Prentsmiðj-
an Oddihf. prentaði.
• ÚT er komin bókinSvamir og
svarti maðurinn eftir Anders
Jacobsson ogSören Olsson. Þýð-
andi er Jón Daníelsson.
„Nú er Svanur orðinn níu ára og
hlakkar mikið til að fara í sumarbúð-
ir í fyrsta sinn. Bara að hann þyrfti
ekki að hafa áhyggjur af svarta
manninum, sem sagt er að læðist
milli tjaldanna á kvöldin og smiti
börnin með heimþrárbakter-
íum . . .“
Þetta er fjórða bókin um prakk-
arann Svan. Hún er eftir sömu höf-
unda og metsölubækumar um Bert.
Þess má geta að þýðandinn, Jón
Daníelsson, fékk nú í ár þýðenda-
verðlaun skólamálaráðs Reykjavík-
urborgar fyrir þýðingu sína á síð-
ustu bókinni um Svan, „Að sjálf-
sögðu, Svanur".
Útgefandi er Skjaldborg hf. Verð
1.280 kr.
• SKJÖLDUR, 3. tbl. 4. árgangs
er nýkominn út. Meðal efnis er við-
tal við Kristján
Bersa Olafsson
skólameistara; um-
íjöllun um Konrad
Maurer og störf
hans í þágu íslend-
inga og þýðing
Steingríms Gauts
Kristjánssonar á
ljóði eftir Kínvetj-
ann Sú Don Po.
Ritstjóri Skjaldar er Páll Skúla-
son. Útgáfufélagið Sleipnirgefur út.
• ÚT er komin bókin Fríða fram-
hleypna og Fróði eftir Lykke Ni-
elsen. Þýðandi er Jón Daníelsson.
„Gulur grísaskítur og græn
skrímsli! Vonlausu vesalingar og vit-
lausu vitfírringar! Ætlist þið til að
ég éti þetta hálfsoðna óæti?“.
Þetta er það fyrsta sem Fríða
heyrirþegar hún kemur inn í her-
bergi Úlfs gamla. Samt verða þau
perluvinir og leysa í sameiningu sér-
stætt sakamál. Þetta er áttunda
bókin í bókaflokknum um Fríðu
framhleypnu.
Útgefandi er Skjaldborg hf. Verð
kr. 1.280 kr.
• ÚT er komin bókin Nancy:
Leyndarmál veitingahússins eftir
Carolyn Keene. Þýðandi er Gunnar
Sigurjónsson.
„Meginástæða fyrir vinsældum
Nancy-bókanna er spennan sem
helst á hverri síðu allt til loka. Það
hafa verið gefnar út 50 bækur um
Nancy og þær selst í milljónum ein-
taka,“ segir í kynningu.
Útgefandi er Skjaldborg hf. Verð
kr. 1.280.
Konrad
Maurer
Einar
Kárason
Nýjar bækur
Frá álfum
og tröllum
í BÓKINNI íslenskar
þjóðsögur - Álfar og
tröll eftir Ólínu Þor-
varðardóttur er fjöl-
breytt úrval þjóðsagna
um náttúruvætti lands-
ins sem um aldir hafa
verið þjóðinni hug-
leiknir.
„íslenskar þjóðsögur
- Álfar og tröll er
skrifuð til að kynna
fyrir ungu fólki þá
menningararfleifð sem
þjóðsögumar eru, og
um leið að endurvekja
kynni þeirra sem eldri
eru af rökkursögum
bemsku sinnar,“ segir
í kynningu.
Ölína Þorvarðardóttir þjóðfræð-
ingur hefur valið í þetta rit sögur
frá ýmsum tímum og úr ólíkum
áttum. Efnið setur hún fram með
ijölda orðskýringa og
með ítarlegum formála.
Ólína hefur unnið að
margvíslegum ritstörf-
um um fræðileg efni,
skáldskap, þjóðfélags-
mál og fleira. Hún
stundar nú doktorsnám
í íslensku og þjóðfræð-
um við Háskóla íslands
þar sem hún hefur ver-
ið stundakennari í
sömu fræðum um ára-
bil.
Bókin er prýdd
myndum eftir Ólaf M.
Jóhannesson, en hann
hefur áður mynd-
skreytt bækur bæði hér
heima og erlendis.
