Morgunblaðið - 10.12.1995, Blaðsíða 20

MORGUNBLAÐIÐ
20 B SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 1995/
SKOÐUN
LANDSVIRKJUN OG
LÍFRÍKIÞINGVALLA-
VATNSOGSOGS
Össur Skarphéðinsson hefur deilt á Lands-
virkjun fyrir umgengnina um lífríki Þing-
vallavatns og Sogsins. Halldór Jónatansson
gerir hér grein fyrir því hvemig umgengni
Landsvirlgunar hefur verið háttað og svarar
ádeiluefnum þingmannsins á Landsvirlgun.
takið í norðanáhlaupi
17. júní 1959 og mikið
vatn flæddi um göngin
í um 2 vikur. Við þetta
óhapp lækkaði vatns-
borð Þingvallavatns
um 1,6 m uns tókst að
lagfæra vamargarð-
inn. Talið er að rennsli
Sogsins hafi rúmlega
tvöfaldast fyrst eftir
stíflubrotið, en það
náði síðan jafnvægi að
nýju eftir að lækka fór
í Þingvallavatni. Að
loknum virkjunarfram-
kvæmdum var vamar-
garður ofan við göng
og lokuvirki fjarlægð-
Halldór
Jónatansson
ur, en neðsti hluti hans var þó eftir ar. Veiðin
og seinni tíma rann-
sóknir hafa sýnt að um
er að ræða fjögur af-
brigði af bleikju í vatn-
inu. Murta er lang-
stærsti stofn þessara
afbrigða, en einnig lifa
þar kuðungableikja,
sílableikja og dverg-
bleikja. Ekkert bendir
til annars en að veiði
á murtu í vatninu hafi
verið óbreytt eftir að
Steingrímsstöð hóf
rekstur, enda er vand-
séð hvemig breyttar
aðstæður við útfallið
hefðu getað haft áhrif
á lífsskilyrði murtunn-
í vatninu hefur sam-
OSSURI Skarphéðinssyni,
alþingismanni, er velferð
Þingvallavatns og Sogs-
ins mjög hugleikin og er
það vel. Þannig birti hann fróðlega
grein um vatnasvæði þetta í Morg-
unblaðinu hinn 15. janúar sl. í hug-
leiðingum sínum um þessi efni hef-
ur hann nú beint spjótum sínum
að Landsvirkjun og fullyrt bæði á
Alþingi og í fjölmiðlum að fyrirtæk-
ið hafi umgengist lífríki Þingvalla-
vatns og Sogsins á vítaverðan hátt.
Ekkert er fjær sanni og er raunar
vandséð hvað þingmanninum geng-
ur til með svo staðlausum fullyrð-
ingum. Hér á eftir verður gerð grein
fyrir því hvemig fyrirtækið hefur
umgengist lífríki þessa vatnasviðs,
fjallað um helstu ádeiluefni Össurar
á Landsvirkjun og fullyrðingar hans
hraktar.
Virkjun Sogsins
Snemma á öldinni beindist at-
hygli hugsjónamanna hér á landi
og erlendra samstarfsaðila þeirra
að því að virkja rennsli Sogsins og
þá einkum Efra-Sogið, en svo kall-
ast sá hluti árinnar sem __ rennur
milli Þingvallavatns og Úlfljóts-
vatns. Á milli þessara vatna er um
22 m hæðarmunur og er ársrennsli
Sogsins fremur stöðugt. Rennslis-
breytingar milli ára geta verið vera-
legar en meðalrennsli Sogsins sl.
23 ár er um 112 mVsek. Sjá mynd
1.
Náttúralegar aðstæður vora því
á sínum tíma ákjósanlegar fyrir
virkjurr Sogsins og árið 1923 hófust
rannsóknir á virkjun Sogsfossanna
allt frá Kistufossi að Efra-Sogi.
Árið 1928 var hafist handa við frek-
ari rannsóknir við Efra-Sog og
verkið boðið út árið 1930. Ekkert
varð þó af framkvæmdum vegna
þess að ríkisábyrgð fékkst þá ekki
fyrir erlendu lánsfé. Eftir að lög
um virkjun Sogsins vora samþykkt
árið 1933 var ákveðið að bíða með
virkjun Efra-Sogs, en byija á virkj-
un Ljósafoss þar eð sú virkjun var
minni og hæfði betur raforkuþörf
Reykvíkinga. Tók Ljósafossstöð til
starfa árið 1937 og hún var síðan
stækkuð árið 1944. Á stríðsáranum
og áranum þar á eftir tvöfaldaðist
íbúafjöldi Reykjavíkur og raforku-
þörfin jókst þvf'gífurlega. Rafvæð-
ing í dreifbýli hófst um þessar
mundir og því mikil þörf fyrir frek-
ari virkjun Sogsins. Var þá ákveðið
að virkja írafoss og Kistufoss á
undan Efra-Sogi vegna meiri orku-
getu þar. írafossstöð tók síðan til
starfa árið 1953 og stuttu síðar,
eða árið 1957, var hafín bygging
virkjunar við Efra-Sog sem tekin
var í notkun í árslok 1959 og gefið
nafnið Steingrímsstöð.
