Morgunblaðið - 12.12.1995, Blaðsíða 12

12 B ÞRIÐJUDAGUR 12. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Nýjar bækur
• VASKI grísinn Baddi er eftir
Dick King-Smith. Dick King-
Smith starfaði lengst af sem bóndi
og kennari en nú vinnur hann fyr-
ir sjónvarp ásamt því að fást við
skriftir. Hann býr ásamt konu sinni
á býli frá sautjándu öld á Vestur-
Englandi.
Vaski grísinn Baddi vann til
bamabókaverðlauna The Guardian
árið 1984 og hefur höfundur verið
tilnefndur til sömu verðlauna fjór-
um sinnum undanfarin ár.
Dick King-Smith var valinn
bamabókahöfundur ársins 1991.
Sagan var kvikmynduð 1995.
Gagnrýnendur hafa lofað kvik-
myndina mjög. Hún verður fmm-
sýnd hér heima um jólin.
Ummæli dómnefndar The Gu-
ardian: „Bókin kemst eins nálægt
fullkomnun og hægt er, hún hittir
beint í mark fyrir lesendur að tólf
ára aldri og búr yfir spennu, kímni
og gleði sem yljar lesendum á öll-
um aldri. Boðskapur sögunnar er:
Virðing fyrir öðrum fleytir manni
lengra en fyrirlitning og yfirgang-
ur!“
Útgefandi er Himbrimi. Dóra
Hvanndal íslenskaði. Guðjón Ó.
prentaði. Bókin er 107 blaðsíður.
Myndir eru eftir Mary Rayner.
• ENNISLOKKUR einvaldsins
eftir Hertu Mtíller er skáldsaga
frá síðustu dögum einræðisins í
Rúmeníu. Sögusviðið er drangaleg
verksmiðja og sveitaþorp, frásögn-
in er í formi stuttra kafla - mynda.
í kynningu segir: „Ennislokkur
einvaldsins er ekki bara lýsing á
ástandi í Rúmeníu á síðustu dögum
einræðisstjómar Ceausescu, heldur
nær skáldsagan að draga upp
mynd, eða öllu heldur myndir, af
kæfandi samfléttingu eymdar og
ríkisofbeldis, óháð aðstæðum og
sögusviði. Að mati eins gagnrýn-
anda minna efnistök höfundar í
þessari bók að hluta til á vinnu-
brögð Franz Kafka.“
Bækur Hertu Miiller hafa vakið
mikla athygli í Þýskalandi og fært
henni viðurkennd bókmenntaverð-
laun.
Franz Gíslason íslenskaði bókina
sem er 255 blaðsíður. Soffía Árna-
dóttir sá um útlit og kápu. Umbrot
og filmugerð var hjá Prenthönnun
hf. Bókin er prentuð í Prentsmiðj-
unni Odda hf. Útgefandi er Orm-
stunga.
• ÚT er komin bókin Áfram Lati-
bæríe ftir Magnús Scheving
iþróttamann ársins og Evrópu-
meistara í þolfimi.
í kynningu segir: „Sagan er um
fólk í bæ nokkrum
sem uppnefndur
hefur verið vegna
eindæma leti þess.
Sumir hafa líka
tamið sér aðrar
slæmar venjur.
Bæjarstjórinn fær
bréf um íþrótta-
hátíð sem halda á
um land allt. Magnús
Hann er í stökustu Scheving
vandræðum með
að fá krakka til að taka þátt í
henni. Þá kemur íþróttaálfurinn til
skjalanna. Hann kennir þeim mun
á leik og ofbeldi, hvað er hollur
matur, hvernig á að liðka sig og
leika sér í ýmsum útileikjum.
Magnús fléttar því fróðleik sam-
an við fyndna og fjörlega sögu.
Halldór Baldursson hefur teiknað
gamansamar myndir sem falla
mjög vel að söguþræðinum.“
Að auki fylgir bókinni geisla-
diskur með leiðbeiningum Magnús-
ar og léttar leikfimiæfingar við
tónlist sem Máni Svavarsson hefur
samið og valið. Þetta er fyrsta bók
Magnúsar.
