Morgunblaðið - 24.12.1995, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
fleti hafs og lofts
Morgunblaðið/Sverrir
UNGIR vísindamenn hafa að undanförnu tekið þátt í evrópsku samstarfsverkefni um hafísrannsókn-
ir. Þau eru hér ásamt dr. Þór Jakobssyni, verkefnisstjóra hafísrannsókna: Ingibjörg Jónsdóttir,
Jón Eivar Wallevik, Þór og Haukur Einarsson.
Hafísinn minnti óvenju snemma á sig í haust
og vestanáttin hefur haldið ísröndinni nær
landinu. Nú er að ljúka evrópsku samstarfs-
verkefni um ísrannsóknir í norðurhöfum,
með þátttöku hafísrannsóknadeildar Veður-
stofunnar undir stjóm dr. Þórs Jakobssonar.
Það gaf ungum vísindamönnum tækifæri til
þátttöku. Þau em á fömm til framhaldsnáms
erlendis. Elín Pálmadóttur leit til þeirra.
HAFSVÆÐIÐ norður af
íslandi er mjög mikil-
vægt fyrir ástand sjávar
og þar með veðurfar um
mikinn hluta hnattarins. Hafísrann-
sóknadeild Veðurstofunnar hefur frá
árinu 1991 tekið þátt í undirbúningi
og framkvæmd evrópska verkefnis-
ins ESOP (European Subpolar Ocean
Program), sem lýkur á næsta miss-
eri. Þetta eru mjög viðamiklar rann-
sóknir á áhrifum norðurhafa á veð-
urfar og beinast að víxláhrifum hafs,
hafíss og lofts í Norður-Grænlands-
hafi og Islandshafí og taka 22 rann-
sóknastofnanir í Evrópu þátt í rann-
"sóknunum með tilstyrk Evrópu-
bandalagsins. Eitt af markmiðum
ESOP-verkefnisins er að auka skiln-
ing á þætti hafíss í veðurfarskerfi
jarðar. Rannsóknin beinist einkum
að hafsvæðinu meðfram austur-
strönd Grænlands, allt frá Græn-
landssundi norður í Framsund milli
Norðaustur-Grænlands og Spits-
bergen. Undirbúningur hófst í sam-
vinnu við dr. Sven Aage Malmberg
á Hafrannsóknastofnun og hafa at-
huganir á hafí úti verið gerðar i
náinni og mjög svo ánægjulegri sam-
vinnu við hann og Hafrannsókna-
stofnun, að því er Þór tjáði blaða-
manni, sem leit inn á Hafísrann-
sóknadeild, þar sem þrír námsmenn
’ í þessum vísindum voru að ljúka
störfum.
Þetta mun hafa verið eitt fyrsta
evrópska rannsóknaverkefnið sem
íslendingar tóku þátt í, en þáttaka
Islendinga í slíkri samvinnu eflist nú
stöðugt. Verkefnið var snemma á
ferðinni, rétt um það leyti sem íslend-
ingar voru að búa sig til að ganga
í EES, svo að íslenska ríkið þurfti
að koma þar inn á meðan og gera
íslenskum .vísindamönnum kleift að
taka þátt í samstarfsverkefnum evr-
ópskra starfssystkina, en nú koma
greiðslur beint frá EB í Bruxelles.
~*rTil viðbótar ESOPs hefur verkefnið
notið styrkja frá öðrum fyrir milli-
göngu Trausta Jónssonar, forstöðu-
manns Úrvinnslu- og rannsóknasviðs
Veðurstofunnar.
Þór segir að einn ánægjulegasti
og giftudrýgsti þáttur þessarar vinnu
hafi falist í því tækifæri sem gafst
4peð ráðningu ungra vísindamanna,
en Qórir slíkir hafa staldrað við á
Veðurstofunni undanfarin ár. Þau
hafa komið. glóðvolg úr Háskóla ís-
lands með splunkunýja B.S. gráðu
og athyglisvert er að þau koma að
þessu sitt úr hverri greininni þó flest
hafí tekið námskeið dr. Þórs „Eðlis-
fræði lofthjúps jarðar" í eðlisfræði-
skor HÍ. Þau halda nú út í heim til
frekara náms, meistaranáms og
doktorsnáms, en þáttaskil eru þar
sem verkefninu er að ljúka. Þetta er
í samræmi við mjög vaxandi sam-
þættingu rannsókna.
Ungt vísindafólk
Fyrsti „ESOP-lærisveinninn“,
Halldór Bjömsson, sem undanfarin
ár hefur stundað doktorsnám í veð-
ur- og hafeðlisfræði við McGill-
háskóla í Montreal í Kanada og skoð-
ar veðurtengdar langtímasveiflur á
hafís, er að vísu floginn. En hin þijú
gripum við á Veðurstofunni áður en
þau halda um áramótin til Noregs,
Englands og Bandaríkjanna.
Ingibjörg Jónsdóttir, sem er land-
fræðingur, lauk nýlega meistaraprófi
í heimskautafræðum við Scott Polar
Research Institute í Cambridge í
Englandi. Hún segir áhuga sinn hafa
af tilviljun beinst í þessa átt þegar
hún var að byija landfræðinámið og
var tækniteiknari á Veðurstofunni.