Með Steingrímsstöð breyttist
rennslið milli Þingvallavatns og
Úlfljótsvatns þannig að í stað þess
að falla um árfarveg Efra-Sogs var
vatni úr Þingvallavatni veitt um 360
m löng jarðgöng að stöðvarhúsi
neðan við Dráttarhlíðina við Úlf-
ljótsvatn. Veraleg röskun varð á
botninum við útfall Þingvallavatns
á byggingartímanum þar eð reisa
þurfti vamarstíflur framan við ár-
lokur í farvegi Sogsins og framan
við gangainntakið þar sem þurfti
að sprengja niður vatnsrás út í vatn-
ið.
Þegar nýbúið var að ljúka við
göngin á milli vatnanna brast varn-
argarðurinn framan við gangainn-
á botni vatnsins. Onnur röskun við
útfall vatnsins varð sú að efni úr
jarðgöngum var komið fyrir á
vatnsbakkanum til hliðar við
gangainntakið. Loks ber að nefna
að með því að virkja Efra-Sog hvarf
vatnsrennsli að mestu úr farvegi
þess og við það hvarf bitmýið nán-
ast af þessu svæði.
Röskun af völdum
framkvæmda
Þessar breyttu aðstæður hafa
vafalaust haft veruleg áhrif á lífrík-
ið við útfallið. Hin rómaða urriða-
veiði við útfall Sogsins lagðist að
mestu af með tilkomu virkjunarinn-
ar. Ekki er vitað með vissu hvaða
breyting á aðstæðum olli þessu, en
talið er að röskun á botni og straumi
ásamt hvarfi bitmýs hafi valdið þar
mestu um.
Á síðustu áratugum hefur veiði
urriða í vatninu minnkað að áliti
veiðibænda. Á árinu 1991 var tekið
urriðaklak til eldis og seiðum sleppt
í vatnið árið 1993 og kostaði Lands-
virkjun það að hluta. Virðast seiðin
hafa dafnað vel og hefur veiði á
urriða aukist að nýju sl. tvö ár.
Hins vegar er rétt að benda á að
allar heimildir frá fyrri hluta aldar-
innar og frá síðustu öld era sam-
hljóða um það að stofnstærð urrið-
ans í vatninu hafí aldrei verið mik-
il, sé miðað við veiðitölur. Hins veg-
ar er urriðinn í vatninu þekktur
fyrir vænleika sinn og í annan stað,
að Her er um að ræða upphaflegan
urriðastofn allt frá þeim tíma að
Þingvallavatn tók á sig núverandi
mynd, svokallaður landnámsstofn.
Því ber vitaskuld að stuðla að við-
haldi stofnsins og koma í veg fyrir
útrýmingu hans. Rétt er að benda
á að ekki er enn ljóst hvort sá urr-
iði sem veiðist í vatninu er allur
samstofna eða e.t.v nokkur afbrigði
sama stofns. Rannsóknir fara nú
fram á þessu hjá Veiðimálastofnun
og er niðurstöðu að vænta á næstu
misseram.
Eftir heimildum að dæma hefur
helsti fiskistofn Þingvallavatns,
a.m.k. á síðustu öld, verið bleikja
kvæmt öllum heimildum verið
sveiflukennd á liðnum öldum og er
ekki vitað um ástæðu þessarar
miklu sveiflu í veiðinni. Komið hef-
ur fram tilgáta um að minnkandi
urriðastofn vatnsins kunni að hafa
valdið stækkun á murtustofninum,
sem aftur hafí valdið minni meðal-
stærð veiddrar murtu. Þessi tilgáta
er þó umdeild meðal fræðimanna.
Á sl. tveimur árum hefur murtu-
veiði hins vegar aukist aftur og
meðalstærð hennar hefur farið vax-
andi. Sjá mynd 2.