Afram Latibæríer 84 síðurí
stóru broti. GrímurBjamason tók
myndir á kápu en Halldór Baldurs-
son og Auglýsingastofan Máttur-
inn ogdýrðin sáu um útlit hennar.
K-prent annaðist umbrot ogfilmu-
vinnu, Prentsmiðjan Oddihf.
prentun og bókband. Útgefandier
Æskan.
Brautry ðj andinn
á Hvanneyri
BÆKUR
Ævisaga
HALLDÓR Á HVANNEYRI
Saga fræðara og frumkvöðuls í land-
búnaði á tuttugustu öld eftir Bjarna
Guðmundsson. Bændaskólinn á
Hvanneyri 1995 — 285 síður.
3.980 kr.
EITT stærsta nafn í íslenskri bún-
aðarsögu á þessari öld er nafn Hall-
dórs Vilhjálmssonar, skólastjóra á
Hvanneyri. Nú hefur ævisaga hans
verið skráð og er það ekki vonum
fyrr. Nafn Halldórs á Hvanneyri er
sveipað miklum ljóma í minning-
unni; glæsimenni til orðs og æðis,
afbragðs námsmaður, framkvæmda-
maður sem skildi eftir sig mannvirki
sem enn gegna hlutverki sínu, fræð-
ari sem markaði djúp spor í huga
nemenda sinna og kynnti þeim bestu
búnaðarþekkingu líðandi stundar,
brautryðjandi í búnaðarrannsóknum,
einkum fóðurfræði, stjórnandi um-
fangsmikils búrekstrar og sívökull
áhugamaður um tækninýjungar sem
þá héldu innreið sína.
Bjarni Guðmundsson, kennari á
Hvanneyri, tókst það verk á hendur
að koma þessari sögu til skila við
lesendur og eftirkomendur. Bjami
hefur gengið til þess verks með því
skipulega verklagi sem hann er
kunnur að. Miklar heimildir eru til
um Halldór á Hvanneyri, bæði í opin-
beram gögnum og í bréfum í einka-
eign. Á dögum Halldórs á Hvann-
eyri og reyndar fyrr og nokkuð leng-
ur vora bréfaskriftir helsta leið til
að koma skilaboðum milli staða.
Jafnframt voru bréf varðveitt, sagn-
fræðingum framtíðarinnar til mikils
Halldór
Vilhjálmsson
léttis. Bjarni hefur haft góðan að-
gang að bréfasöfnum sem vörðuðu
Halldór sem og góða aðstoð ætt-
ingja hans við verkið. Þá er það
styrkur hans að hafa lengi búið á,
Hvanneyri, notið sjálfur handar-
verka Halldórs, horft af sama bæjar-
hólnum og hann og lifað sig inn í
umhverfið, auk þess sem hann hefur
notið heimamanna.
I bókinni beitir Bjarni mjög þeirri
aðferð að láta heimildimar tala sjálf-
ar með beinum tilvitnunum og fylgir
verkinu jafnframt ítarleg heimilda-
skrá. Annars staðar leggur hann
sjálfur til textann og ljær þá gjaman
svart/hvítum myndum heimildanna
líf og lit með eigin hugsýnum.
Til að færa lesendur enn nær sög-
unni er einnig töluvert um að birtir
séu sjálfstæðir kaflar úr bréfum og
bókum sem varða Halldór og Hvann-
eyri, en hans hefur að sjálfsögðu
víða verið minnst.
Hér er ekki ástæða til að rekja
efni Halldórs sögu. Hins vegar er
fróðlegt að líta á hvern-
ig hún fellur inn í það
tímaskeið sögunnar
sem hún gerist á og
jafnframt sögu þjóð-
arinnar í víðara sam-
hengi.
Víða kemur fram að
Halldór á Hvanneyri
hafi verið bæði afar
viljasterkur maður en
jafnframt viðkvæmur.
