Morgunblaðið - 24.12.1995, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
er vandkvæðum háð að skrifa
um frægt fólk, þótt maður hafi
hitt það og bundist því vináttu-
böndum.
Hættan er. sú að það virðist
sem maður sé að siá um sig með
nöfnum stórlaxa án þess að hafa
nokkum tíma krækt í fiskinn.
Sannleikurinn er hins vegar sá
að ég þekkti þessa menn, marga
náið, og þeir voru vinir mínir.
Eg var eins og gæludýrið í hópn-
um, örverpið sem hafnaði í miðj-
um hópi evrópskra gáfumanna
og menningarvita á þessum
tíma.“
Frank var kvaddur í herinn
árið 1950 þrátt fyrir hraustlegar
tilraunir vina úr listageiranum
til að sannfæra hermálayfirvöld
um að drengurinn væri ómiss-
andi. Eftir grunnþjálfun í Texas
var hann látinn þjóna Sámi
frænda í Upplýsinga- og mennt-
unarskóla hersins í Fort Slocum
í New York.
„Ég hélt fýrirlestra fyrir allt
að tvö þúsund hermenn í einu,
til að segja þeim af hveiju við
værum að berjast í Kóreu og
sannfæra þá um ágæti stríðsins,
þótt ég hafi enn þann dag í dag
ekki minnstu glóru um af hverju
við börðumst þar,“ segir Frank
og glottir við tönn.
Hann orti ljóð og skrifaði sögur þau tvö
ár sem hann gegndi herþjónustu og að henni
lokinni fékk hann þriggja ára námsstyrk til
að vinna upp glataðan tíma. Hann hélt fyrst
'tii Parísar.
Guggenheim og Guðrún
Kvöld eitt árið 1954 var honum boðið til
kvöldverðar í bænum Meudon hjá vini Ric-
hter, sem hét Nelly van Doesburg, ekkja
hollenska málarans Theo van Doesburg. Aðr-
ir gestir voru meðal annars svissneski mynd-
listarmaðurinn og skáldið Jean Arp og kona
hans, Marguerite Hagenbach, James Johnson
Sweeney sem var forstöðumaður Guggen-
heimsafnsins, kona hans Laura og Mary
Callery, auðug kona sem bjó til höggmyndir.
Sweeney bauð Frank starf eftir að hann
lyki námi í Oxford þar sem hann lauk námi.
„Þau bjuggu í bandaríska sendiráðinu í París
og óku þangað eftir kvöldverðinn. Ég fór
með og þegar við nálguðumst sendiráðið
heyrðum við hróp og köll mannfjölda sem
þéttist eftir því sem nær dró. Fólkið þyrptist
að bifreiðinni, lamdi hana utan og öskraði
formælingar. Við höfðum ekki hugmynd um
hvað væri á seyði en þetta var skelfileg uppá-
koma. Við komust loks inn fyrir hlið sendi-
ráðsins og fregnuðum að fólkið var að mót-
mæla hinni hræðilegu aftöku Rosenberg-
hjónanna fyrir njósnir í Bandaríkjunum,"
segir Frank.
Að loknu námi í Oxford knúði Frank dyra
hjá Sweeney sem veitti honum umsvifalaust
vinnu á Guggenheim-safninu. Hann kynntist
Guðrúnu sem þá var í söngnámi, en vann
sem hjúkrunarkona meðfram námi undir
stjórn læknis sem var í vinfengi við Frank.
Þau ákváðu að rugla saman reitum sínum,
gengu í hjónaband og fluttu til íslands. Þar
eignuðustu þau börnin sín tvö, Margréti og
Tómas, en ákváðu að flytja aftur utan á
meðan afkvæmin væru enn ung. Ponzi tók
við fyrra starfi á Guggenheim-safninu, en
þegar tímabært var orðið að börnin hæfu
skólagöngu var afráðið að setjast að á íslandi.
Sprungurnarí veggnum
Vinirnir í New York vissu ekki hvaðan á
þá stóð veðrið. Leikarinn Zero Mostel, sem
Islendingar þekkja best úr Fiðlaranum á
þakinu og The Producers, sagði við hann;
„Frankie, ekki fara, vertu um kyrrt og ég
geri þig að auðkýfingi." Hann bauð Frank
vinnu við sjónvarpsþáttaröð sem hann var
að vinna að ásamt leikstjóranum Burgess
Meredith og kallaðist Zero Hour. „Ég var
hins vegar búinn að fá nóg og vildi komast
burt úr borgarlífinu, frá New York eftir að
hafa búið þar alls í áratug. A þessum árum
lá straumur manna frá landsbyggðinni til
Reykjavíkur, fólk vildi kaupa sér sófasett og
fara í menninguna á mölinni, en ég vildi hins
vegar fara út í sveit. Þetta var góður tími
til jarðarkaupa."
