Morgunblaðið - 19.12.1995, Page 12

12 B ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 1995
íslandssaga a-ö eftir Einar Laxness
EINAR Laxness og Valgerður Benediktsdóttir, sem annaðist
myndritsjórn verksins, bera saman myndir sínar.
Þrjátíu ára
stríðinu lokið
MENN HAFA kallað tilurðar-
tíma verksins þijátiu ára stríð-
ið“, segir Einar Laxness en út
er komið hjá Vöku-Helgafelli
rit hans, Islandssaga a-ö, sem
segja má að Einar hafi unnið
að í þijátíu ár. Grunnur þessa
verks er íslandssaga sem Einar
gaf útá vegum Menningarsjóðs
fyrir ailmörgum árum en efnið
hefur verið aukið og endur-
skoðað, auk þess sem myndum
og kortum hefur verið bætt
við. Við val mynda í bókina var
lögð áhersla á myndir sem
sjaldan hafa birst.
„Ég byijaði á þessu 1965. Ég
tók að mér ásamt Birni Þor-
stcinssyni að skrifa um Islands-
sögu í alfræðibók sem átti að
gefa út á vegum Menningar-
sjóðs. Það verk féll svo niður
þar sem þetta var mjög dýrt
fyrirtæki. En það var kominn
nokkuð góður stofn að verkinu
og þvi var brugðið á það ráð
að gefa út einstaka efnisflokka
alfræðinnar sér á bók, svo sem
gert var við söguna, bók-
menntafræðina, hagfræðina og
fleiri flokka. Ég vann efnið í
fslandssögubókina en fyrra
bindið kom út 1974 og það
seinna 1977. Ég endurskoðaði
þessar útgáfur á seinni hluta
níunda áratugarins en nú hef
ég hins vegar bætt miklu úr
öðrum flokkum alfræðinnar í
þessa nýju bók.“
Verkið er þijú bindi, samtals
um 700 blaðsíður þar sem fjall-
að er um sögu lands og þjóðar
eftir uppflettiorðum í stíl al-
fræðibóka. Uppflettikaflar eru
um 600 talsins. Þeir eru mjög
mislangir eftir eðli sínu og efni
en eiga það sameiginlegt að
varpa ljósi á liðna daga í sögu
ísienskrar þjóðar og ólíkar hlið-
ar íslensks samfélags í aldanna
rás. Bæði er fjallað um grund-
vallarmál eins og sjávarútveg
en einnig minna þekkt, svo sem
Kambsránið en það var framið
aðfaranótt 9. febrúar 1827 þeg-
ar fjórir grímuklæddir menn
brutust inn í baðstofuna á bæn-
um Kambi í Flóa (sjá Kambs-
ránið hér á síðunni).
Einar segist ekki muna eftir
neinum sérstökum uppákomum
í sambandi við vinnslu bókar-
innar. „Þetta hefur verið frek-
ar tíðindalaus skrifborðsvinna;
sumt hefur verið gaman að
fjalla um og annað ekki, svona
eins og gengur. Maður sá það
eftir því sem maður vann þetta
betur að það var alltaf hægt
að tína til fleiri uppflettiorð til
að fjalla um en eins og ég segi
í formála verksins þá hefur
maður hvorki þrek né þor í
meira. Það er nóg komið.“
Einar vildi geta þess að hann
hafi notið mikillar aðstoðar
Hannesar Péturssonar skálds
sem var um tíma ritsljóri við
alfræði Menningarsjóðs og hef-
ur verið Einari innan handar í
vinnsluferlinu, lesið prófarkir
að öllu verkinu; „Hannes hefur
verið mér mikil stoð og stytta
á meðan á vinnu minni hefur
staðið.“
iríVu Sír<t«ff*fi*>f*r Mýrwn, K<jnií\ifa- úi H > sí.»:»í» <«.» wuctá maúuu, <>:;
oj’df íútlidiji (fá a úmp. /< kowu&ir.
rítiWftAlt t.>0:j.sru ;ir cmiámMri, Huhtir -. U»t» ;» so;lK1íí«:«c-.:
<>'• horíiikshíííi) <>% ctx»
Vtd Ifit ehifjkixmn-etfAvki'i&r, átid koítcu'xar t-ikiou.
ttfj'i aót vmlunarsívidir vcftttife kát»<:< íbsí.í :?v>íVb;»: r»ií5S»»>v i$u>iv.ub l%?i U-.t
TÖLUVERT er af sjaldgæfum myndum í bókinni, svo sem
þessi af hafnargerð í Reykjavík árið 1913.
FJÖLMARGAR staðtölutöflur og skýringarkort voru unnin í
bókina, svo sem þetta sem sýnir landafundina kringum 1000.