Islenskar þjóðsögur - Alfar og
tröll er prentuð í prentsmiðjunni
Odda. Bóka- og blaðaútgáfan sf.
gefur út. Bókin kostar 2.400 kr.
Ólína
Þorvarðardóttir
Isbjöm Isaks
Harðarsonar
ÚT ER komin ljóðabók-
in hvítur ísbjörn eftir
ísak Harðarson. Þetta
er níunda bók Isaks, en
áður hefur hann sent frá
sér sjö ljóðabækur og
eitt smásagnasafn.
hvítur ísjbörn skiptist
í þrjá hluta sem nefn-
ast: svartur ísbjörn,
glefsandi rennilás og
hvítur ísbjörn. í bókinni
eru ekki eingöngu ný
ljóð heldur er þar einnig
að finna eldri ljóð.
í kynningu segir: „Síðasta bók
ísaks Harðarssonar, Stokkseyri,
vakti mikla athygli og lof fyrir frum-
leika og sjaldséða fágun
á nútímaljóðformi. Þessi
nýja bók mun ekki síður
gleðja ljóðaunnendur,
ljóðin í henni eru fjöl-
breytt að efni og formi,
en fyrst og fremst vand-
aður skáldskapur eftir
eitt athyglisverðasta
skáld okkar."
Útgefandi er Forlag-
ið. hvítur ísbjöm er 88
bls. Margrét E. Laxness
gerði bókarkápu en
málverk á kápu er eftir
Kötlu ísaksdóttur. Bókin er prentuð
í Prentsmiðjunni Odda hf. og hún
kostar 1.680 kr.
ísak
Harðarson
Hömluleysi og fíkn
SMASAGNASAFNIÐ I
síðasta sinn eftir Ágúst
Borgþór Sverrisson er
komið út. í bókinni eru
níu sögur.
Mynstur
hömluleysis
„Margar sagnanna lýsa
því hvernig mynstur
hömluleysis og fíknar
sem einkennir áfengis-
og vímuefnasjúklinga
getur birst í öðrum
myndum, þ.e. ofáti,
kynlífsfíkn og spilasýki.
Stíllinn er raunsæisleg-
ur og einfaldur en verð-
Ágúst Borgþór
Sverrisson
ur stundum Ijóðrænn
vegna tilfinninga höf-
undar fyrir hversdags-
legum smáatriðum.“
Ein sagan hlaut við-
urkenningu í smá-
sagnasamkeppni
Ein sagan í bókinni,
Fljótið, hlaut viður-
kenningu í smásagna-
keppni Ríkisútvarpsins,
Klukku Islands, árið
1994.
Útgefandi er Skjald-
borg hf. Bókin er 123
bls. og.prentuð í Sin-
gapore.
Meðan augun lokast
ÚT ER komin ljóða-
bókin Meðan augun
lokast eftir Þórð
Helgason og er hún
ijórða ljóðabók höf-
undarins. Fyrri bækur
hans eru Þar var ég
(1989), Ljós ár (1991)
og Áftur að vori
(1993). Auk þess hefur
Þórður gefið út þtjár
handbækur og eftir
hann hafa birst nokkr-
ar smásögur. Þórður
er einnig höfundur
nokkurra fræðirita og
greina auk fjölda
kennslubóka.
„Meðan augun lokast sver sig í
ætt við fyrri Ijóðabæk-
ur Þórðar. Ljóðin tengj-
ast náið náttúru lands-
ins og sögu en ekki síð-
ur næsta umhverfi
skáldsins, lífi hans og
samferðarmannanna
enda má segja að megi-
nefni bókarinnar sé
mannlegar aðstæður á
vorum dögum,“ segir í
kynningu. Að formi til
eru ljóðin ýmis stutt og
Hhitmiðuð eða lengri
prósaljóð.
Höfundur gefur bók-
ina út sjálfur. Hún er
43 bls. og fjölrituð í Offsetfjölrítun
hf.
Þórður Helgason
Notte, serene
ombre
Við gengum niður spænsku tröppumar og ég
sagði einhveija firru um að fuglinn léki á lútu,
leiddi skynsemi þína afvega. Hirðfífl
kynni að hafa skilið mig.
Vargaldir eftir Lárus Má Björnsson
Þar kennir
margra grasa
Og án fyrirvara: í norðri, það var ekki kvöldið
sem blaðaði í gegnum albúm laufanna, engin tré.