Rekstur Sogsstöðva og
vatnsborð Þingvallavatns
Með stofnun Landsvirkjunar árið
1965 tók hún yfír eignir og rekstur
Sogsvirkjunar. Á þeim áram var
oft orkuskortur og því þurfti eðli-
lega nokkuð oft að miðla úr Þing-
vallavatni til Sogsstöðvanna. Eftir
að rekstur Búrfellsstöðvar hófst
árið 1969 dró nokkuð úr miðlunar-
þörf, en á áranum 1980-1981 áður
en Hrauneyjafossstöð var tekin í
notkun þurfti aftur að nota vatnið
til miðlunar í Sogsstöðvum, en þá
eins og ávallt áður innan leyfilegra
marka. Leyfíleg vatnsborðssveifla
vatnsins var í virkjunarleyfi ráðu-
neytisins árið 1955 miðuð við hæsta
þekkta náttúrulega vatnsborð Þing-
vallavatns og leyfí gefíð til að miðla
1 m niður frá því, sem talið var þá
að væri u.þ.b. lægsta mælda vatns-
staða.
Frá árinu 1982 hefur mesta
sveifla vatnsborðs Þingvallavatns
verið um 50-60 sm og síðustu 7-8
árin hefur mesta vatnsborðsbreyt-
ing verið um 30 sm en mesta nátt-
úralega vatnsborðssveifla í vatninu
var talin vera um 70-100 sm á ári
áður en Steingrímsstöð hóf rekstur.
Sjá mynd 3 um vatnsborðsbreyting-
ar Þingvallavatns sl. 19 ár.
Landsvirkjun hefur því á síðustu
árum freistað þess að halda vatns-
borði Þingvallavatns eins stöðugu
og kostur er og á sl. 15 áram hefur
vatnsborð verið langtum stöðugra
en náttúrulegar sveiflur vatnsins
voru áður en virkjað var við Efra-
Landsvirkjun/Mats Wibe Lund
STEINGRÍMSSTÖÐ og Dráttarhlíð.
Þingvallavatn er lengst til vinstri.
Sog gagnstætt því sem Össur
Skarphéðinsson hefur haldið fram
að undanförnu. Rétt er að benda á
að fyrir 1980 vora Sogsstöðvamar
reknar þannig að þeim var stjórnað
frá viðkomandi virkjun eftir ákveð-
inni fyrirsögn um æskilega fram-
leiðslu frá stjórnstöð Landsvirkjun-
ar í Reykjavík. Stjórnendur Sogs-
stöðvanna hafa ávallt haft gott og
náið samstarf við bændur við Þing-
vallavatn um vatnsborðshæð og
hefur verið reynt að koma til móts
við óskir þeirra um vatnshæð, væri
þess nokkur kostur vegna reksturs
stöðvanna. Á síðustu áram er flest-
um stöðvum Landsvirkjunar stjórn-
að beint úr stjómstöð fyrirtækisins
með tölvum sem reikna út hvar
hagkvæmast sé að framleiða raf-
orku á hveijum tíma. Daglegum og
vikulegum álagstoppum raforku á
höfuðborgarsvæðinu er ekki lengur
mætt með aukinni framleiðslu í
Sogsstöðvunum eins og áður þurfti
að gera. Þrátt fyrir það að hag-
kvæmara kunni að vera að mæta
slíkum álagstoppum með aukinni
framleiðslu í Soginu hefur það ekki
verið gert sem neinu nemur á síð-
ustu árum eins og hinar minnkandi
vatnsborðssveiflur Þingvallavatns
sýna augljóslega. Sjá mynd 3.
Fullyrðingar Össurar Skarphéð-
inssonar um það að vatnsborðs-
sveiflur í Þingvallavatni eyðileggi
lífríki eða fiskistofna þess eru ekki
á rökum reistar enda er almennt
litið svo á að hömlur þær sem stýr-
ing Landsvirkjunar á vatnsborðs-
sveiflum hefur í för með sér séu
jákvæðar fyrir lífríki vatnsins og
sú fískitegund Þingvallavatns sem
ætti öragglega að njóta góðs af er
urriðinn. Hann lifir á botndýrum
strandsvæða sem eru viðkvæm fyr-
ir vatnsborðssveiflum auk seiða og
smádýra í vatninu sem nóg framboð
er af.
Þótt fræðilega sé hægt að setja
fram tilgátur um það að urriðinn
hafí haldið murtustofninum í skefj-
um og temprað sveiflur í honum,
eins og Össur gerir í viðtali við DV
mánudaginn 20. nóvember sl., er
ekkert sem bendir til þess að svo
hafi gerst í raun. Slík tilgáta hlýtur
að byggjast á því að um verulega
stóran urriðastofn hafi verið að
ræða. Þær upplýsingar sem fyrir
liggja um veiði á urriða í vatninu
fyrr á árum benda hins vegar til
að svo hafi ekki verið. í þessu ljósi
er eðlilegt að menn spyiji hvað
hafí valdið reglubundnum sveiflum
og hruni í murtustofninum áður
fyrr á þessari og síðustu öld. Stað-
reyndin er sú að þær miklu sveiflur
sem hafa verið í veiði í vatninu á
ofangreindu tímabili, og sæmilegar
heimildir era til um, era væntanlega
vegna einhverra náttúrulegra að-
stæðna í vatninu sem enn eru
óþekktar. Slíkar sveifiur og hrun
er vel þekkt fyrirbæri meðal ýmissa
uppsjávarfiska sem hafa svipað
hegðunarmynstur og murta.
