Morgunblaðið - 17.12.1995, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
í fallega upp gerðum
húsakynnum í gömlu menn-
ingarhúsi við Veghúsastíg-
inn hitti Elin Pálma-
dóttir lífskúnstnerinn
Benedikt Björnsson, sem
alltaf hefur tekið sér tíma
í lífinu fyrir það sem hann
langaði til að gera, m.a.
grufla í heimspeki, og
gekkst því fyrir stofnun
Heimspekistofu dr. Helga
Pjeturss með aðstöðu til
fræðistarfa og útgáfu á
verkum hans.
BENEDIKT Björnsson í Heimspekistofu dr. Helga Pjeturss.
Morgunblaðið/Ásdls
ÞETTA er rétti tíminn til að
hitta Benedikt á réttum
stað. Lífsstíll hans og konu
hans, Ólafar Indriðadóttur,
er að fara eftir áramótin í
tvo mánuði í hlýjuna á Spáni og
dvelja á sumrin í 5-6 mánuði í yndis-
legum gömlum bústað sínum í
Laugardalnum, þar sem þau hafa
í fjóra áratugi ræktað garð og búið
sér hreiður. Nú er því árstíminn til
að helga sig að mestu Heimspeki-
stofunni, sem hann er raunar alltaf
í sambandi við. Nú á jólavertíðinni
er hann sjálfur að sinna dreifíngu
á bókinni „Dr. Helgi Pjeturss, sam-
stilling lífs og efnis í alheimi," sem
Heimspekistofan var að gefa út
undir ritstjóm Samúels D. Jónsson-
ar og Þorsteins Þorsteinssonar.
Það er fróðlegt að koma þarna
upp i þetta gamla menningarhús
bókaútgáfu Ragnars í Smára, þar
sem gert hefur verið upp fallega á
loftinu bjart og rúmgott húsnæði
með bitum og panill undir súð. Þar
er vinnuaðstaða með tölvubúnaði
fyrir fræðimenn, sem eru að sinna
verkefnum í sambandi við kenning-
ar dr. Helga Pjeturs eða heimspeki
sem tengist því efni, að því er Bene-
dikt segir mér. Þarna er margt sem
minnir á dr. Helga Pjeturss. Skrif-
borð hans, munir úr leiðangri dr.
Helga til jarðfræðirannsókna til
Grænlands 1897 og mikið af bóka-
safni hans, en hið mikla og merki-
lega bréfasafn er geymt í banka-
hólfi, enda skrifaðist hann á við
þekktustu menn síns tíma, og eru
þar kort og bréf með eiginhandar-
skrift manna eins og Conan Doyle,
Friðþjófs Nansens, H.G. Wells og
fleiri. M.a. eru þar bréf frá vinkonu
hans í Skotlandi, Mrs. Disney Leith,
sem lærði íslensku og átti altaris-
töfluna úr Þingvallakirkju, er ný-
lega fannst á rómantískan hátt og
var endurheimt til íslands. Að sögn
AUSTUR í Laugardal hafa Benedikt og kona hans búið sér yndis-
reit með fallegum garði, þar sem þau dvelja 5 mánuði á ári.
Þegar Benedikt var farinn að
búa til höggmyndir úr ýmiss
konar efni í garði sínum í
Laugardalnum, fór hann í
Myndlistaskólann í þijá vetur.
Benedikts er búið að skrá meiri
hlutann af bréfunum, sem munu
vera um 400 talsins, en framhaldið
er að leita uppi bréf dr. Helga í
bréfasöfnum þessa fræga fólks.
„Annars vegar skrifaðist hann á
við erlenda menn um jarðfræði og
svo um kenningar sínar um heim-
speki og stjörnufræði," segir Bene-
dikt.
Hann minnir á að dr. Helgi var
fyrsti íslenski jarðfræðingurinn,
hann lauk magistersprófi við Kaup-
mannahafnarháskóla í náttúrufræði
og landafræði með jarðfræði að
sérgrein og tók þegar árið eftir
þátt í fyrmefndum rannsóknaleið-
angri til Grænlands. Skoðaði þá ís-
aldarmenjar eftir ísaldarlok og byij-
aði að rannsaka sjávarmörk á Suð-
urlandsundirlendi árið eftir, þ.e. á
samskonar fyrirbærum, og leiddu
þær rannsóknir í ljós allmerkilegar
nýjungar. Árið 1905 kom út í Kaup-
mannahöfn ritgerðin Um jarðfræði
íslands og var Helgi sæmdur dokt-
orsnafnbót af Hafnarháskóla. Hann
var síðar kjörinn heiðursfélagi Hins
íslenska náttúrufræðifélags og
einnig jarðfræðifélagsins danska,
Dansk Geologisk Forening. Segir í
grein eftir Guðmund Kjartansson
jarðfræðing um dr. Helga að hvergi
í heiminum hefðu menn þá haft
spurnir af jarðmyndun, sem skipti
hundruðum metra að þykkt, frá
hinni kvarteru ísöld einni saman.