Vængir plægja loftið og gára vatnið,
rotnandi.
Dúfurnar ganga þóttafullar
með lútu undir vængnum, sérðu núna?
Vesalings dúfumar: ekkert nema hljómlist og lýs.
Nótt, auðgreinanlegir skuggar, vagga vindanna,
ekkert annað.
Því enua þótt við tvö séum samvistum,
í óendanleikanum, umkringd klukkustundum líkt og
hallandi rómverskar tölur á tumklukku
emm við aðskilin af djúpum svefni,
mistri óheflaðrar rökvísi, baðmull Ijarlægra akra,
umhverfis lífvana vötn.
Eeva-Liisa Manner
VARGALDIR er þriðja
og síðasta bókin í safni
þýðinga Lárusar Más
Björnssonar á finnskri
ljóðlist. Hér eru birt
ljóð níu kvenna sem
fæddar eru á tímabil-
inu frá 1919 til 1958.
„Þetta safn hefur verið
í undirbúningi í um það
bil tvö ár,“ sagði Lárus
Már í samtali við blaða-
mann, „og er uppbyggt
þannig að með ljóðum
hvers höfundar hef ég
skrifað allítarlega
kynningu á honum. Eg
hef þýtt mjög mikið í
samstarfi við höfund-
ana en ég er þeirrar skoðunar að
ljóð verði best feijuð á milli mála
með nánu samstarfi þýðanda og
höfundar.“
Á bókarkápu segir reyndar ekki
að Lárus Már þýði, heldur túlki.
„Ég er þeirrar skoðunar að ljóða-
þýðingar séu sjálf-
stæð listgrein. Ljóðið
verður að lifa sjálf-
stæðu lífi á því
tungumáli sem það
er yfirfært á. Með
þýðingum er átt við
að merkingu sé kom-
ið til skila en með
túlkunarhugtakinu á
ég miklu frekar við
að ég sé að iðka
sjálfstætt listform."
Lárus Már segir
að það sem einkenni
kveðskap þessara
níu skáldkvenna er
að þær leiti mjög
víða fanga. „Eeva-
Liisa Manner sótti til dæmis mjög
mikil áhrif til Spánar á meðan Tua
Forsström er undir miklum áhrif-
um frá þýskum bókmenntum og
Aila Meriluoto yrkir í anda sænsks
módernisma. Það kennir því
margra grasa í finnskri ljóðlist.
Lárus Már
Björnsson
Brói skrifar bók
BOKMENNTIR
Skáldsaga
BURT
eftir Þórarin Torfason.
Andblær 1995 — 159síður.
BYGGING verksins er spennandi
þar sem það hefur margar umgjarð-
ir. Brói er að skrifa skáldsögu um
Stellu þar sem hann fléttar saman
sögu hennar og föður hennar ungs.
Hann sendir Hörpu systur sinni
kaflana og bréfaskipti systkinanna
fléttast inn í söguna. Enn aðrir
kaflar fléttast inn í sögu Stellu. Það
eru margar persónur sem ryðjast
inn í hugsanir hennar og líkist því
helst að hún sé skyggn. Brói er
trúverðugur bréfaskrifari og les-
andi heldur lengi vel að verkið fjalli
um feðginin en Brói verður æ fyrir-
ferðarmeiri þar til verkið snýst ein-
göngu um hann. Lesandi situr í lok-
in með allt aðra sögu og allt aðrar
persónur sem aðalpersónur en hann
bjóst við í byijun. Verkið kemur því
verulega á óvart, fýrst skemmtilega
en missir svolítið flugið í lokin.
Brói fer utan til að skrifa bók
sem hann geymir í kollinum. í
fyrstu gengur honum vel og persón-
urnar láta að stjóm.
Þegar þær fara að sitja
um hann fær Harpa
kaflana til lestrar. Það
hjálpar Bróa um stund
en hann sekkur æ
dýpra í heim persóna
sinna og fer að Hkjast
þeim æ meir. Jón Jóns-
son, faðir Stellu, er
misheppnaður rithöf-
undur, persóna sem
Brói fyrirlítur en hann
fer að skilja hann betur
og betur. Það sem
meira er, Brói fer að
líkjast honum og þá
rennur upp fyrir le-
sanda að Brói er alveg jafnmikil
persóna í bók og Jón.
