Morgunblaðið - 05.12.1995, Blaðsíða 8

MORGUNBLAÐIÐ
8 B ÞRIÐJUDAGUR 5. ÐESEMBER 1995
Nýjar bækur
• SEX augnablik er eftir Þorgrím
Þráinsson. Þetta er sjötta unglinga-
bók höfundar sem einnig hefur sent
frá sér þijár barnabækur.
I kynningu
segir: „Sex
augnablik fjallar
um reykvíska
unglinga, m.a.
Eirík, sem tekur
sér það fyrir
hendur að skrifa
ævisögu sína,
þótt ungur sé og
vonast til þess að
fá hana gefna út.
Honum þykir rétt að vera hreinskipt-
inn og draga ekkert undan. Kemur
ýmislegt fram um samskipti hans við
foreldra sína, fjölskyldu og vini sem
margir unglingar kannast sjálfsagt
við að hafa upplifað."
Allt frá því fyrsta unglingabók
Þorgríms Þráinssonar, Með fiðring í
tánum, kom út hafa bækur hans
orðið metsölubækur. Hefur hann
hlotið Bama- og unglingabókaverð-
laun Skólamálaráðs Reykjavíkur-
borgar og menningarverðlaun VISA
íslands.
Bókin er 160 bls. og erprentuð í
Prentsmiðjunni Odda hf. Kápumynd
gerði Einar Magnús Magnússon.
Útgefandi erFróði. Verð Sex augna-
biika er 2.190 kr.
• ÖRLÖG eftir bandaríska rithöf-
undinn Stephen King. Þetta er ell-
efta bókin sem kemur út á íslensku
eftir hann.
Á frummálinu nefnist bókin „Dol-
ores Claiborne" og kom fyrst út í
heimalandi höfundar árið 1993. Eins
og flestar fyrri bækur Stephens
Kings naut hún mikilla vinsælda og
var í margar vikur í efsta sæti banda-
ríska metsölulistans. Þegar hefur
verið gerð kvikmynd eftir bókinni og
hefur hún einnig notið vinsælda.
Bókin Qallar um miðaldra konu,
Dolores Claibome, sem situr fyrir
framan lögreglustjórann og ritara
• hans í heimabæ sínum. Hún er grun-
uð um að hafa orðið vinnuveitanda
sínum að bana.
Stephen King hefur oft verið kall-
aður konungur spennusagnanna.
Örlöger221 bls. ogerprentuð
og bundin í Prentsmiðjunni Odda og
kostar 2.390 kr.
• Dularfulli ferjumaðurinn eftir
Kristján Jónsson er komin út.
„Lék Jóakim sundkennari tveimur
skjöldum? Hver var Kjartan? Og hver
vann skemmdar-
verk á rólunni
svo að Ari litli var
nærri drukknað-
ur?
Ráða þeir Tóti
svarti, lögreglu-
þjónn og sam-
starfsmaður
hans, Gummi
svakalegi, við að
leysa úr þessu
eða koma Jói, Kiddý, Munda og skát-
amir enn til bjargar?"
Ný bók eftir Kristján Jónsson með
teikningum eftir Bjarna Jónsson.
Útgefandi er Skjaldborg hf. Verð
1.380 kr.
• ÚT er komin bókin Lifandi leikur
- tuttugu leikþættir handa börn-
um og unglingum eftir séra Hrein
S. Hákonarson.
Þættimir
byggjast flestir á
frásögnum úr
Nýja testament-
inu og tveir
þeirra eiga rætur
sínar í Gamla
testamentinu. Þá
eru Ijórir þættir
sem henta til
flutnings á að-
ventunni. Einn
þáttanna fjallar sérstaklega um
ferminguna og var fluttur í Ríkisút-
varpinu á síðasta ári.