Kambsránið
Kambsránið, framið aðfaranótt
9. febrúar 1827, þegar fjórir
grímuklæddir menn brutust inn í
baðstofu á bænum Kambi í Flóa,
lögðu hendur á bóndann, Hjört
Jónsson, og heimilisfólk hans,
tvær konur og fimm ára dreng;
bundu þeir fólkið á höndum og
fótum og hótuðu pyndingum og
dauða til þess að fá afhent fé
bóndans. Ránsmennirnir urðu að
brjóta upp allar hirslur, áður en
þeir fundu féð, rúmlega 1.000 rík-
isdali, sem þeir hurfu á brott
með. Þegar athuguð voru verks-
ummerki, fundust hlutir úr fórum
ránsmanna, sem notaðir voru sem
sönnunargögn við réttarrann-
sókn.
Þórði Sveinbjömssyni, sýslu-
manni í Hjálmholti, sem rannsak-
aði Kambsránið, tókst að uppiýsa
málið, svo að allir ránsmennimir
vom handteknir, og eftir langvinn
réttarhöld játuðu þeir á sig ránið.
Fyrirliði þeirra var Sigurður Gott-
svinsson frá Leiðólfsstöðum. Fleiri
reyndust flæktir í málið með því
að hylma yfir með afbrotamönn-
um. í réttarhöldunum komst einn-
ig upp um ýmis önnur þjófnaðar-
mál í Ámessýslu frá undanfarandi
áram, m.a. þjófnað úr Eyrar-
bakkaverslun, sauðaþjófnað o.fl.
Málaferlin vora einhver hin víð-
tækustu, sem um getur í íslensku
sakamáli, stóðu í tæpt ár, og um
30 manns var stefnt fyrir rétt.
í febrúar 1828 kvað sýslumað-
ur upp dóm, sem áfrýjað var til
Landsyfirréttar í Reykjavík og
Hæstaréttar í Kaupmannahöfn,
en þar gekk dómur 1829. Var
forsprakkinn, Sigurður Gottsvins-
son, dæmdur til að hýðast við
staur og til ævilangrar þrælkunar-
vinnu í Rasphúsi í Kaupmanna-
höfn, ennfremur aðrir ránsmenn,
tveir þeirra þó um styttri tíma;
15 aðrir vora sakfelldir.
Ránsmennimir vora fluttir utan
1830; tveir þeirra áttu aftur-
kvæmt til íslands eftir náðun,
árið 1844, einn lést ytra, en Sig-
urður Gottsvinsson var dæmdur
til lífláts fyrir áverka, sem hann
veitti fangaverði, og hálshöggvinn
1834.
Dýr og drengir
BOKMENNTIR
Smásögur
LITLA SKÓLAHÚSIÐ
eftír Jim Heynen. Gyrðir Elíasson
þýddi. Hörpuútgáfan 1995 - 151
síða. 1.780 kr.
JIM Heynen er amerískt skáld
sem sent hefur frá sér smásagna-
söfn og ljóðabækur. Heynen er „ís-
landsvinur", en hann kom til íslands
1994 og las fyrir landann upp úr
verkum sínum. Gyrðir Elíasson hefur
nú þýtt og valið nokkrar þessara
smásagna.
Flestar þessar sögur era örstuttar
en þær era 65 talsins og segja þær
frá lífi og uppátækjum drengjanna
á ekrum Iowa. Þessar sögur era
frekar í ætt við örsögur eða brot sem
lýsa á óvæntan og yfirleitt spaug-
saman, en einnig óhugnanlegan hátt
lífí drengjanna í sveitinni. Þar fá
dýrin sinn sess í þeim uppátækjum
jafnframt því sem drengimir era að
uppgötva veröldina.
Þannig era pælingar og hugdettur
drengjanna einskonar rannsókn á
hversdagslegum atburðum sem þeir
öðlast skilning á. Jafn einfalt atriði
og bakstur á „Bökum“, en svo kall-
ast ein örsagan, verður ansi skondið
þegar drengirnir uppgötva galdurinn
við það að mynda bylgjur á bökum-
ar, en það gerir konan með gervitönn-
um sínum. Svona hárfínar myndræn-
ar lýsingar, sem era ljóslifandi, era
aðall margra þessara örsagna og
sýna hvemig hið myndræna gildi
gefur mörgum sögunum dýpt.
En þetta fær víðari skírskotun,
þrátt fyrir að raunsætt yfirbragð sé
ráðandi, og merkingin er kannski
ekki fjarri iagi að vera sálfræðilegs
eðlis. Hundar, rottur, hanar, naut-
gripir og leðurblökur eru nánast
gædd lífi í athöfnum drengjanna og
þessar upplifanir hafa dýpri merk-
ingu heldur en við fyrstu sýn. Sak-
leysi drengjanna sem birtist í athöfn-
um þeirra er oft á tíðum
hrottalegt en það á sér
upprana frá öðram eins
og meðferðin á flæk-
ingshundinum í „Ter-
pentína og maískólfar".
Þannig eru þessar sögur
frá sveitum Iowa yfir-
leitt gráglettnislegar þó
að alvarleikinn svífi
einnig yfir vötnum eins
og í brotinu sem nefnt
er „Súrheysgryfjan".