Harpa fær það verkefni að segja
álit sitt á köflum sögunnar sem
Brói er að skrifa. Hún er því í hlut-
verkum lesandans og óvægins gagn-
rýnanda en þegar á reynir er Brói
ekki ánægður með athugasemdir
hennar. Hann bregst við gagnrýn-
inni líkt og aðrir rithöfundar, hann
hunsar hana að mestu. Verkið lýsir
vel hlutverki lesanda,
hugsunum sem vakna
við lestur og jafnvel
áhrifum sem lesandi
verður fyrir. Þó em út-
skýringarnar um of á
stöku stað.
„Innblásinn af krafti
þorpsins og íjarlægðar-
innar settist ég, og fór
að skrifa.“ Þessi orð
leggur Brói í munn Jóns
en þau eiga ekki síður
við hann sjálfan. Hann
leitar í erlent þorp til
að skrifa. Það kemur í
ljós að hann er að fást
við sína eigin fortíð og
minningar. Brói slær á
viðkvæma strengi Hörpu, stengi sem
hún vill fjarlægjast og vill að hvíli
í friði. Harpa, sem lesandi, á sér
annan heim fyrir utan skáldskap-
inn, raunveruleikann. Skáldið lifir
fyrir verk sitt og heimur Bróa er
skáldskapurinn. Hann hefur æ
minni áhuga á veruleikanum. Hann
forðast að minnast á hann í bréfum
sínum og honum finnst stöðu sinni
ógnað þegar Harpa verður ástfang-
in. Viðbrögð hans eru þögn.
Titillinn hefur margar vísanir í
verkinu auk þess sem einn kaflinn
ber sama heiti. Að komast burt, í
tíma og rúmi, er nauðsyn hveijum
þeim sem lendir í erfiðum aðstæð-
um og hugsunum. Fjarlægðin ýmist
ýfir upp sár eða græðir þau.
Burt er fyrsta skáldsaga Þórar-
ins en síðast liðið ár kom út eftir
hann ljóðabókin Dögun. Burt hefur
að geyma fjölbreyttan texta og
stíl sem breytist með hverjum
sögumanni. Það er því spennadi
að sjá framhaldið, nú þegar höf-
undurinn hefur tekist á við rithöf-
undinn í sjálfum sér.
Leiðrétting
í umsögn um skáldsögu Stefáns
Júlíussonar, Kanabarn (10. nóv-
ember sl.), féll niður lína. Viðkom-
andi málsgrein er rétt svona: „Hún
stígur inn í heim fullorðinna á ís-
landi en lendir í stöðu barnsins í
Bandaríkjunum. Þar er allt nýtt og
annarlegt auk þess sem hún er ekki
fær í ensku og eiginmaðurinn talar
því barnamál við hana.
Kristín Ólafs
Þórarinn
Torfason
Leiðin út
úr búrinu
BOKMENNTIR
L j 6 ð a b ó k
SÓLIN DANSAR í
BAÐVATNINU
eftir Gunnhildi Sigurjónsdóttur.
Prentsmíði prentaði.
Andblær 1995 - 54 síður.
SÓLIN dansar í baðvatninu er
fyrsta ljóðabók Gunnhildar Sigur-
jónsdóttur, en bók hennar ber þess
merki að hún hafi ort lengi. Elsta
ljóðið er frá 1975 og öðru hveiju
hafa birst ljóð eftir Gunnhildi í tíma-
ritum. Bókin er engu að síður nokk-
uð samstæð. Annars vegar eru ljóð
tilfinningalegs eðlis, hins vegar
myndir frá stöðum þar sem höfund-
urinn hefur dvalist, meðal þeirra eru
Krít og Jamaíka.