„Þættirnir gera börnum og ungl-
‘ ingumkleiftaðupplifaýmsarsögur
og stef á lifandi hátt og ferskan eins
og nafn bókarinnar ber reyndar með
sér. Bókin Lifandi leikur mun því
nýtast vel í öllu skólastarfi sem og
bama- og æskulýðsstarfi," segir í
kynningu.
Bókin fæst í Kirkjuhúsinu að
Langavegi 31 og kostar 2.500 kr.
' ogerhún 128 bls.
BÓKMENNTIR
F r æð i r i t
THE TEXTUAL LIFE OF
SAVANTS
by Gísli Pálsson. Ethnography, Ice-
land, and the Linguistic Tum. Studi-
es in Anthropology and History, vol.
18. Harwood Academic Publishers,
1995.
GÍSLI Pálsson hefur þegar hasl-
að sér völl á alþjóðavettvangi sem
mannfræðingur. Ritgerðir hafa
birst eftir hann í viðurkenndum
fræðiritum og bækur eftir hann
hafa komið út hjá virtum útgáfu-
fyrirtækjum. Sú bók sem hér um
ræðir spannar vítt svið. Gísli kynn-,
ir fyrri rannsóknir sínar í íslensk-
um bókmenntaarfi, tungu og út-
gerð og setur þær í nýstárlegt
samhengi. Hann fjallar einnig um
rannsóknir annarra mannfræðinga
á íslenskri menningu og samfélagi
og vegur þær og metur út frá sín-
um niðurstöðum og aðferðum.
Rauði þráðurinn í bókinni, sem
skiptist í átta kafla, er ítarleg
umfjöllun um aðferðafræði mann-
fræðinnar, sem felur í sér uppgjör
við fyrri aðferðir. Þar er einnig að
fínna rökstuðning fyrir nýjum sjón-
armiðum í fræðigreininni. I um-
fjöllun sinni, sem er býsna þung
lesning á köflum, kallar hann til
vitnis fjölda fræðimanna, aðallega
mannfræðinga og heimspekinga,
sem fjallað hafa um eðli tjáskipta
mannsins og möguleikana á því
að afla þekkingar á lífínu sjálfu
með því að búa til og greina texta
og spá í það hvað að baki þeim býr.
Mikil gróska hefur verið í að-
ferðafræði mannfræðinnar undan-
farna áratugi og sumir telja að
starf rithöfundarins, skáldsins, sé
náskylt starfi mannfræðingsins.
Sá síðarnefndi verður að geta sett
sig í spor þeirra sem hann er að
skrifa um, eða að minnsta kosti
að gera heiðarlega tilraun til þess.
Túlkunarfræðin (hermeneutíkin) á
rætur að rekja til túlkunarfræði
guðfræðinga sem sífellt glíma við
að túlka þann sannleika og það líf
sem býr í heilögum textum og
hvernig þýða eigi ritningarnar og
heimfæra þær upp á aðstæður
fólks í nútímanum. Mannfræðin
er að hluta til þýðingarfræði sem
varð til í skjóli heimsvaldastefn-
unnar. Á blómatíma hennar voru
mannfræðingar gerðir út af örk-
inni til að skoða, skilgreina og út-
skýra framandi menningarþjóðir.
Með aðferðum sínum mynduðu
þeir óbrúanlega gjá milli þeirra
sem þeir voru að athuga og hinnar
vestrænu vísindamennsku sem
vildi vita eitthvað um þessar þjóðir.
Gísla finnst textar yfirleitt vera
þrándur í götu mannfræðinga.
Þeir setja landamæri sem hindra
trúverðuga orðun einstakrar og
sammannlegrar reynslu. í þeim er
fólgin firring frá því lífi, starfi og
framleiðslu sem fólk tjáir sig um
í samskiptum sínum við aðra. Text-
arnir aðgreina heim náttúrunnar
sem maðurinn er hluti af og heim
táknanna sem gerir manninn
mennskan. Mannfræðin hefur lagt
sitt af mörkum til að viðhalda þess-
ari óraunverulegu aðgreiningu og
Gísli vill efla nýja aðferðafræði þar
sem reynslan sem fæst í glímunni
við náttúruöflin fær að ganga að
þeirri orðræðu sem stjórnar að-
Orðræði
- mann-
fræði
gerðum og leggur á
ráðin. Texti sem er úr
tengslum við náttúr-
una verður lokaður
heimur sérfræðinga.