Frank Ponzi hélt málverkasýningu eftir
heimkomuna og seldi vel, svo vel að hann
hefur aldrei sýnt verk sín síðan. „í Bandaríkj-
unum selur listamaður eitt eða tvö verk og
heldur veislu til að fagna árangrinum, en hér
er algengt að menn selji 10-20 verk af sýn-
ingu. Ég uppgötvaði í fyrsta skipti að allt
væri ekki með felldu hjá íslensku þjóðinni
þegar fólk keypti verk mín á sýningunni; það
hlaut að vilja fela sprungurnar í veggjunum
eða_ eitthvað þaðan af verra.“
Árið 1987 var Frank boðið til Lundúna til
ast við ímyndunaraflið eitt til
að fá botn í heilu setningarnar.
Þess vegna tók verkið jafn lang-
an tíma og raun ber vitni, en
upp úr dúrnum kom að margar
færslurnar vísuðu beint til
myndanna í albúminu.“
Verkið tók átta ár og Frank
var umhugað um að vanda vel
til þess. Hann kveðst helst ekki
vilja að bókin verði ritdæmd, því
að eftir átta ár geti hann einn
talist réttmætur gagnrýnandi
verksins og tilhugsunin um að
einhver fletti því eina kvöld-
stund og þykist þess umkominn
að dæma það sé voðaleg.
Hann leggur ríka áherslu á
að peningar skipti hann litlu,
driffjöður verka hans sé önnur
óg óveraldlegri. Bókaforlag
nokkurt sem hafði greitt honum
milljón krónur í fyrirfram-
greiðslu fyrir bókina þrýsti á
hann um að ganga frá henni til
útgáfu, fyrr en hann taldi rétt.
Hann ákvað því að endurgreiða
féð og gefa verkið út sjálfur
þegar honum hentaði.
„Áður fyrr leit fólk á forn-
muni sem gamalt dót, en ungu
kynslóðirnar reka hins vegar
upp stór augu og spyrja í þaula.
En það vantar sögulegt sam-
hengi og fólk þekkir hvorki haus
né sporð af sjálfu sér. Þetta minnir mig á
atriði í endurgerð myndarinnar Jazz Singer
með Laurence Olivier, þar sem hann er í hlut-
verki gamals rabbía og segir við soninn sem
vill syngja dægurlög í staðinn fyrir hina
gömlu tónlist feðranna; „Sonur sæll, hvernig
veistu hvert þú ætlar, þegar þú veist ekki
hvar þú hefur verið?“
Barist við dauðann
Þessi speki er ein meginástæða þess að
ég skrifaði bókina ísland fyrir aldamót, því
að ég vil minna unga íslendinga á að forfeð-
ur þeirra voru hugmyndaríkir einstaklingar,
fullir sjálfsbjargarviðleitni og drauma. Vest-
urfararnir t.d. héldu út í óvissuna með fátt
annað en vonina í farteskinu.“
Frank kveðst unna fortíðinni og menjum
hennar af lífi og sál og sú tilfinning er ekki
síst byggð á þeirri vissu að án menningar
sé maðurinn lítt frábrugðinn dýrum merkur-
innar. En fleira kemur til. „Ég veit líka stöð-
ugt af þessari óþægilegu hugmynd um að
dauðleika hlutanna. Að gera upp hluti, að
rifja upp fortíðina, er að halda í þeim lífinu.
Verk mitt snýst því í raun um að spyrna
gegn dauðanum, upphefja lífið, vinna fyrir
lífíð sjálft," segir Frank.
Dæmi þessarar löngunar til að snúast á
sveif með lífínu eru fjölmörg og hafa átt þátt
í að merkir gripir hafa varðveist.
„Árið 1959 var ég að vinna við altari-
stöflu í Miklholtskirkju á Snæfellsnesi þegar
ónefndur læknir sagði mér að í eigu ijöl-
skyldu hans væri eldhússkápur með ekki
ósvipuðu málverki. Hann væri hins vegar
ónýtur og bróðir hans hefði hirt hriflið til
að fleygja á áramótabrennu. Ég uppveðraðist
allur, heimtaði að fá að sjá gripinn og linnti
ekki látum fyrr en hann fannst loks í bílskúr
bróðurins. Eigandinn var hins vegar að heim-
an með lykilinn að skúrnum, en það var
möguleiki að komast inn í skúrinn gegnum
pínulítinn kjallaraglugga."
Sektarkennd vegna fortíðar
„Ég skreið þar í gegn inn í niðamyrkur,
hafnaði í kolabing eða einhveiju álíka en
þegar ég kveikti á kveikjaranum sem ég hélt
á birtist mér altaristafla eftir Jón Hallgríms-
son, 18. aldar mann sem sennilega var fyrsti
íslendingurinn sem lærði málaralist erlendis.
Handbragðið var auðþekkt. Taflan hafði ver-
ið tekin úr kirkju, hillur settar bakvið og
vængirnir notaðir sem hurðir fyrir skápinn.
Þegar ég færði altaristöfluna heim voru gest-
ir þar sem spurðu forviða af hveiju ég væri
að draga þetta drasl inn í húsið.