Fyrmefndu ljóðin eru hlaðin
kenndum, en einkenni þeirra hóf-
semi. Þau virðast hafa fengið að
vaxa í huga höfundar og mótast
farsællega þar. Sem dæmi nefni ég
fyrsta hluta fyrsta ljóðsins í kaflan-
um í skjóli nætur:
Fugl óttans
flögrar í bijósti mínu
þráir frið
í amstri dagsins
hefur hann hægt um sig
felur sig í sálarfylgsni
í kyrrð næturinnar
berst hann um
lemtir vængjunum
Litli fugl
bara ég gæti frelsað þig
Annar hluti sama
ljóðs segir í raun of
mikið í staðinn fyrir að
spegla hugarástandið
sem fer slíkum ljóðum
betur. Þar er talað um
að heyja daglega „mis-
kunnarlaust stríð“ og
„örvæntingai'fulla“ leit
að lykli búrsins þar sem
gleðin er læst inni. Eft-
ir næturlanga baráttu
við rimlana „set ég upp glaða
grímu/ og fer úr húsi mínu/ með
gleðigrímu á andlitinu." Hér er ein-
hveiju ofaukið við lýsingu gleðinn-
ar. Ljóðið fjallar um innilokun og
það að vera hálfur maður, þurfa
sífellt að dulbúast.
Athyglisvert er hve vel tekst að
yrkja um gamalt fólk,
til dæmis gamlan bar-
þjón á Jamaíka, gamlar
konur og karla á Krít,
afa Bárð og kistu
langömmu. Ljóðin frá
útlöndum sem sveija
sig í ætt ferðaljóða gefa
bókinni raunsæislegan
blæ ljóða sem eru ein-
föld og án „tilgerðar"
skáldlegs orðalags.
Kímni er styrkur
þeirra.
Gunnhildur Sigur-
jónsdóttir tileinkar sér
hnitmiðun í formi, en
er yfirleitt fijálslegri í
tjáningu í ferðaljóðun-
Þótt dimmt sé yfir sumum ljóðum
bókarinnar er léttleiki áberandi og
hann gerir bókina aðgengilega og
læsilega. Það er fagnaðarefni að
geta kvatt sér hljóðs með þessum
hætti.
Jóhann Hjálmarsson
Gunnhildur
Siguijónsdóttir
um.
Táknmál og tölvísi miðalda
KRISTNITAKAN og
Kirkja Péturs í Skála-
holti heitir ný bók i
flokknum, Rætur ís-
lenzkrar menningar,
eftir Einar Pálsson.
Þetta rit er samið í
tilefni af 1000 ára
afmæli kristnitö-
kunnar á íslandi. Það
er byggt á miðalda-
fræðum, einkum er
táknmál trúarbragða
krufið og þau atriði
dregin fram sem
aldrei hafa fyrr verið
sett í samband við
kristnitökuna.
Einar sagði í samtali við blaða-
mann að grundvallarspurning í
bókinni væri sú hvers vegna
fyrsta biskupsstólnum var valinn
staður að Skálaholti. „Eg hafði
minnst á þetta efni nokkrum sinn-
um í eldri bókum mínum en árið
1975 voru birt viss
gögn við Páfastól sem
höfðu verið nær
órannsökuð í hálfa
fimmtu öld sem stað-
festu hugmyndir mín-
ar um það hvers
vegna Skálaholt varð
fyrir valinu. Ég hafði
fundið svarið í Njáls
sögu og fleiri sögum
sem ég hafði verið að
reikna út af allegór-
íunni, eða launsögn-
inni. Njáls saga fjallar
um kristnitökuna, en
hún fjallar ekki ein-
ungis um hana í
beinni frásögn heldur sem alleg-
óría líka.
í bókinni skýri ég sem sagt frá
kristnitökunni og kirkju Péturs í
Skálaliolti frá sjónarhorni sem
aldrei hefur verið beitt fyrr, sem
menn hafa aldrei reynt að ráðast
til atlögu við, bókin er með öðrum
orðum útskýring reist á táknmáli
miðalda. Táknmál trúarbragð-
anna er til dæmis vandlega kruf-
ið í bókinni, sérstaklega tölvísin."
Aðspurður sagðist Einar hafa
fengið staðfestingu á því að hann
sé á réttri leið í kenningum sínum
frá sérfræðingum Vatikansins í
Róm. „Ég fékk þá til að rannsaka
kenningar mínar og í niðurstöð-
um sínum kveða þeir einróma
upp úr með það að ekki sé unnt
að sniðganga niðurstöður mínar.
