Morgunblaðið - 19.12.1995, Qupperneq 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Augnablik í ævi
ungs manns
BOKMEJNNTIR
Barnabók
SEX AUGNABLIK
eftir Þorgrím Þráinsson Fróði,
1995-154 s.
EIRÍKUR Rögnvaldsson er stað-
ráðinn í að skrifa ævisögu sína
þótt hann sé aðeins sextán ára.
Hann sest inn á bókasafn og byrjar
að rifja upp atburði lífs síns allt
frá sex ára aldri. Hann
rekur endurminning-
amar skilmerkilega
frá því að fyrstu
spaugsögumar koma
fram í huga hans og
síðan koll af kolli.
Hann hefur lengi verið
ákveðinn í því að verða
rithöfundur og til að
heija þennan feril ætl-
ar hann að eyða einu
sumri í verkefnið þrátt
fyrir hrakspár foreldra
sinna. Endurminning-
arnar kryddar hann
eins og honum hentar
best enda kemur í ljós
að hann hefur lengi
verið haldinn listamannastælum.
Tólf ára fer hann á kaffihús og
þykist vera skáld og hann horfir á
þessa endurminningu í kómísku
ljósi, Hann segir frá íjölskyldunni
og uppruna hennar. Hann lýsir því
hvernig hann kynntist besta vini
sínum og m.a. því þegar þeir fá
að þreifa á brjóstum fegurðar-
drottningar í lyftu. Skíðaferðalag
er einnig eftirminnilegt og flestar
tengjast frásagnirnar á einhvern
hátt hugsunum hans um kynlíf.
Einn besti kaflinn úr ævisögunni
er lýsingin á lífinu í sveitinni þegar
hann er þrettán ára og hann viður-
kennir fyrir sjálfum sér að hann
hafi kannski þroskast af kynnum
sínum af fólkinu í sveitinni.
í bókinni skiptast á kaflar sem
Eiríkur skrifar sjálfur í ævisöguna
og svo ytri umgjörð sögunnar. I
upphafi er ævisagan aðaluppistaða
sögunnar en umhverf-
ið tekur meira og
meira rými í frásögn-
inni eftir því sem ákaf-
inn minnkar í að segja
frá fortíðinni og nútíð-
in gerist meira kreij-
andi. í upphafi segir
umgjörðin frá fólki
sem snertir söguna lítt,
svo sem skoplegum
karli á bókasafninu
sem er greinilega ekki
með öllu mjalla. Sæt
stelpa á bókasafninu
tælir hann en veldur
honum svo vandræð-
um.
Afdrifaríkust eru þó
kynni hans af blindri, gullfallegri
stúlku, Emelíu. Saga hennar er öll
heldur ótrúleg og örlög hennar og
móður hennar mjög ýkt. í sam-
skiptum sínum við hana kemur í
ljós að hann er ekki sérlega sterkur
á svellinu. Hann tekur aðra stelpu
fram yfir hana, svíkur hana um
stefnumót og skrökvar svo að henni
til að bæta úr fyrir sér.
Hugarheimi unglingsins er á
margan hátt vel lýst. Eiríkur er
unglingur sem sveiflast á milli mik-
ilmennsku og óöryggis. Hann er
mjög upptekinn af sjálfum sér sem
kynveru, þykir vænt um líkama
sinn og vorkennir folanum þegar
eistun úr honum eru klippt burt
og þeim hent fyrir hundana. Kyn-
ferðislegir draumórar koma sífellt
upp í hugann og nær öll frásögnin
tengist á einhvern hátt draumum
hans um kynlíf. Honum finnst hann
verða sífellt að vinna sigra á þessu
sviði. Hver stelpan á fætur annarri
kemur inn í líf hans en engin þeirra
virðist ná að tengjast honum
traustum tilfinningaböndum.
í sögunni eru tvö mjög góð tæki-
færi til að láta unglinginn takast
á við lífið og vinna úr sínum eigin
tilfinningum. Þegar vinur hans úr
sveitinni deyr gefst gott tækifæri
til að láta Eirík meta stöðu sína
en því máli eru engin skil gerð í
sögunni að öðru leyti en því að
hann tekur sér nokkurra daga frí
frá ævisagnarituninni. Eiríkur fær
ekki tækifæri til að vinna úr sorg-
inni. Það sama gildir um samskipt-
in við blindu stúlkuna. í honum
togast á annars vegar hrifning af
stúlkunni og hins vegar óttinn við
að láta sjá sig með blindri stelpu.