„Hijúfur og hlýr“ er
hann nefndur í sam-
tímaheimild. Halldór á
Hvanneyri var hinn
sterki leiðtogi sem lét
hugsjónir sínar rætast,
átti þátt í fjölmörgum
framfaramálum og var herra yfir
lífi sínu, - en var jafnframt barn
síns tíma. Oft hefur verið talað um
aldamótakynslóðina. Halldór á
Hvanneyri var sannarlega af þeirri
kynslóð, sem kölluð hefur verið ham-
ingjusamasta kynslóð þjóðarinnar
frá upphafi, kynslóðin sem lifði þús-
und ár á einni mannsævi; ólst upp
við líka verktækni og húskarlar Ing-
ólfs Arnarsonar beittu en lét vélarn-
ar vinna á efri árum. Slík bylting
kostar vaxtarverki; sigra og ósigra,
gleðistundir og áföll, fórnir voru
færðar og lífið lagt að veði. Skáldin
ortu ljóð, aldamótaljóð, og kváðu í
þjóðina kjark og dug og þjóðin sótti
fyrirmyndir til fomsagnanna.
Ævi Halldórs á Hvanneyri bar
méð sér margar sigurstundir en
einnig ómennska erfiðleika; harðæri
með bjargarleysi, húsbruna, sém tók
mjög á hann og fjölskyldu hans, og
veikindi.
Halldór var þannig holdgervingur
skipstjórans í ljóði Hannesar Haf-
Bjarni
Guðmundsson
Af sjónarhóli bamsins
BOKMENNTIR
Sálf rædi
BARNASÁLFRÆÐI
frá fæðingu til unglingsára — eftir
Álfheiði Steinþórsdóttur og Guð-
fínnu Eydal. Mál og menning 1995
— 285 síður 3.960 kr.
Þótt allir menn hafi eitt sinn ver-
ið böm búa fáir yfir viðamikilli þekk-
ingu á sálarlífi barna. Einhvern veg-
inn virðist sem sjónarhóll bemskunn-
ar glatist þegar fullorðinsárin færast
yfir. Margir fá þó annað tækifæri
til að kynnast bemskunni, í þetta
sinn utan frá, af sjónarhóli foreldris,
en til að leysa foreldrahlutverkið vel
af hendi er nauðsynlegt að skilja
hvernig böm skynja heiminn og
tengsl sín við hann.
Barnasálfræði er ein þeirra fræði-
greina sem getur hjálpað okkur til
að brúa bilið á milli þessa ytra og
innra sjónarhoms á bernskuna, þess
að vera foreldri og þess að vera
barn. Hún varpar ljósi á þau flóknu
og margbrotnu lögmál sem stýra því
hvernig börn verða að fullorðnum
einstaklingum og hvernig mótun í
bemsku hefur áhrif á farsæld manns
síðar. Það sætir því nokkrum tíðind-
um að út er komin á íslensku frum-
samin bók um bamasálfræði. Höf-
undarnir eru sálfræðingarnir Álf-
heiður Steinþórsdóttir og Guðfinna
Eydal, en þær hafa unnið með börn-
um og fjölskyldum þeirra frá árinu
1979. í formála að bókinni segja
höfundar: „Það er von okkar að þessi
bók auðgi skilning á margbreytileika
lífsins og því hve bernska og líf á
fullorðinsárum eru nátengd."
Bókin skiptist í tvo hluta: I fyrri
hlutanum (um 100 blaðsíður) er
greint frá þroska bama frá fæðingu
til þrettán ára aldurs. Lögð er
áhersla á að lýsa hreyfi-, vitsmuna-,
persónuleika- og félagsþroska
barnsins á ólíku aldurskeiði. Hvert
ár í ævi barnsins fær sérstakan kafla
utan þess sem fyrstu ár miðbernsku
(7-9 ára) eru tekin saman. í síðari
hluta bókarinnar (um 150 blaðsíður)
eru ýmsir málaflokkar er tengjast
börnum og þroskaskilyrðum þeirra
ræddir sérstaklega. Má þar nefna
kafla um mótun barns innan fjöl-
skyldunnar og um raunveraleika ís-
lenskra barna, auk umfjöllunar um
skilnað, afbrýðisemi, aga, sjálf-
stjórn, vináttu, sálræn vandamál,
börn og umferð og hegðunarvanda-
mál. Hér er því um metnaðarfullt
verk að ræða.