Þeir hafa þannig vottað að
spurningarnar sem settar eru
fram í þessari nýju bók minni séu
réttar og að auki að ráðningin á
allegóríu Njáls sögu sé mjög
sennileg. Hinar íslensku niður-
stöður kunna því að breyta miklu
um þekkingu manna á frum-
kristni og afstöðu kristinna mið-
aldamanna til heiðni og fornrar
speki.“
Einar Pálsson
Míkiðrit
og vandað
BOKMENNTIR
íslcn.sk fræöi
SKÁLDKONURFYRRI
ALDA
eftir Guðrúnu P. Helgadóttur. 2.
prentun. 180 + 188 bls. Hörpuútgáfan.
Prentun: Hólar lif. og Oddi hf. 1995
Verð kr. 3.480.
SKÁLDKONUR fyrrí alda er
mikið rit og vandað. Það kom fyrst
út í tveim bindum 1961 og 1963.
Nú hafa bæði bindin verið gefin út
í einni bók. Allt er verkið reist á
grunnrannsóknum og telst því til
undirstöðurita. Gildi þess í fræði-
legum skilningi er því ótvírætt og
stendur óhaggað. Ætla má að end-
urútgáfa þess nú teljist ekki síður
tímabær. Tíðarandinn hefur breyst
— konum í vil. Staða konunnar
hefur verið endurmetin, bæði í nú-
tíð og fortíð. Kvennabókmenntir
eru orðnar sérstök fræðigrein. Saga
þeirra hefst með landnámi ef ekki
fyrr. Með hliðsjón af magni hefur
hlutur kvenna í skáldskapnum þó
hvergi jafnast á við framlag karla.
Heimildir um skáldkonur fyrri alda
eru því stopular, stundum aðeins
nafnið. Heimildafæðin hefur ekki
auðveldað höfundi fyrirhöfnina,
sennilega þvert á móti.
Rýr hlutur kvenna í skáldskapn-
um sannar þó engan veginn að
áhrif þeirra í þjóðlífinu hafi verið
jafnléttvæg á öðrum sviðum. Guð-
rún P. Helgadóttir sýnir fram á að
skáldskapariðkanirnar gefi fátt til
kynna um stöðu þeirra að öðru leyti.
í baráttunni um völd og áhrif á
fyrstu öldum íslands byggðar stóðu
konur fyllilega fyrir sínu. En vett-
vangur þeirra var annar en karla.
Og skáldskapurinn tengdist ekki
daglega lífínu. Víkingaöldin tók
orðsins brand í þjónustu sína.
Skáldin mærðu herferðir og bar-
daga og kváðu herkonungum lof.
Þar komu konur lítt við sögu; það
lá í hlutarins eðli. Þær báru ekki
vopn. Og engum kom til hugar að
kenna hversdagslífið til hetjuskap-
ar.
Svo kom kirkjan með sínu óskor-
aða karlveldi. Ekki varð boðskapur
hennar skáldkonum að heldur til
örvunar. Höfundur upplýsir að ekk-
ert kristilegt helgikvæði sé konu
eignað.
Öðru máli gegnir um Eddukvæð-
in, enda mun eldri, sum hver aftan
úr grárri forneskju. Þau hafa orðið
til í annars konar menningarheimi.
Þó fátt sé um uppruna þeirra vitað
má telja víst að staður þeirra og
tími hafi verið konum hallkvæmari.
Eddukvæðin segja frá tilfinninga-
þrungnum örlögum sem mjög hlutu
að skírskota til kvenna. I þeim
dramatísku átökum, sem þar er
lýst, eru konur áberandi og mikils
valdandi. Höfundur telur að sum
Eddukvæðanna kunni að vera ort
af konum og færir fyrir góð og
gild rök. Einnig telur höfundur að
konur hafi körlum fremur varðveitt
þau — sem og annan
kveðskap — í munn-
legri geymd.
Lausavísan varð
snemma tjáningar-
form skáldkvenna.
Þær köstuðu fram vísu
— eða dreymdi vísu —
sem oftar en ekki
tengdist einhverjum
stóratburði. Tíðast var
það atburðurinn, til-
efnið, sem í minni fest-
ist. Og þar með vísan!
Með þeim hætti hefur
t.d. varðveist eina
stakan sem eignuð er
Steinvöru á Keldum.
Ekki verður með sanni
sagt að það framlag hennar sé
mikið né merkilegt miðað við þau
býsn sem færð voru í letur af samt-
íðarmönnum hennar á 13. öld né
heldur að það samræmist öðrum
umsvifum hennar sjálfrar því Stein-
vör var mikillar ættar og mikils
ráðandi. Höfundur rekur sögu
hennar í stórum dráttum og minnir
á hlut hennar í valdatafli róstus-
amrar aldar. Og sá hlutur var
hvergi smár!