Lögmál þess texta eru
önnur en lögmál hinn-
ar síkviku náttúru sem
auðlindirnar eru hluti
af og verður að taka
tillit til ef nauðsynlegt
jafnvægi á að nást
milli náttúrunnar og
mannfélagsins.
Sumir textar öðlast
sjálfstætt líf - trúar-
legt gildi - og skapa
vitund og móta atferli
manna. Þeir fá á sig yfirnáttúru-
legan kraft sem endurspeglar ekki
lengur líf fólksins og reynslu nema
ef vera skyldi á brenglaðan hátt.
Galdrar eru dæmi um þetta og í
fimmta kafla bókarinnar er gefið
yfirlit yfir galdra á íslandi frá þjóð-
veldisöld og fram á 17. öld. Nýjar
rannsóknir á göldrum sýna svo
ekki verður um villst hvernig sam-
félagsgerð, hlutverkaskipan og
valdahlutföll í samfélaginu móta
heimsmynd og túlkun tákna og
þann kraft sem samfélagið gefur
þeim við vissar aðstæður.
Sjötti kaflinn fjallar um þjóðlegt
gildi íslenskrar tungu í aldanna
rás. Höfundur bendir á að íslensk
tunga hafi stirðnað í pólitísku hlut-
verki sínu sem einingartákn og
orðið til þess að viðhalda hug-
myndafræði um stéttlaust þjóðfé-
lag. Hann heldur því fram að
tungumálið sé orðið að pólitískri
trúfræði og gyðjan er fjallkonan
fríð. Hann birtir mynd af henni á
bls. 134. Hún er þar sýnd björt
og mild en siðavönd, með sverð í
annarri hendi og texta í hinni.
Höfundur telur að félagslegi þátt-
urinn í greiningu á þróun málsins
hafi orðið útundan í umfjöllun
fræðimanna og telur að hætta sé
á að ríkjandi viðhorf hafi rofið
tengsl málsins við líf fólks við ólík-
ar aðstæður. Rannsóknir Gísla á
málfari ólíkra hópa hafa sannfært
hann um að tengsl máls og sarnfé-
lags eru önnur og margbrotnari
en íslenskufræðingar hafa viður-
kennt. Þessi kafli bókarinnar er
e.t.v. of langur fyrir íslenska les-
endur en vafalaust gagnleg lesning
fyrir erlenda fræðimenn með
áhuga á íslenskri nútímamenn-
ingu.
I bók sinni fer Gísli vítt og breitt
og langt til baka í hugmyndasög-
una. Athyglisverð er umræða hans
um afhelgun málaralistarinnar og
tengsl hennar við frásagnarlistina.
Málarar endurreisnar-
tímans hættu að birta
veruleikann í mynd
frelsunarsögu kristn-
innar og máluðu í
þrívídd þar sem hlut-
imir, náttúran og
manneskjur fengu að
njóta sín eins og fyrir-
bærin sjálf komu þeim
fyrir sjónir í „skepnu-
skap“ sínum. Mál-
fræðin er sérstakt
tæki sem byggir upp
myndir af þeim vera-
leika sem mannfræðin
fjallar um og í mál-
fræðinni er bundið
ákveðið vald. Ef ég man rétt þá
var það sjálfur Nietzsche sem sagði
að það væri ekki nóg að lýsa því
yfir að guð væri dauður heldur
þyrfti að leggja málfræðina niður
til þess að þessi fullyrðing stæðist.
Þegar skrifað mál nær undirtökum
í menningunni þá tekur sagan og
vitund mannsins á sig nýtt form.
