Morgunblaðið - 07.12.1995, Blaðsíða 48

48 FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 1995
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Frjálslegrí aðdrag-
andi forsetakjörs
SETT hefur verið á
dagskrá Alþingis sú
hugmynd, að kjör for-
seta íslands verði háð
því, að frambjóðandi
fái meirihluta at-
kvæða, og skuli, ef
enginn frambjóðandi
nær því, kjósa um þá
tvo, sem flest atkvæði
fengu í upphafi. Með
því eigi að tryggja, að
meirihluti þjóðarinnar
standi á bak við for-
setann.
Þegar kosið var
árið 1980 um íjóra
frambjóðendur og
forseti var kosinn með þriðjung
atkvæða á bak við sig, sögðu úr-
slitin vitaskuld ekki, að tveir
þriðju hlutar kjósenda væru á
móti honum. Kosningiij sýndi hver
var fremstur - meðal jafningja
mætti segja. Fer ekki vel á því?
Ef kosning er endurtekin, eins og
lagt er til, getur seinni umferð
skerpt andstöðuna við þann sem
sigrar og orðið til þess að allt að
því helmingur kjósenda hafi lýst
sig andvígan honum.
Höfundur, Bjöm S.
Stefánsson, hefur
kynnt sér óvenjulegar
atkvæðagreiðslu-
aðferðir.
Fyrirkomulagið getur einnig
leitt til þess, að í upphafi kjósa
menn ekki þann, sem þeim þykir
bestur, heldur þann, sem þeir vilja
tryggja, að komist í seinni um-
ferð. Tjáningarfrelsið er skert með
þessu móti. Svo er reyndar einnig,
eins og kosið er hér á landi. Rökin
fyrir stuðningi við frambjóðanda
verða gjama þau að vara fólk við
að kasta atkvæði sínu.
Frá því segir í dagblöðum, að
konur nokkrar nafngreindar séu
að leita uppi heppilega konu til
að tefla fram til forseta. Til þess
að tryggja kjör konu skuli forð-
ast, skilst manni, að fleiri konur
verði í framboði. Þeir, sem vilja
gæta þess sjónarmiðs, að næsti
forseti íslands verði karlmaður,
hljóta líka að sjá því máli best
borgið með því, að aðeins einn
karl verði í kjöri. Kosningafyrir-
komulagið leiðir til þess, að
þröngur hópur kemst í aðstöðu
til að þrengja mjög val almenn-
ings, áður en til kosninga kemur.
Til er fyrirkomulag, sem er þann-
ig, að það spillti ekki kvenhyggju-
megin, þótt tvær eða þijár konur
væm í framboði, og sömuleiðis
spillti það ekki líkum á, að karl
næði kjöri, þótt þeir yrðu tveir
eða þrír í framboði.
Ýmsar hugmyndir em um öðm
vísi aðferðir við kosningar. Oft er
um að ræða röðun með stigagjöf.
Aðeins ein slík aðferð er til, sem
á við undir ölium kringumstæðum
og hugsun er á bak við stigagjöf-
ina. Aðferðin á sér langa sögu í
fræðunum um kosningar, hún
markar raunar upphaf
fræðanna. Frakkinn
Borda setti hana fram
árið 1770. Hún var
tekin í notkun í vísind-
afélagi Frakka nokkm
síðar, en Napóleon
fékk hana afnumda
þar. Hún hentar ekki
einræðissinnuðum
manni né þröngum
hóp, sem er í aðstöðu
til að velja það, sem
almenningur má velja
um.
Framhugsun
Borda, sem týndist
reyndar í tvær aldir,
var að líta á hveija einstaka röð
sem úrslit keppni milli allra. í röð-
inni ABC telst A betri en B og A
betri en C og fær fyrir tvö stig og
B telst betra en C og fær eitt stig.
Önnur röð (annar atkvæðaseðill)
með röðinni CAB skilar tveimur
stigum til C og einu til A.
Lengstum hafa fræðimenn lát-
ið við það sitja að gmfla yfir
merkilegum hugmyndum, en látið
vera að reyna þær. Það bar því
til tíðinda í þessum fræðum, að
skipulega hefur verið gengið í það
á norrænum rannsóknavettvangi
að fá reyndar óvenjulegar og
merkilegar atkvæðagreiðsluað-
ferðir. Við þetta hef ég unnið
undanfarið.
Aðferð Borda, raðval, var notuð
meðal almennings í skoðanakönn-
unum vorið 1994. Á Snæfellsnesi
var leitað álits almennings í fjór-
um sveitarfélögum á nafni á sam-
einuðu sveitarfélagi. Sveitar-
stjórnarmenn röðuðu fyrst sín á
meðal þeim 190 hugmyndum, sem
komu fram, og gáfu fólki kost á
að raða þeim fimm nöfnum, sem
urðu efst hjá þeim. Fijálst var,
hvort menn röðuðu öllum eða til
að mynda einu nafni á undan hin-
um saman eða einu efst og einu
neðst. Þijú nöfn hlutu álíka mörg
stig, en eitt þeirra hafði þá sér-
stöðu að vera ýmist í efsta eða
neðsta sætinu.