Óöryggi hans kemur best fram í
þessum samskiptum. Eiríkur er
heldur ekki látinn takast á við þessa
stóru spurningu. Þegar lesandinn
heldur að hann fái að sjá hversu
mikil persóna Eiríkur er í raun, er
Emelía skyndilega horfin af sjónar-
sviðinu og alfarin til Þýskalands.
Hann saknar hennar en í raun er
þetta ódýr lausn því hann þarf
ekki að taka ákvörðun. Eiríkur er
skilinn eftir í sögulok án þess að
hafa fengið tækifæri til að þroska
sig sem persónu. Sorgin og ástin
virðast ekki hafa kennt honum
neitt.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Þorgrímur
Þráinsson
Híbýli vindanna eftir Böðvar Guðmundsson
Til Vesturheims
ÉG HEF verið lengi
að viða að mér efni
í þessa sögu,“ segir
Böðvar Guðmunds-
son um bók sína Hí-
býli vindanna, „þetta
er söguleg skáld-
saga og þótt aðal-
persónan, Olafur fí-
ólín, hafi aldrei ver-
ið til sem slíkur voru
þeir margir ágætir
fiðlarar sem fiúðu
vestur um haf á sín-
um t,íma.“
Híbýli vindanna
fjallar um mannvæn-
legan pilt sem hefur
búið við heldur nauman kost
í íslenskri sveit er hann ákveð-
ur að fara með fjölskyldu sína
til Ameríku á síðari hluta 19.
aldar. Fyrir vestan bíða hans
aðstæður sem fljótt á litið virð-
ast ekki mikið betri en þær
sem hann átti að venjast i
heimahögum, hörð lífsbarátt-
an heldur því áfram. Böðvar
segir að þótt Vestur-íslending-
ar hafi einu sinni verið
mjög vakandi hugtak í sögu-
legri vitund Islendinga þá
hafi fyrnst nokkuð yfir það
nú. „Én þetta er engu að síður
merkileg saga og kannski
sjáum við hana í miklu betra
ljósi í dag en menn gerðu á
meðan flutningunum stóð; á
sínum tíma var jafnvel
amast nokkuð við Vestur-
heimsferðum. Mér fannst
þannig vera kominn tími og
ástæða til að segja
þessa sögu.
Ég leitaði víða
fanga í söguna, fór
vestur til Ameríku
og hitti Vestur-
Islendinga og svo
hef ég undanfarin
ár safnað að mér
mikið af bréfum
sem tengjast vest-
urferðum. Auk
þess þekki ég til
úr minni eigin fjöl-
skyldu, langafi og
langamma fluttu
til Kanada á sínum
tíma.“
Böðvar segir að það séu
gríðarlega mörg óskráð sögu-
efni í vesturferðunum. „Þetta
eru vitanlega mikil örlög að
flytja frá einu landi til annars
á þessum tíma því þetta þýddi
að fólk kvaddi sína ættingja í
síðasta sinn og það er þess
vegna sem öll þessi bréf eru
til, þau voru eini samskipta-
mátinn lengi vel. Mannkynið
hafði aldrei skrifað annað eins
magn af bréfum og á 19. öld-
inni þegar Ameríkuferðirnar
stóðu sem hæst. Mig langar
reyndar seinna til að gefa út
gott safn af íslenskum Amer-
íkubréfum, slíkt safn eiga
margar þjóðir, svo sem Svíar,
Danir, Norðmenn og Þjóðverj-
ar. Slík útgáfa væri ekki síst
mikilvæg fyrir frændur okkar
í Vesturheimi.“
Böðvar
Guðmundsson
Draumurínn
forni vakir
Meira en
dægurfluga
BOKMENNTIR
Ljðð
SÖNGVAR UM LÍFIÐ
LJÓÐ 1958 - 1988
Eftir Jón frá Pálmholti, Hringskugg-
ar, 1995 - 232 bls.
AÐ undanförnu hafa heildarút-
gáfur ljóða ýmissa skálda séð
dagsins ljós. Tilgangurinn með
útgáfunni er þá gjarn-
an tvíþættur. í fyrsta
lagi eru eldri
ljóðabækur þeirra
löngu uppseldar og
erfitt að nálgast þær.