Hliðstæður slíkrar nýsköpunar
fundust engar! í bók sinni Island
sem kom út á þýsku árið 1910,
gerði dr. Helgi enn rækilega grein
fyrir nýjungum í jarðfræði íslands,
en fáum árum síðar var heilsu hans
svo komið að hann varð að hætta
við jarðfræðirannsóknir. Benedikt
segir mér að fræðimenn séu nú að
vinna að næstu bók dr. Helga um
jarðfræðirannsóknir hans undir rit-
stjórn Elsu Vilmundardóttur jarð-
fræðings, sem Heimspekistofa dr.
Helga Fjeturss hyggist gefa út
næst.
Þótt Helgi hætti að mestu að
skrifa um jarðfræði
um 1910, var hann
mikilvirkur rithöfund-
ur eftir það og birti
greinar um hin ólík-
ustu efni. Langmestur
hluti rita hans síðustu
áratugina var um
heimspekikerfi það
sem hann fann sjálfur
upp. Um það eru „ný-
alar“ hans að mestu
leyti, en það er rit-
gerðasafn í 6 bókum,
sem komu út á árabil-
inu 1922-1947. Bene-
dikt segir mér að Helgi
hafi skrifað í erlend
tímarit, enda hafi hann
haft gott vald á ensku, þýsku og
forngrísku. Bókin sem Heimspeki-
stofan hefur þegar unnið og er
komin út, fjallar um heimspeki dr.
Helga Pjeturss, sem ýmsir fræði:
menn hafa skrifað eða safnað til. í
henni er m.a. ritaskrá Helga Pjet-
urss, sem fyllir 20 síður. Það vekur
athygli blaðamanns að bókin er til-
einkuð Kristlnu G.J. Sigurðardóttur
og sagt að framlag hennar hafi
gert kleift að gefa bókina út.
Rannsóknir á svlöi heimspeki
Þessi útgáfa og yfírleitt allur
aðbúnaður í Heimspekistofu dr.
Helga Pjeturss vekur forvitni um
þessa viðamiklu starfsemi og hvern-
ig til hennar er stofnað. Stofnandi
er framkvæmdastjórinn Benedikt
Björnsson. Hann segir að Heim-
spekistofa dr. Helga Pjeturss sé
sjálfseignafélag, sem staðfest er af
dómsmálaráðherra 1990. Tilgang-
urinn séu vísindaleg rannsókna-
starfsemi á sviði heimspeki, varð-
veisla rita og frumgagna og að
skapa skilyrði fyrir þá sem vilja
vinna að því sem tengist heimspeki
Helga og skilningi á lífinu, svo og
að styrkja verkefni sem þjóni þeim
tilgangi. Hann segir tilganginn með
útgáfu á ritum hans sé að gera
fært að rökstyðja að sú heimspeki
sem mótuð var af dr. Helga Pjet-
urss á árunum 1902-1922 sé sér-
stæð innan heimspekinnar. Með
Benedikt er þriggja manna stjórn.
Þetta nýtur stuðnings afkomenda
dr. Helga og er Einar Matthíasson,
dóttursonar hans, þeirra fulltrúi.
Skömmu eftir stofnun hafði
Kristín G.J. Sigurðardóttir samband
við hann frá Reykjalundi. Hún
kvaðst mundi vilja arfleiða sjálfs-
eignafélagið að eigum sínum gegn
því að séð væri um hana meðan
hún lifði. Hún var með krabbamein
og Iést í nóvember 1990. Hún átti
íbúð og nokkrar eignir og þessi gjöf
hennar hjálpaði til við kaup á þess-
um húsakynnum og gerði kleift að
gefa út bókina um dr. Helga Pjet-
urss. Nú þyrfti bókin bara að selj-
ast svo hægt væri að gefa út bók-
ina um járðfræði hans.