Bókin hefur ýmsa kosti. Uppsetn-
ing og frásagnartækni miðar að því
að gera bókina aðgengilega og auð-
velda í notkun. Fyrirsögnum og milli-
fyrirsögnum er beitt af skynsemi og
mjög víða eru aðalatriði umræðunnar
dregin saman og aðgreind frá öðru
lesefni. Höfundum tekst að tæpa á
fjölmörgum sviðum barnasálfræðinn-
ar og vera um leið trúir því mark-
miði sínu að skrifa bókina á auð-
skiljanlegu máli sem er „laust við
keim sérfræðinnar". Raunar er ákaf-
lega fátt í bókinni sem minnir á sér-
fræðibækur. í henni eru engar neðan-
málsgreinar, engar töfl-
ur, engin línurit og
sjaldan er vitnað i rit
eða rannsóknir annarra
fræðimanna. í atriða-
orðaskrá í iokin eru t.d.
aðeins nöfn fjögurra
erlendra fræðimanna og
þar af eru þrír heim-
spekingar. Höfundar
rígbinda sig ekki við
einhveija eina stefnu
eða kenningu í sálfræði,
þótt víða bregði fýrir
hugmyndum Piagets.
Þeir láta viðfangsefnið
ráða ferðinni.
Af lestri bókarinnar
er ljóst að meginmark-
mið höfunda er að auðvelda foreldr-
um að setja sig í spor barna, fá þá
til að skilja að börn þeirra skynja
heiminn á annan hátt en þeir, enda
er vitsmuna-, félags- og persónu-
leikaþroskinn annar. Slík „samsöm-
un“ er einnig forsenda þess að full-
orðnir skilji hvernig börn takast á
við erfiða reynslu tengda flutning-
um, skilnaði, sorg, einelti og sjúk-
dómum. Þetta göfuga markmið hef-
ur náðst að nokkru leyti, t.d. með
tilvitnunum í foreldra og börn og
með skemmtilegum og líflegum lýs-
ingum sem hafðar eru sem inngang-
ur að nokkrum fyrstu köflunum. En
því fer fjarri að það heppnist alltaf,
til þess ristir umræðan sjaldnast
nógu djúpt. Mjög víða hefði mátt
fara nánar út í fræðin og veita ná-
kvæmari upplýsingar án þess að
gera bókina þurra eða fráhrindandi.
Bókin vekur margar athyglisverð-
ar spurningar og bryddar upp á
umhugsunarefnum sem höfundar
gera ófullnægjandi skil. Að nokkru
leyti er slíkt skiljanlegt (jafnvel
æskilegt) í yfirlitsbók þar sem rætt
er um fjölda viðfangsefna. En sú
afsökun dugar skammt í þeim tilvik-
um þegar höfundar eyða umtals-
steins, „í hafísnum", sem leiddi fley
sitt út úr ógöngum en fórnaði jafn-
framt lífi sínu, og hann var „hin
ungborna tíð“ sem „vekur storma og
stríð“ í ljóði Einars Benediktssonar.
En líf Halldórs á Hvanneyn á sér
enn dýpri rætur í þjóðarsál íslend-
inga. Halldór var hetja með allri
þeirri margræðni sem þjóðin hefur
gætt það orð í aldanna rás. Hetja
er sigurvegari en einnig eitthvað
annað. Hetja er afreksmaður en
einnig eitthvað annað. Hetjuhugtak-
ið á sér harmrænan þátt. Hetjur
hversdagslífsins geta hafa búið við
kröm og hvers kyns skort á lífsleið-
inni en eru samt hetjur, því að þær
rísa upp úr umhverfi sínu.
Þuríður fóstra Þorbjörns önguls
sendi rótarhnyðju út í Drangey til
Grettis Ásmundarsonar sem leiddi
til þess að unnið varð á honum.