Hinn þátturinn er svo
sá að veita yfirsýn
yfir feril skáldsins líkt
og þegar málarar
halda yfirlitssýning-
ar.
Um þessar mundir
sendir Jón frá Pálm-
holti frá sér tólftu
ljóðabók sína sem
nefnist Söngvar um
lífið. Hún er endur-
skoðuð heildarútgáfa
af kvæðum hans á þijátíu ára
tímaskeiði 1958 - 88 og skiptist
í tvo meginflokka. Hefur hinn
fyrri að geyma ijórar ljóðabækur
sem komu út 1958 - 73 en hin
seinni ljóð úr bókum sem komu
út á árunum 1978 - 87. Ljóðin í
síðasta kaflanum eru þó ort árið
1989 en hafa ekki áður birst í
bók. Auk þess eru í bókinni þýð-
ingar. Rétt er að taka fram að
Jón hefur sleppt ýmsu og breytt
öðru og haldið því fyrst og fremst
til haga sem honum líkar.
Megineinkenni Jóns frá Pálm-
holti sem skálds eru þróttmikið
og alþýðlegt málfar sem byggir
nokkuð á galdri endurtekningar-
innar og vandað myndmál sem
oft vill verða fyrirferðamikið enda
er skáldinu jafnan mikið niðri fyr-
ir. Hann yrkir toluvert af hnitmið-
uðum kvæðum. Þó hygg ég að
útleitin kvæði séu mun algengari
og stundum er eins og málið eða
hugarflugið taki völdin af skáldinu
og ljóðin yrki sig sjálf inn í marg-
brotinn heim söngsins sem oft
verður Jóni að yrkis-
efni. Erfitt er í stutt-
um ritdómi að gera
grein fyrir þróun
kveðskapar Jóns. Þó
má í fljótu bragði
greina hvemig ýmsir
straumar Ijóðlistar-
innar sækja að ljóðun-
um.
Þannig er ákveðinn
léttleiki yfir fyrstu
bókinni sem eins og
þrengist um í næstu
bók þegar kalda stríð-
ið nær hámarki sínu.
stað ljóðrænnar
sveiflu tekur einhvers
konar óhlutbundin
tjástefna að setja mark sitt á
kvæðin. Þau verða efnisþyngri og
kveðskapurinn algildari og kos-
mískari og skáldið gerist innhverf-
ara:
Heiðarkögur. Sólmánuðurinn hefur dansað
í eggrauðri nóttinni.
Hallelúja.
Jarlmaður rephvítunnar fer hratt yfir skóg-
arlaufinu
nýklæddur austan heiðar þarsem söngvindar
eru farandgestir.
Heiti bókarinnar vísar einnig
til firringar borgarinnar, Hendur
borgarinnar eru kaldar. Þriðja
ljóðabókin er svo augljóslega ort
á tímum hins skorinorða ljóðs.
Ljóðin í þessari bók eru mörg
spámannsleg, mælsk og útleitin,
full með siðferðislega dóma og
jafnvel vandlætingu sem á stund-
um tekur á sig ofurlítið broslega
mynd:
Útvarpið glymur um alla jörðina
með hænugarg og siúður.
Sjónvarpið sækir fram jafnt og þétt.
Senn verður hvergi friður
nema á klósettinu.
Hratt líða dagarnir á okkar tíð.
Þrátt fyrir ýmsar slíkar yfir-
borðsbreytingar í ljóðaheimi Jóns
má þó heyra í söngvum hans einn
grunntón, eitt meginstef. Það er
sveitapiltsins draumur um endur-
heimt fyrri gilda. Þessi draumur
túlkar uppflosnun fornrar bænda-
menningar og togstreitu lands-
byggðarmannsins í borginni. Jón
teflir gildum fortíðarinnar gegn
plastveröld nútímans og amerísk-
um neysluheimi. En þetta er líka
jarðneskur draumur um frið á
jörð. í seinustu ljóðunum í bókinni
er raunar ákveðinn þreytutónn
andspænis framvindu tímanna.
„Nútíminn fer sínu fram án þess
að spyrja“, segir í Kvöldljóði um
draum. Draumurinn er þó á sínum
stað og kannski er í þessu kvæði
dálítil sáttargjörð við tilveruna:
Líkt og gamalt tré
stöndum við milli klettanna.