Viðhorfið var svo einkennilegt því að fólk
leit á liðnar aldir á neikvæðan hátt; sem tíma
fátæktar og fáfræði. Því miður berum við
með okkur sektarkennd gagnvart fortíðinni,
kannski ekki yngstu kynslóðimar en feður
þeirra og áar. Ég kenni þetta við lafði Mac-
beth, þessa tilhneigingu til að þvo blóðið af
höndum sér. Ef að torfbæir voru ekki jafnað-
ir við jörðu voru þeir færðir í gervilegan og
yfirborðslegan skrúða sem er móðgun við
fortíðina. Á þessu eru þó einhveijar undan-
tekningar eins og sjá má á byggðasafninu á
Skógum.
Fólk hefur líka hneigst til að dauðhreinsa
allt gamalt, fægja_ það upp og lagfæra, sem
er misskilningur. Á Ítalíu, svo dæmi séu tek-
in, eru fomminjar skakkar, skældar og jafn-
vel óhreinar en samt ægifagrar, bæði að hluta
og í heild, og búa yfir einhveijum ódauðlegum
anda fvrir vikið. Þannie er listin heil.“
Ljósmyndir©Frank Ponzi
FRANK Ponzi og einn helsti snillingur myndlistar á þessari öld, Marcel Duchamp í vinnustofu þess síðar-
nefnda í New York árið 1949, áður en nafn Duchamps varð þekkt meðal bandarískra listamanna.
FRANK Ponzi, Hans Richter og Aiexander Calder í vinnustofu Calders í Rox-
bury, Connecticut, sumarið 1955, meðan kvikmyndun 8X8 eftir Richter stóð yfir.
Alexander Calder er þekktastur fyrir mobile og stábile höggmyndir sinar og var
sonur Sterlings Calders, sem gerði styttuna af Leifi Eiríkssyni á Skólavörðuholti.
að sækja ráðstefnu list-
fræðinga, til að ræða um
fresku eftir Perugino sem
talin var glötuð í heila
öld, en hann fann í ágætu
ásigkomulagi í þýskum
kastala. Hann notaði
tækifærið til að svipast
um eftir nýtilegum efniv-
ið fyrir bók sína um 19.
öld og var sagt frá ljós-
myndasafnara sem ræki
fornbókabúð í borginni.
Hann fór á fund safnar-
ans sem leiddi hann upp
snúna stiga í þriggja
hæða húshjalli sem hýsti
verslunina, troðna af
bókaskruddum.
Heldri menn á
hungurtímum
Eigandinn sagðist eiga
ótal myndir frá stöðum
sem hann hefði aldrei séð
eða heyrt og vel gæti
verið að eitthvað frá íslandi leyndist þar á
meðal. Þeir grömsuðu lengi vel og kveðst
Frank hafa verið orðinn nær úrkula vonar,
enda þótti hann eigandinn æ ólíklegri til að
muna rétt um myndir frá íslandi. Viðkom-
andi lét þó ekki að sér hæða og reis sigri
hrósandi á fætur með myndaalbúm sem hann
hafði keypt nokkrum árum áður.
„Ég sá umsvifalaust að myndirnar höfðu
sögulega mikilvægu hlutverki að gegna og
greiddi uppsett verð sem byggðist á því
mati eigandans að þarna væru gamlar mynd-
ir um að ræða, óháð efni þeirra. Ég hafði
ekki hugmynd um hver tók myndirnar, en
undir sumum þeirra voru áletranir sem mátti
rýna í og lesa nafn Walters H. Trevelyan.
Ég komst að því að ferðafélagi hans og höf-
undur myndanna var
Maitland James Bur-
nett. Þetta voru heldri
menn í góðum efnum
sem styttu sér stundir
við lax- og silungaveið-
ar í íslenskum ám og
vötnum, á sama tíma
og umtalsverður hluti
þjóðarinnar flúði land
vegna ómegðar."
Vísindaráð veitti
honum 150 þúsund
króna styrk og næstu
tvö árin, eftir miklar
bréfaskriftir, hug-
myndaríka eftir-
grennslan á stofnunum
og heilabrot, komst
Frank að því að Bur-
nett hefði haldið dag-
bók á þeim tíma sem
hann sótti ísland heim
og að til væri afrit af
dagbók hans 1883-
1884 og minnisblöð frá
1885-1887 hjá skoskum laxveiðimanni, De-
rek Mills að nafni. Mills sagðist hafa fengið
skrif Burnetts lánuð í Tweeddale-safninu í
Peebles í Skotlandi.
„Safnverðir þar sögðu mér hins vegar að
upprunalega handritið væri glatað án þess
að fyndust skýringar á hvarfínu. Ég fékk
því afnot af afritinu sem samanstóð af afar
slæmu ljósriti af skrifum Burnett, tíu ára
gömlu og daufu.
Olæsileg dagbók Burnett
Ég sat síðan löngum stundum í heilt ár í
hægindastól í stofunni héma í Brennholti við
lampaljós og rýndi í dagbókarfærslur sem
ég hafði enga trú á að hefðu nokkru sinni
verið læsilegar. Ég varð á stundum að not-
MARGRÉT og Tómas Ponzi með
leikaranum og málaranum Zero
Mostel, heima hjá Ponzi fjölskyld-
unni í Connecticut árið 1963.
I
I
)
)
)
>

>
!
!
I
i
t
l
\
\
I
í
!