Rótarhnyðjan í lífí Halldórs á
Hvanneyri var geðrænn sjúkdómur
sem lagðist á konu hans, Svövu Þór-
hallsdóttur, og leiddi til skilnaðar
þeirra. Það var harmurinn í lífi hetj-
unnar. Sá harmur var e.t.v. sárari
fyrir það að álagið af því að vera í
forsæti fyrir jafn fjölmennum stað
og Hvanneyri varð viðkvæmri lund
Svövu um megn, einnig að hijúfleik-
inn sem Halldór átti, jafnframt hlýj-
unni, átti sinn þátt í því hvernig fór.
I sigri Halldórs bjó ósigur hans. Þeg-
ar gleði Svövu hvarf, hvarf einnig
gleði Halldórs, hlýjan mátti sín þá
einskis og stutt varð til endalokanna.
Þennan harmræna þátt í lífi Hail-
dórs á Hvanneyri á hann með mikl-
um fjölda manna og kvenna um ald-
ir. Þorsteinn Erlingsson skáld túlkar
þetta í kunnri vísu:
Meinleg örlög margan hijá
mann og ræna dögum.
Sá er löngum endir á
íslendinga sögum.
Saga Halldórs á Hvanneyri er vel
sögð, hún er fram borin með fullum
trúnaði við Halldór jafnt og lesend-
ur. Myndefni eykur mjög gildi henn-
ar og allar skrár sem fylgja henni
sýna að hvergi hefur verið gefið eft-
ir í vönduðum vinnubrögðum.
Hafi Bjarni heila þökk fyrir Iisti-
lega vel skrifaða bók.
Matthías Eggertsson
verðu rými í efni án þess að varpa
athyglisverðu ljósi á þau. Hér má
nefna umræðuna um afbrýðisemi,
en undir hana eru lagðar einar sex
blaðsíður. Höfundar glíma m.a. við
þá spurningu hvort afbrýðisemi sé
alltaf af hinu illa. Þeir gera hins
vegar enga tilraun til að greina t.d.
á milli afbrýðisemi og öfundsýki og
því verður öll umræðan fremur fálm-
kennd og yfírborðsleg. Höfundar
fullyrða að afbrýðisemi geti aukið
umburðarlyndi síðar meir. Ekki er
ljóst hver rök þeirra fyrir þessari
staðhæfingu eru. Eru höfundar hér
að beita hversdagssálfræði? Eru
þetta einungis getgátur? Alltof víða
þarf lesandinn að velkjast í vafa um
hvort verið sé að lýsa niðurstöðum
fræðilegra rannsókna eða einungis
hugrenningum höfunda.
Því miður má fínna fjölmörg dæmi
um yfírborðslega umræðu í þessari
bók. Kaflinn um raunveruleika ís-
lenskra bama er t.d. ekki upplýs-
andi. Þar er m.a. rætt um vinnuálag
og streitu íslenskra foreldra og
hversu lítinn tíma þeir hafí aflögu til
að sinna uppeldi. Ofan í þessi mál
er þó ekki kafað dýpra en sem nem-
ur þekkingu sæmilega vel upplýstra
dagblaðalesenda, og á öðrum málum,
svo sem drykkjuskap og skemmtana-
fíkn landans, er einfaldlega ekki tek-
ið. Þó skyldi maður ætla að þessi
þættir mörkuðu raunveruleika
margra íslenskra bama. Umræða um
siðferðisþroska ungmenna er einnig
slitrótt og yfirborðskennd: af og til
er rætt lítillega um samviskuna, sam-
kennd og réttlætiskennd barna eða
hvort og þá hvenær þau séu fær um
að gera og virða samninga. Raunar
rakst ég hvergi á orðið „siðferðis-
þroski“ og það er ekki í atriðaorða-
skrá bókarinnar. Öll umræða um slík-
an þroska er felld saman við umræð-
una um persónuleika- og félags-
þroska sem er bæði ruglingslegt og
mjög umdeilanlegt.
Þótt sitthvað megi að bókinni
finna er hún góð viðleitni til að vekja
fólk til umhugsunar um vanda þess
og vegsemd að vera foreldri.
Róbert H. Haraldsson