Þá kemur upp nýtt vandamál í
sambandi við hinn síbreytilega og
draumkennda veruleika, hvað þá
heldur ef sú málfræði sem mann-
fræðingurinn gengur út frá hefur
ekkert gildi fyrir það hugarfar og
það atferli sem hann er að athuga.
Allir vilja halda í vonina um betri
tíð og góða afkomu. Þess vegna
era orðræður á margslunginn hátt
tengdar sögulegum og félagsleg-
um aðstæðum og ákveðnum regl-
um um það hvernig leysa á við-
fangsefni dagsins þó svo að
póstmódernistarnir neiti þessu yf-
irleitt. Orðræðan endurspeglar allt-
af ákveðin valdahlutföll. En form
hennar getur verið býsna mismun-
andi og það getur verið afdrifaríkt
hvernig orðræðan er upp byggð.
Stundum fer hún eftir lögmálum
harmleiksins, stundum gleðileiks-
ins og stundum skáldsögunnar.
Gísli fjallar um eigin reynslu af
könnun á menningu og hugarheimi
íslenskra sjómanna. Hann varð sjó-
veikur (vígslan), en sjóaðist brátt
og þá lagði hann frá sér pennann,
skrifblokkina og segulbandið og
fór að spjalla við sjómennina þar
sem þeir voru við vinnu sína.
Umbi í skáldsögunni Kristnihaldi
undir jökli eftir Halldór Kiljan Lax-
ness, sem ítarlega er fjallað um í
þriðja kafla bókarinnar, varð líka
veikur en gekk á endanum inn í
sína eigin skýrslu þrátt fyrir aðvar-
anir biskupsins. Gísli skoðar ferð
Umba sem dæmi um vettvangs-
könnun sem var dæmd til að mis-
takast eins og margar aðrar. Séra
Jón prímus hafði gefið textann upp
Gísli Pálsson
á bátinn, lokað kirkjunni og las
ekki lengur í Biblíunni, en jökullinn
var á sínum stað. Þess vegna gat
enginn utanaðkomandi aðili verið
viss um kristnihaldið þar og Umbi
var gerður út af örkinni til að gefa
skýrslu. Mistök Umba sýna hve
hægt er að komast langt inn í
annan heim með rangri aðferð.
Ekki er vitað um afdrif Umba en
Gísli Pálsson er prófessor við fé-
lagsvísindadeild Háskóla íslands.
Framtíð íslenskrar þjóðar veltur
á útgerð og útgerð er í eðli sínu
samskipti, eða orðræða, þar sem
menning og náttúra era óaðskiljan-
leg. í sjöunda kafla bókarinnar
dregur Gísli saman athuganir sínar
á fiskveiðistefnu íslendinga og sjó-
mennskunni. Þetta era tveir heim-
ar - tvö tungumál - annað mótað
af líffræðingum og hagfræðingum
og hitt af sjómönnum. Fyrri hópur-
inn er fastur í lögmáli eigin rök-
ræðu sem gerir upp á milli þjóðfé-
lagshópa og byggðarlaga. En þetta
lögmál hefur fengið gæðastimpil
háskóla en er samt ekki í samræmi
við hin óræðu og óútreiknanlegu
öfl sjávarins. Heimsmyndir þessara
hópa era gjörólíkar þótt þær renni
stundum saman og viðfangsefnin
snertist á ýmsan hátt. Gísli setur
þetta vandamál upp á sama hátt
og í öðrum köflum bókarinnar og
vill efla markvissa staðbundna orð-
ræðu um framkvæmdaatriði. Hann
vill leysa upp mál sérfræðinganna ,
og koma þeim í beina snertingu
við náttúrana og gera þá þannig I
næma fyrir síbreytilegum birting-
arformum afla hennar. Það er eina
vonin til þess að þeir geti unnið
út frá heildrænu sjónarmiði hvað
varðar náttúrulegt jafnvægi, en á
því byggist tilvera okkar sem þjóð-
ar og mannkyns. Gísli mælir hvorki
með harmleiknum eða gleðileikn-
um sem handritsdrögum að orð-
ræðu þessa jafnvægis heldur mæl-
ir hann með formi skáldsögunnar.