Myndmálið er sótt til
náttúrunnar enda upp-
lifa drengimir hana
sem lifandi vera líkt og
þegar þeir sjá karlana
gánga út úr kirkjunni:
„... voru þeir einsog fiðrildi að koma
úr lirfuhýði sínu“. (75). Heynen fær-
ir þessar myndir úr sveitalífinu
skemmtilega inn í textann eins og
þegar hann sér fyrir sér strákana
tína lýsnar úr höfðinu á einum: „Hár
var einsog komakur í júlí, þakinn
önnum köfnum komskurðarmönn-
um.“ (32).
Allt er þetta vel gert og hittir oft
vel í mark enda er stíllinn ekki orð-
um aukinn og kemur það ágætlega
fram í þýðingunni hjá
Gyrði. Þýðingin er læsi-
leg og ekki fer fjarri
að skyldleiki sé með
sögum þeirra Heynens
og Gyrðis, allavega
eiga hin hversdagslegu
smáatriði og náttúra
einhveija samsvöran í
merkingarheimi þeirra.
Mér sýnist að þessar
sögur geti höfðað til
yngri aldurshópa og
gildi þeirra er einmitt
hið barnslega viðhorf
eða innsæi, sem oft á
tíðum skortir í góðar
krakkasögur. „Litla
skólahúsið“ er lítil bók og lætur
ekki mikið yfir sér í jólabókaflóranni
en fyrir vikið er ánægjulegt að upp-
götva þetta smásagnaskáld sem
Heynen virðist vera.
Prentvillur era fáar og frágangur
er allur til sóma og sérstaklega er
brotið ágætt. Aftur á móti hefði
verið nauðsynlegt að fjalla eilítið um
höfundinn og verk hans í eftirmála
lesendum til glöggvunar.
Einar E. Laxness
Jim Heynen
MORGUNBLAÐIÐ
RagnarIngi
Aðalsteinsson
Mynda-
bók
BÓKMENNTIR
Ljóð
ÍSLANDf MYNDUM
eftir Ragnar Inga Aðalsteinsson,
Bókaútgáfan Reykholt, 1995 - 46
bls.
ÞAÐ verður ekki sagt um ljóð
Ragnars Inga Aðalsteinssonar í
bók hans ísland í myndum að þar
fari kveðskapur mikilla fyrirætlana
eða átaka. Auganu mætir einungis
myndabók með ljóðmyndum af
náttúra og byggðum landsins.
Margar myndimar era að því er
virðist hlutlægar náttúramyndir og
minna á natúralísk málverk. En á
bak við þá hlutlægu sýn blundar
lágvær óður til ættjarðarinnar og
fólksins sem lifir og finnur til.
Form kvæðanna er nokkuð svip-
að. Þau eru alla jafnan stutt og
höfundur setur þau upp út frá
miðju ljóðlínanna. Ragnar notar
ljóðstafi í hveiju kvæði og tvö orð
ríma. Ekki eru tilefni kvæðanna
alltaf stórbrotin eða efnið há-
stemmt. Oft era þetta myndir úr
hversdagslífinu. í bestu ljóðunum
tekst Ragnari að draga upp ljóð-
ræna mynd með fáeinum hnitmið-
uðum orðum. Litaorð notar höf-
undur gjaman af töluverðri leikni
eins og í kvæðinu Landsýn:
Þokan hangir
um þotuvænginn -
bak við hann grillir
í gulbrúnar skellur
dðkka bakka
og deigan mó,
tjamir og læki
í lemjandi regninu,
hross sem norpa
í nöpram strengnum
og Nesið
umlukið sjó.
En stundum finnst mér Ragnar
missa marks. Þá er eins og mynd-
efnið sé hreinlega ekki nógu burða-
mikið til að bera uppi kvæði (Ham-
ingja, Nús hersis hefnd). Eins
finnst mér honum ekki takast allt-
af nógu vel upp þegar hann reynir
með hinum knappa stíl að miðla
dulúð. í kvæðinu Homstrandir úr
norðri vantar ekki að vandað sé
til litaorða og ljóðmyndar. En eitt-
hvað skortir til að kveikja líf með
þeirri dulúð sem reynt er að skapa
í lok kvæðisins. Kannski er það of
knappt.
Þök era græn
með gulum burstum
dökkir veggir
og dyrakarmar
ljósar hurðir
hvitir gluggar.
Klifrast um borgina
kvikir og lifandi
skuggar.
Kvæði Ragnars Inga Aðalsteins-
sonar eru formsterk og hnitmiðuð,
myndmálið einfalt og tært. Þótt
hinir einföldu pensildrættir dugi
ekki alltaf til að miðla þeim kennd-
um sem til er ætlast í kvæðinu
opna önnur ljóð sýn inn í lágvær-
an, seiðandi myndheim.
Skafti Þ. Halldórsson