Helsta viðfangsefni hennar í þessu
verkefni hefur verið rannsóknir á
sveiflum í útbreiðslu hafíss við ísland
og á sviði hafíssögu, einkum rann-
sóknir á hafísnum fyrstu áratugi 20.
aldar. Hún hefur kannað dagbækur
og tekið saman yfirlit um hafísupp-
lýsingar víðs vegar á söfnum hér
heima á íslandi og í stofnunum er-
lendis.
Áhrif hafíss á mánnlíf
Ingibjörg segir að meðal áhugaefna
hennar séu áhrif veðurfars og hafíss
á umhverfið, gróðurskilyrði, búsetu
o.s.frv. Það er hvaða áhrif hafís á
norðursvæðinu hefur haft á líf fólks-
ins. Áður fyrr skiptu landbúnaður
og fískveiðar enn meira máli en nú
og þegar tók fyrir það voru íslending-
um allar bjargir bannaðar. Sérstak-
lega ef tvö ísaár komu í röð. Um
leið tók fyrir samgöngur. Ingibjörg
segir að fyrsta fjórðung þessara ald-
ar hafi verið mikill ís, en síðan kom
góðviðristímabil fram til 1965.
Ingibjörg hefur skrifað ritgerð um
eyðibýli og búseturöskun. Og er það
eitt dæmið um hvernig fræðigreinar
tengjast. Þar kemur saman hvemig
náttúmfarið hefur áhrif á búsetu og
mannfjölgun.
Ingibjörg kvaðst hafa verið að
vinna að gögnum á Veðurstófunni,
en sé nú að reyna að fá styrk til
Danmerkur, því þangað voru öll ís-
lensk gögn send áður fyrr. Síðan
hyggst hún fara til Coloradoháskóla
í Bandaríkjunum þar sem helsti sér-
fræðingur á þessu sviði, dr. Astrid
Ogilvie, býr um þessar mundir og
ætlar þá að vinna úr, bera saman
og meta gæði gagnanna. Annars
mun Ingibjörg stunda framhalds-
rannsóknir sínar að mestu leyti í
Cambridge í Englandi.
Hafís og umhverfisáhrif
Haukur Einarsson lauk háskóla-
prófi í jarðeðlisfræði og fór svo í
framhaldi í bygginga- og umhverf
isverkfræði til meistaraprófs í HÍ
undir leiðsögn Júlíusar Sólness pró-
fessors, með aðalaáherslu á umhverf-
isfræði. Vinna Hauks við ESOP-
verkefnið fólst í útreikningum á
orkuskiptum við sjávarflöt eða víxl-
áhrifum hafs og lofts, sem eru mikil-
vægir þættir í samspilinu því nálægt
frostmarki myndast ís. Við þetta
vann hann í níu mánuði að aflokinni
jarðeðlisfræðinni og skilaði skýrslu.
Að undanfömu hefur Haukur unnið
að því að koma af stað í tölvu kaha-
dísku reiknilíkani um almenn orku-
skipti í lofthjúpi. Haukur kveðst vera
búinn að ljósrita veðurkort þá daga
sem athuganir voru gerðar á Bjarna
Sæmundssyni, en skoðun á samheng-
inu bíði annarra. í samtalinu kemur
í ljós að í Danmörku hafa menn get-
að notað þessi gögn hans í sambandi
við reiknilíkön um veðrið á hafi úti,
einkum fyrir skammtíma sveiflur.
Við frekari kælingu sjávaryfirborðs
nálægt frostmarki er hætt við hafís-
myndun. Þess vegna er reynt að
kortleggja kælingu og uppgufun á
köldum hafsvæðum norðurslóða.
Haukur kvaðst í framhaldi einkum
hafa áhuga á áhrifum veðurfars á
umhverfið. Milli jóla- og nýárs er för
hans heitið til þekkts háskóla í
Flórída, þar sem hann verður næsta
misserið í umhverfisfræðum, en
hyggst svo koma aftur og ljúka námi
hér. Snemma beygist krókurinn, er
sagt. Haukur hefur haft áhuga á
veðrinu frá því hann fyrst man eftir
sér. Þótti skrýtið að drengurinn mátti
frá því hann var innan við fimm ára
aldur aldrei missa af veðurkortunum
í sjónvarpinu. Áhuginn hefur haldist
síðan og nú er hann með veðurathug-
unarstöð heima hjá sér, segja þau
hin. Hann viðurkennir að hann sé
með míní-veðurathugunarstöð heima
í einu hverfi Reykjavíkur.
Reiknilíkan um
hreyfingu íssins
Jón Elvar Wallevik, sem hefur lok-
ið prófi í eðlisfræði, tók við orku-
skiptareikningum Hauks og hefur
gengið frá talnarunum og niðurstöð-
um í töflur og á disklinga. Mælingar
úr leiðöngrum eru því aðgengilegar
hveijum sem vill, annaðhvort í út-
gefnum gagnaskýrslum eða á diskl-
ingum. Prófritgerð hans verður
reiknilíkan um hreyfingu íssins.
Hann kvað svipaða þróun hafa orðið
á þessu sviði sem í veðurfræðinni.
Áður var unnið með kortum, en fyr-
ir um 50 árum var farið að gera
reiknilíkön fyrir veðrið, áratug síðar
fyrir veðurfarið og um 1970 fóru
menn að prófa sig áfram með hafís-
líkön.
Jón Elvar hefur annars vegar ver-
ið með útreikninga á hafísflæðinu
og hins vegar verið að staðfæra
kanadískt hafíslíkan, sem ætlunin er