Aðferðin var notuð í sex hrepp-
um Ámessýslu við skoðanakönn-
un, sem fram fór samhliða hrepps-
nefndarkosningum í maí 1994.
Spurt var hvort menn vildu hrepp
sinn óbreyttan, sammna við ná-
grannasveitarfélög eitt eða fleiri,
vemlega sameiningu (efri og neðri
hluti sýslunnar) eða að Ámessýsla
q11 yrði sveitarfélag.
Ekki varð vart við nein vand-
ræði meðal kjósenda, þótt seðillinn
væri óvenjulegur. Tölvuforrit auð-
veldaði stigagjöf.
Með þessari aðferð spilla sam-
heijar ekki hver fyrir öðram, þótt
þeir tefli fram hver sinni óskatil-
lögu. Ef málið er að fá konu
kjöma, geta þeir, sem hafa það
sjónarmið, raðað þeim konum, sem
fram em bomar, á undan körlun-
um. Það spillir ekki því markmiði,
þótt tvær konur eða þijár komi
fram. Með raðvali verður aðdrag-
andi kosninga fijálslegri en menn
eiga að venjast.
Höfundur starfar við hagfræði-
stofnun Háskólans í Reykjavík.
Bjöm S.
Stefánsson
23
Ara
Fílabein
Klæðningin
sem þolir
íslenska
veðráttu
Leitib tilboða
ÁVALLT TIL A LAGER
ÞÞ
&co
Þ. ÞORGRÍMSSON & CO
ÁRMÚLA 29-108 REYKJAVfK
SfMAR 553 8640/568 6IOO,fax 588 8755.
Jarðskjálftar
og forvamir
ÚR miðjurými Odda - húss Fjölbrautaskóla Suðurlands á Selfossi.
BÓKNÁMSHÚS Fjölbrautaskóla
Suðurlands á Selfossi, Oddi, hefur
vakið talsverða athygli. Má þar
nefna fjölmargar heimsóknir er-
lendra skólamanna, og að bygging-
in varð fyrir valinu þegar Menn-
ingarverðlaun DV í byggingarlist
vom veitt fyrr á árinu. Á undan-
fömum vikum hefur hins vegar
bæst við umfjöllun um húsið í fjöl-
miðlum (Dagsljósi og DV) þar sem
látið er að því liggja að öryggi sé
áfátt í húsinu hvað varðar væntan-
legan Suðurlandsskjálfta. Umfjöll-
un um náttúmvá og viðbúnað við
henni er vandasöm og mikilvægt
að hún byggist á réttum upplýsing-
um. Því þykir rétt að greina frá
þeim ráðstöfunum sem gripið var
til í þessu sambandi þegar húsið
var hannað og byggt.
Ný skólagerð
Oddi er fyrsta skólahúsið á land-
inu sem hannað er sérstaklega fyr-
ir fjölbrautaskóla sem starfar eftir
svokölluðu áfangakerfi. Þá tók
hönnunin mið af því að talsverður
hluti nemendanna kemur í skólann
að morgni með skólabílum, og dvel-
ur daglangt í skólanum. í skýrslu
til skólanefndar 29. apríl 1982 sagði
þáverandi skólameistari, Heimir
Pálsson: „Meginhugsun er sú að
láta miðrými („fjölrými") mynda
eiginlegan kjama skólans, skapa
þannig stað þar sem allir eigi erindi
oft á dag, þar sem menn hittast,
vinna (t.d. fer mikið af hópvinnu
nemenda fram þama), hvílast og í
skemmstu máli sannfærast um að
þeir séu hluti af stórri heild, eigi
margt sameiginlegt með öðmm
nemendum sem máski hafa allt
önnur markmið með námi sínu.“
Niðurstaðan varð miðsækin bygg-
ing sem ynni gegn þeirri tilhneig-
ingu að skólinn greindist sundur í
sjálfstæðar brautir, yrði „margir
skólar undir sömu stjórn“. I bygg-
ingunni era öll rými í sem bein-
ustum tengslum við miðkjamann
en yfir honum er glerþak sem teng-
ir húsið saman. Glerþakið snýr í
suður þannig að vinnurými snúa
flest í norður en sólskermar stjóma
hita og birtuálagi í miðrýminu.