Prófin eru ekki allt
En hvernig stendur á óþijótandi
áhuga Benedikts Björnssonar á
heimspeki dr. Helga Pjeturss og
verkum hans yfirleitt? Hann kveðst
fyrst hafa farið að lesa Nýal, nokk-
ur drög að heimsfræði og líffræði,
sem út kom 1919, þegar hann var
um fermingu austur í Holtum í
Rangárvallasýslu. Þar er hann alinn
upp á Skammbeinsstöðum . Hann
átti einstæða móður í Reykjavík og
fór þangað í sveit og þar vildi hann
vera hjá ekkju með átta börn. Ný-
all var til í bókasafninu í Holta-
hreppi.„Auðvitað hafði ég ekkert
vit á heimspeki. En síðar komst ég
á það stig að ég þurfti að vita
meira um heimspeki og ég held að
ég hafi eytt tveimur áratugum í að
afla mér fræðslu," segir Benedikt
og vilj sem minnst tala um sjálfan
sig. En sleppur ekki með það.
Eftir að hann kom til Reykjavík-
ur fór hann i Búnaðarskólann á
Hvanneyri, en lauk ekki prófi þar.
Hann var alltaf kófsveittur og datt
niður, en það var ekki fyrr en löngu
seinna að í ljós kom að hann var
haldinn kófsvefni. Síðan vann hann
sem trésmiður og fór í Iðnaskólann,
sem þá var kvöldskóli. Prófin voru
þannig að nemendur fengu lista
með spurningum sem gætu komið
á prófí til að búa sig
undir svörin. Þá hafði
komið í ljós að Bene-
dikt var góður í efna-
og eðlisfræði, hafði á
Hvanneyri haft svo
góðan kennara sem
var Haukur Jörunds-
son. Hann leysti því
allar spurningarnar og
lét skólabræðurna hafa
svörin, upp á það að
þeir borguðu fyrir
hann þegar þeir færu
að skemmta sér. Hafði
það upp úr hjálpsem-
inni að vera rekinn úr
prófi. Ekki kom það í
veg fyrir að Benedikt
varð umsvifamikill í bygginga-
bransanum, sem hann var í um
áratug og byggði þá mikið af fjöl-
býlishúsum í Reykjavík, m.a. háhýs-
ið Hátún 4.
„Ég hefi nú raunar aldrei lagt
mikið upp úr prófum á lífsleiðinni,
ekki fyrir sjálfan mig, þótt ég sjái
og viðurkenni að góð háskóla-
menntun er ómetanleg," segir hann.
Og svo fór raunar að hann hélt
vestur í Háskóla til að taka próf.
Þá þurfti að taka próf til að mega
vera í verðbréfa- og fasteignasölu.
Venjan var sú að menn yrðu sér
sjálfír úti um tíma hjá lögfræðing-
um, til að búa sig undir prófíð.
Prófdómarar voru Ármann Snævarr
og Gaukur Jörundsson. Benedikt
tók þetta próf og stóðst það án
þess að hafa sótt nokkra kennslu í
faginu. „Þetta sýnir að hægt er að
læra þótt maður sé ekki að læra,“
segir hann og hlær.
Hann var svo í þeim störfum ufn
hríð. Ætlaði þó ekki að vera það
nema nokkra mánuði. M.a. tók hann
eftir nokkurn tíma að sér sem sjálf-
stæður aðili sölu á íbúðum fyrir
aldraða.
Tekur tíma í hugðarefnin
En hvað svo? „Nú, ég hætti eins
og venjulega, og sneri mér alfarið
að hugðarefnum mínum," svarar
Benedikt um hæl.„Ég hugsa að það
séu ekki minna en 10 ár samanlagt
sem ég hefí ekki gert neitt annað
en að sinna þessu."
Þetta er þó ekki eina áhugamál
Benedikts. Það kemur í ljós þegar
við förum að blaða í myndum frá
sumarhúsinu í Laugardalnum. Inn-
an um gróðurinn í garðinum eru
margar styttur, skúlptúrar úr járni,
tré og fleiru, sem Benedikt hefur
sjálfur gert. „Eftir að ég byijaði á
þessu fór ég í Myndlistaskólann í
þijá vetur,“ útskýrir hann einfald-
lega. Og hafi menn séð málverk og
vatnslitamyndir með höfundanafn-
inu Plútó, þá er það Benedikt.
„Ég er alger dellukarl. Og hefi
lifað eins og mig hefur langað til.
Hvað er lífið? Að njóta þess og
reyna að valda ekki öðrum skaða,“
bætir hann við þegar ekkert svar
kemur frá spyijanda.
Alltaf er eitthvað forvitnilegt að
vekja athygli gestsins í Heimspeki-
stofunni. Benedikt sýnir mér m.a.
ljósrit af handskrifuðum síðum úr
dagbók tónskáldsins Franz Schu-
Dr. Helgi Pjéturss