Í hápunkti skáldsögunnar getur
leynst lausn sem var þar allan tím-
ann. Gleðileikurinn er án raunveru- j
legra átaka og lausn hans er yfir- i
borðsleg. Um harmleikinn skulum
við ekki tala. Hann er þegar í gangi
og hefur skilið eftir sig spor sín
bæði á afréttum og úti á rúmsjó.
í þessari alvarlegu umfjöllun
vitnar Gísli enn til Kristnihalds
undir jökli og kallar eftir mönnum
eins og Jóni prímusi í aðalhlutverk
þessarar orðræðu jafnvægisins.
Þeir eiga ekki að hafa neina fyrir-
fram gefna kenningu, vera búnir
að loka kirkjunni og hættir að lesa
í Biblíunni, en hjálpa öllum sem
með þurfa þar sem þeir era um-
svifalaust svo lífið geti haldið
áfram. En það má benda á það að
Jón prímus hafði sína teoríu. Hann
er mystiker þó svo að hann leitaði
ekki að sameiningu við almættið
með því að hafna þessum heimi
eins og flestir mystikerar gera. .•>
Hann lifði einmitt skilyrðislaust í
þessum heimi og gekk út frá jafn-
væginu. Jón prímus er ekki bara
sköpun Halldórs Laxness. Eftir að
austræn heimspeki og trúarhug-
myndir fóra að berast hingað til
landsins náðu þær furðu fljótt hylli
hér á landi meðal fólks úr ýmsum
þjóðfélagshópum. Það kæmi mér (
ekki á óvart þótt Gísli hefði sjálfur í
fundið Jón prímus í vettvangsrann-
sókn sinni suður með sjó.
Pétur Pétursson
Nýjar bækur
Trúbador Rík-
harðs ljónshjarta
SKÁLDSAGAN Feginn mun ég
fylgja þér eftir Gore Vidal er komin
út.
Bandaríski rithöfundurinn Gore
Vidal er einkum þekktur fyrir skáld-
sögur um söguleg efni, svo sem
allmargar bækur um atburði í sögu
Bandaríkjanna, þar á meðal háðs-
ádeiluna Washington D.C., og um
gullöld Grikkja og Rómveija. Anth-
ony Burgess hefur látið svo um
mælt að Gore Vidal sé besti höfund-
ur sögulegra skáldsagna sem nú
er uppi. Fyrir stuttu komu út endur-
minningar Vidals, Palimpsest.
í bókinni Feginn mun ég fylgja
þér er sagt frá því er
Ríkharður ljónshjarta
Englandskonungur er
á leið heim úr krossferð
í Landinu helga þegar
óvinir hans taka hann
höndum og halda hon-
um föngnum á leynd-
um stað. Trúbadorinn
Blondel, vinur hans og
hirðmaður, kemst und-
an og einsetur sér að
hafa upp á konungin-
um.
í kynningu segir:
„Gore Vidal skrifar sögu þessa
nokkram árum eftir að síðari heims-
styijöld lýkur og ef betur er að gáð
má sjá að höfundurinn, sem sjálfur
var þátttakandi í styrj- ru
öldinni, sér fyrir sér i
hliðstæður við nútím- ;
ann - miðaldirnar end-
urspegla þann tíðar-
anda sém skóp mestu
hörmungar þessarar
aldar."
Björn G. Kemp
þýddi söguna á ís-
lensku.
Útgefandi er
Skerpla. Feginn mun
ég fylgja þér er 208
blaðsíður. Skerpla
annaðist hönnun og umbrot en bók-
in er prentuð í Gutenberg. Bókin
Feginn mun ég fylgja þér kostar
1.980 krónur.