Á siðskipta og lærdómsöld tókst
skáldkonum lítt betur að halda í
við karla. Hnignandi þjóðlíf og hörð
lífsbarátta leyfði það naumast.
Höfundur getur þess til, svo dæmi
sé tekið, að Látra-Björg, kunnasta
skáldkona 18. aldar, »hafi orðið
hungurmorða á vergangi í móðu-
harðindum.« Það er ekki fyrr en
með þjóðfrelsis- og menningaröld-
inni miklu, 19. öld, að konur taka
að horfa hærra og skoða sjálfsmynd
sína í því ljósi að þær séu menn
með með mönnum og leyfist að
fást við fleira en hefðbundin
kvennastörf. Nítjánda öldin færði
líka með sér breyttar hugmyndir
um köllun og hlutverk skálda. Með
opinskáum og listrænum hætti fóru
konur að tjá tilfinningar sínar.
Smásaman tóku þær að vakna til
vitundar um að þær væru sérstakir
einstaklingar, að einnig þeim bæri
sinn skerfur af lífsnautn og skap-
andi frumkvæði. Tækifæri þeirra
til menntunar og áhrifa voru þó
enn í lágmarki og þar með von-
laust að þær gætu beinlínis stillt
sér upp við hlið karla. Þó konur
hefðu þegar á lærdómsöld byijað
að yrkja heil kvæði var lausavísan
þeim enn tiltækust.
Höfundur hefur kosið að enda
bók sína með Vatnsenda-Rósu. Fer
vel á því þegar horft er á ritið sem
heild, byggingu þess og markmið.
Nafn Rósu tengdist stórbrotinni
örlagasögu. Og sjálf varð hún þjóð-
sagnapersóna. Sú tið var ekki enn
runnin upp að samtíðin sæmdi konu
óhikað skálds heiti fyrr en hún
hefði sannað hæfileika sína með
ótvíræðum hætti. Enn átti skáld-
kona frægð sína undir því að fólk
lærði vísur hennar og kenndi öðr-
um. Þá fyrst gat hún vænst þess
að einhver tæki sér fyrir hendur
að skrásetja kveðskap-
inn. Nafn Rósu er því
sveipað sams konar
»fyrri alda« hugblæ
sem annarra skáld-
kvenna í þessari bók.
Með sínu frjálslega lí-
ferni og storkandi
dirfsku stefndi hún í átt
til nútímans. En um-
hverfi hennar í Vestur-
Húnavatnssýslu stóð á
aldahvörfum milli gam-
als og nýs gildismats.
Þannig naut hún þess
og galt í senn að vera
á undan sinni samtíð.
Má í því tilliti bera
gengi hennar saman við
skáldfrægð Bólu-Hjálmars en þau
voru jafnaldrar. Bág voru kjör
beggja. Samt er augljóst að fleiri
urðu til að liðsinna Hjálmari vegna
skáldskapariðkana hans beinlínis.
Leikur ekki vafi á að það hefur
aukið honum sjálfstraust — þrátt
fyrir allt. Vafalaust hefði Rósa fág-
að kveðskap sinn betur ef hún hefði
hlotið bæði hvatningu og aðhald
við hæfi.
Sú spurning hlýtur að vakna við
lestur þessa ítarlega rits Guðrúnar
P. Helgadóttur hvers vegna hlutur
kvenna í bókmenntasögunni skuli
ekki vera fyrirferðarmeiri en raun
ber vitni þegar horft er til áhrifa
kvenna á öðrum sviðum. Vísast
er á einskis manns færi að svara
því svo óyggjandi sé. Guðrún svar-
ar því hins vegar prýðilega hvað
það var að vera skáldkona á fyrri
öldum. Heimildaskrá hennar tekur
til rita af fjölbreytilegasta tagi.
Hið dreifða og sundurleita efni
hefur hún svo fléttað saman með
þeim árangri að úr varð heilsteypt
menningarsögurit, ekki aðeins
stórfróðlegt heldur líka bráð-
skemmtilegt.
Erlendur Jónsson
Guðrún P.
Helgadóttir