Rannsóknir á lífríki
Þingvallavatns
í viðtali við DV 20. nóvember sl.
segir Össur Skarphéðinsson m.a.
um Landsvirkjun: ,Hún er líklega
eina stofnunin sinnar tegundar í
heiminum, sem ekki skipuleggur
áætlun til að styrkja lífríkið, sem
hún hefur raskað. Þrátt fyrir góð
orð hefur Landsvirkjun nákvæm-
lega ekkert gert af sæmilegu viti
til að styrkja urriðann og ég tel
eyðingu hans hörmulegt slys.“
Hér kastar fyrst tólfunum í mál-
flutningi Össurar.
Hvemig skyldi þessum málum í
raun vera háttað? Enginn aðili að
meðtöldu ríkinu í gegnum Þing-
vallanefnd Alþingis hefur lagt eins
mikið fé af mörkum og Landsvirkj-
un til rannsókna á umhverfi Þing-
valla og Þingvallavatns. Landsvirkj-
un hefur stutt og beinlínis staðið
að þessum rannsóknum og ekki síst
útgáfu á Þingvallabók þeirri, þar
sem allar rannsóknir fræðimanna á
undanförnum 20 árum era dregnar
saman.
Á 116. löggjafarþingi Alþingis,
veturinn 1992-1993, var flutt
þingsályktunartillaga um endur-
reisn urriðastofns í Efra-Sogi og
Þingvallavatni. Flutningsmenn vora
Össur Skarphéðinsson, Gunnlaugur
Stefánsson o.fl.
Fyrsta málsgrein í greinargerð
flutningsmanna hljóðar svo:
„Þingvallavatn og vatnakerfí
þess era efalítið ein dýrmætasta
perla í íslenskri náttúru. Á síðustu
áram hafa miklar alþjóðlegar rann-
sóknir verið gerðar á lífríki vatnsins
undir stjórn Péturs M. Jónassonar,
prófessors við Kaupmannahafnar-
háskóla. Mikil þekking hefur safn-
ast saman um lífið í vatninu og
hafa niðurstöður verið birtar í fjölda
tímarita og veglegri bók, sem hlotið
hafa góðar undirtektir. Fá stöðu-
vötn hafa verið eins ítarlega rann-
sökuð í heiminum og Þingvalla-
vatn.“ Við þessi orð Óssurar sjálfs
er fáu að bæta öðru en því að Lands-
virkjun hefur ekki aðeins styrkt
ofangreindar rannsóknir á lífríki
Þingvallavatns og útgáfu bókarinn-
ar, heldur einnig rannsóknir á veiði,
veiðitilraunir og annað í samráði
við Veiðifélag Þingvallavatns á und-
anförnum árum og mun gera það
áfram. Jafnframt er unnið að ýms-
um öðram umhverfisrannsóknum,
eins og síðar verður vikið að.
Bókfærður kostnaður Lands-
virkjunar á árunum 1975-1995
vegna rannsókna á Þingvallavatni,
bæði á lífríki vatnsins, veiðirann-
sókna og tilraunaveiði er samtals
38,8 m.kr. á verðlagi 5 nóvember
1995. Þar af er kostnaður vegna
rannsókna á lífríki vatnsins um 32
m.kr. en rannsókna á veiði og öðr-
um umhverfisþáttum á sl. 5 áram
um 6,8 m.kr. Kostnaður vegna
vinnu starfsmanna Landsvirkjunar
við rannsóknir, fæðis- og gisti-
kostnaður er ekki meðtalinn í ofan-
greindum upphæðum.
Eins og sjá má af þessum tölum
og af hinni veglegu bók um rann-
sóknir á Þingvallavatni sem Össur
getur um í greinargerð sinni með
framangreindri þingsályktunartil-
lögu, hefur verulegum fjárhæðum
verið varið í að rannsaka lífríki
vatnsins af hálfu Landsvirkjunar.
Það er harla undarlegt ef Þingvalla-
nefnd, sem Össur á sæti í, er ekki
kunnugt um framlag Landsvirkjun-
ar til rannsókna á lífríki Þingvalla-
vatns eins og hann gefur í skyn í
viðtali við DV nýlega.