Minningin svöl og mjúk dregur
ávalar Iínur yfir líf okkar.
Draumurinn fomi vakir þó enn
á herðum okkar.
Jón frá Pálmholti er að mörgu
leyti gott skáld. Það sést raunar
ef til vill best í þýðingum hans.
Ég nefni kvæðið fallega Væri ég
guð eftir Tor Jonsson því til stað-
festingar. Hins vegar hefur tíminn
ekki viljað að öllu leyti tengja sig
við hann. Inntak nútímans er
skáldskapi hans að sumu leyti
andstætt svo að stundum hrópar
rödd hans í eyðimörk. En umfram
allt er þó kveðskapur hans sjálfum
sér samkvæmur og heill.
Skafti Þ. Halldórsson.
BOKMENNIIB
Skáldsaga
MEFISTÓ
Saga af Iistamannsferli eftir Klaus
Mann. Bríet Héðinsdóttir íslenskaði
og ritaði eftirmála. Prentun og bók-
band G. Ben. Edda. Ormstunga 1995
— 304 síður. 2.990 kr.
MEFISTÓ eftir Klaus Mann
(1906-1949) er ein
umtalaðasta skáld-
saga á öldinni. Höf-
undurinn var sonur
Thomasar Mann, eins
kunnasta rithöfundar
Þjóðveija fyrr og síð-
ar, og féll fyrir eigin
hendi ungur að árum.
í skáldsögunni sem er
lykilróman (þótt hann
segist lýsa manngerð-
um, ekki tilteknum
mönnum) sér hann
fyrir þróunina í Þýska-
landi nasismans og
sérstaklega þjónkun
við valdið.
Leikarinn Hendrik Höfgen, sem
í raun mun vera leikarinn dáði
Gustaf Grundgen, er söguhetja
bókarinnar, en margir aðrir koma
við sögu í dularklæðum, meðal
þeirra leikskáldið Carl von Stern-
heim, leikstjórinn Max Reinhardt,
leikarinn Élísabet Bergner og
fleira leikhúsfólk.
Foringinn er augljóslega Hitler,
digri forsætisráðherrann Göring
og áróðursráðherrann Göbbels.
Lýsingin á Höfgen, sem eins og
Grúndgen náði hátindi í hlutverki
Mefistótelesar Goethes, eru að
vísu beiskar og illskeyttar, en þó
með þeim hætti að hann nýtur
samúðar lesandans. Höfgen er
veiklyndur og kænn í senn.
Mefistó er það verkefni sem
Höfgen er spenntastur fyrir: „Mef-
istó á að verða meistaraverk hans.
Jafnvel förðunin er nýstárleg:
Hendrik túlkar vítishöfðingjann
sem „hrekkjalóm“. Einmitt þannig
kýs Herra himnanna af óendan-
legri gæsku sinni að skilja illsku
hans og virðir hann viðlits stöku
sinnum, því að Honum fellur einna
skást við hrekkjalóm-
inn af „öndum þeim
sem alltaf neita“.
Gallaðar
bókmenntir
Lykilskáldsögur
eru yfirleitt gallaðar
sem bókmenntir vegna
þess að tilgangur höf-
undanna er ekki endi-
lega að koma á blað
bókmenntaverki. Ég
verð að viðurkenna að
ég er enginn aðdáandi
slíkra bóka. Þær verka
oft léttvægar og jafn-
vel leiðinlegar þegar
höfundarnir eru í óða önn að reyna
að koma höggi á andstæðinga.
Mefístó aftur á móti er spennandi
og skemmtileg aflestrar.
Þetta er óvenju lifandi bók mið-
að við aldur og tímabil sem höf-
undurinn brýtur til mergjar. Klaus
Mann er góður höfundur og hefur
til að bera þá æskilegu dýpt sem
þarf til að koma saman skáldverki
sem ekki reynist dægurfluga.
Bríet Héðinsdóttir hefur unnið
gott verk með þýðingu Mefistós
og eftirmáli hennar um bókina og
höfundinn varpa ljósi á tíðaranda
og mannleg örlög.
Jóhann Hjálmarsson
Jón frá I
Pálmholti
Klaus Mann