Jarðskjálftahönnun
Við upphaf hönnunar hússins
var ákveðið að taka mið af þeirri
staðreynd að skólinn er staðsettur
á einhverju mesta jarðskjálfta-
áhættusvæði landsins. Af hálfu
byggingarnefndar skólans var Júl-
íus Sólnes prófessor fenginn til
þess að skilgreina forsendur jarð-
skjálftahönnunar, annast jarð-
skjálftaútreikninga og yfirfara
teikningar af burðarvirkjum. Við
undirbúning að byggingu fyrri
áfanga hússins var reynt að meta
jarðskjálftaálag á Selfossi. Ljóst
var að kröfur samkvæmt þágild-
andi jarðskjálftastaðli ÍST13 voru
of litlar, þ.e. gerðu ráð fyrir frekar
litlu álagi á bygginguna eða lárétt-
um jarðskjálftakrafti sem nam um
13% af þyngd hennar. Því var
stuðst við nýjar tillögur Alþjóða-
steinsteypusambandsins (CEB,
Bulletin d’Information, Nr. 160,
Prag 1983). Ákveðið var á grund-
velli upplýsinga um jarðskjálfta-
sögu svæðisins og þeirra rann-
sókna, sem gerðar hafa verið á
Suðurlandsskjálftum, að velja lá-
rétt hönnunarálag er næmi um 30%
af þyngd byggingar. Því til viðbót-
ar var svo ákveðið að auka gmnn-
álagið vegna mikilvægis bygging-
arinnar um 40% og um önnur 20%
vegna hugsanlegra mögnunar-
áhrifa í undirstöðujarðvegi í sam-
ræmi við tillögur CEB. Þannig
fékkst grunnálagið 0,42 af þyngd
byggingar og em þess ekki dæmi
að á íslandi hafi verið notað svo
Allt hefur veríð gert til
að tryggja sem bezt ör-
yggi Fjölbrautaskóla
Suðurlands á Selfossi
gagnvart j arðskj álftum,
segir í greinargerð um
bygginguna.
hátt gmnnálag af völdum jarð-
skjálfta við hönnun bygginga.
Tjón í jarðskjálftum
Tjón af völdum jarðskjálfta getur
orðið með tvennum hætti. í fýrsta
lagi getur myndast spmnga eða
gömul spmnga opnast í jarðvegi
undir byggingu sem hreinlega rífur
hana í sundur. Við slíkum hamför-
um er oft lítið hægt að gera annað
en forðast spmngin svæði. Ef nýjar
spmngur myndast verður hins veg-
ar lítið við ráðið. í öðra lagi koma
miklir bylgjukraftar fram í burðar-
virki hússins af völdum jarðskjálfta-
hreyfingarinnar. Stafar byggingum
aðallega hætta af láréttum
bylgjukröftum sem geta valdið
miklu tjóni ef ekki hefur verið tekið
tillit til þeirra. Lóðrétt bylgjuhreyf-
ing í jarðskjálfta veldur yfírleitt
minna tjóni þar sem byggingar þola
betur lóðrétta krafta. Við jarð-
skjálftahönnun burðarvirkja er
gjarnan tekið tillit til láréttu jarð-
skjálftabylgjukraftanna með því að
reikna burðarvirkið fyrir jafngilda
krafta, sem látnir em verka á burð-
argrind hússins ofan undirstöðu.
Þess þarf þó að gæta að í raun
kemur jarðskjálftahreyfingin fram,
og þá álag af völdum hennar, í
gegnum undirstöður hússins. Því
verða undirstöðurnar að vera það
sterkar að þær geti flutt áhrif jarð-
skjálftans upp í burðargrindina.
Þess eru mörg dæmi, að óvanir
verkfræðingar átti sig ekki á þessu.
Því hrynja eða skemmast hús vegna
þess að undirstöðurnar gefa sig
þótt burðarvirkið ofan þeirra sé í
lagi.
Bygging Odda
Við byggingu fyrri áfanga Odda
var undirstaða hússins ítarlega
rannsökuð. Þannig var til dæmis
ákveðið að sprengja sig niður fyrir
þykkt hraunlag sem mörg hús á
Selfossi era grunduð á. Var farið
mun neðar með undirstöðurnar og
því hægt að fá betri yfírsýn yfir
jarðveg undir húsinu. Engar sjáan-
legar sprungur voru í grunninum.
Undirstöðurnar voru síðan settar á
þjappaða hraunfyllingu, misþykka.
Þetta hefur í för með sér að hugs-
anlegar sprungur í berggrunni
undir húsinu rífa sig síður í gegn-
um undirstöðurnar. Þá voru undir-
stöður byggingarinnar afstífaðar
með þverveggjum og bitum langt
umfram það sem þörf var fyrir
vegna veggja og súlna i kjallara,
til að fá fram nægan styrkleika til
að geta flutt jarðskjálftaálagið upp
í bygginguna. Burðarvirki seinni
áfanga hússins er að mörgu leyti
frábrugðið fyrri áfanga þar sem
ekki er eins mikið um afstífandi
veggi eins og í fyrri áfanga. Sjálft
burðarvirkið var handreiknað í
fyrri áfanganum í samræmi við vel
þekktar japanskar hönnunarað-
ferðir en áraun í gólfum hússins
var hins vegar tölvureiknuð, sem
var nýmæli á þeim tíma. Við síðari
áfangann var beitt mun fullkomn-
ari aðferðum við jarðskjálftaút-
reikningana þar sem nú var hægt
að reikna allt burðarvirkið í einu
með flóknum tölvuforritum. Mjög
var vandað til hönnunarinnar og
lögð í hana mikil vinna. Grafa
þurfti dýpra niður fyrir undirstöð-
um en áður vegna mikilla lagna
sem þurfti að koma fyrir undir