Morgunblaðið - 29.12.1995, Blaðsíða 24

24 FÖSTUDAGUR 29. DESEMBER 1995
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Hollenskar bókmennt-
ir komast í sviðsljósið
ÞRÁTT fyrír að búa
nánast í Evrópu miðri,
skrífar Kristján B. Jón-
asson, hafa hollenskir
og flæmskir rithöfundar
ætíð veríð fremur utan-
veltu í bókmenntalífí
álfunnar og verk þeirra
minna þekkt en skyldi.
En nú er farið að tala
um „hollensku bylgj-
una“ í bókmenntum.
BÆKUR hollenskra höfunda
hafa að vísu verið þýddar
á erlend tungumál og ver-
ið aðgengilegar öðrum en
þeim sem lesið geta hollensku, en
bókmenntamarkaðurinn snýst nú
einu sinni um að vekja upp þá tilfinn-
ingu að bókmenntir frá ákveðnum
löndum eða landsvæðum séu á ein-
hvern hátt „í tísku“. Kaupendur og
lesendur verða að hafa það á tilfinn-
ingunni að í breiðri iínu bóka af svip-
uðu sauðahúsi felist grundvallar-
sannindi um samtímann sem þeir
megi alls ekki láta fram hjá sér fara.
Þessari tilfinningu hefur Hollending-
um tekist meistaralega að miðla á
undanfömum árum með þeim ár-
angri að nú er oftar en ekki talað
um hollenska bylgju í bókmenntun-
um. Hérlendur afrakstur hennar var
til að mynda koma Cees Nooteboom
til íslands á bókmenntahátíðina í
Reykjavík nú í haust og útkoma bók-
ar hans: „Sagan sem hér fer á eftir“
(Het volgende verhaal) (1991) í
tengslum við hana.
Það er samt eilítið villandi að tala
um hollenska bókmenntabylgju sem
sérstakt fyrirbæri eða afurð tíunda
áratugarins. Flestir þeir höfundar
sem nú er hampað hafa unnið við
skriftir svo árum og jafnvel áratug-
um skiptir. Það eina sem breyttist
var -að skyndilega var
farið að þýða þá af
meiri krafti en fyrr,
verðlauna þá, skrifa um
þá og prísa. Fyrsta. bók
Nootebooms, skáldsag-
an „Philip en de ander-
en“ (Philip og hinir)
kom til að mynda út
árið 1955 og var mjög
mikið lesin og umtöluð
á 6. áratugnum. En þó
var það ekki fyrr en
með skáldsögu sinni
„Rituelen" (Helgiat-
hafnir) frá árinu 1980
sem hann festist fyrst
í sessi sem skáldsagna-
höfundur. I heimalandi
sínu hafði hann aðallega verið þekkt-
ur sem höfundur ljóða og ferðabóka
en Nooteboom hefur sent frá sér ein-
ar 11 ferðabækur.
Það sama gildir um höfundinn
Harry Mulisch sem fæddist árið 1927
og hefur um langa hríð verið einn
af helstu prósahöfundum Hollend-
inga. Hann hefur á seinni árum vak-
ið gríðarlega athygli og umfjöllunin
um verk hans t.a.m. í Þýskalandi og
í Frakklandi hefur líkst því að hér
væri ungur höfundur að koma fram
á sjónarsviðið með eitthvað algerlega
óheyrt og nýtt. Hin magnaða skáld-
saga hans „De ontdekking van de
hernel" (Uppgötvun himinsins) frá
árinu 1992 er þó kannski fremur
niðurstaða af löngum ferli en upphaf
nýs sköpunarskeiðs. Mulisch var orð-
inn þekktur höfundur í Hollandi þeg-
ar á 6. áratugnum og telst ásamt
Gerard Reve (f. 1923), Willem Frede-
rik Hermans (f. 1921) og Jan Wol-
kers (f. 1925) til hins stóra fjórstirn-
is hollensks módemisma. Allir þessir
höfundar tókust á við viðfangsefni
líkt og sundurlimum hollenska ný-
lenduveldisins eftir seinna stríð og
þá sjálfsmyndarkreppu sem henni
fylgdi, hinn kalvíníska menningar-
bakgrunn Hollendinga (eða hluta
þeirra) og síðast en ekki síst þá gild-
iskreppu sem seinna stríð hellti yfir
allt ungt fólk á Vesturlöndum.
Kreppu sem ekki síst var erfið fyrir
Hollendinga vegna þess að munurinn
á goðsögn andspyrnunnar og þeim
nakta sannleika að Hollendingar
unnu náið með Þjóð-
veijum á . meðan
hernáminu stóð var sem
fleinn í samvisku þjóð-
arinnar og skapaði erf-
iða spennu í samskipt-
um Hollendinga við ná-
granna sína sem enn
eimir eftir af.
Þetta viðfangsefni
myndar t.a.m. uppi-
stöðuna í skáldsögu
Mulisch „De aanslag"
(Tilræðið) (1982) en
hann vann einnig með
það í fjölmörgum öðr-
um sögum frá 6. og 7.
áratugnum eins og t.d.
í skáldsögunni: „Het
stenen bruidsbed“ (Brúðarsæng úr
steini) (1959). En Mulisch var einnig
umbreytingamaður i formhugsun
eins og sést hvað best af verkinu:
„De verteller of een idioticon voor
zegelbewaarders" (Sögumaðurinn
eða mállýskuorðabók fyrir innsiglis-
verði) (1970) þar sem textabrotum,
prentuðum með mismunandi letur-
gerðum, er skipað saman án grein-
anlegrar tímaraðar en eru þess í stað
bundin saman með flóknum talna-
reglum. Fyrrnefnd skáldsaga, „Upp-
götvun himinsins", er á hinn bóginn
mótuð af úrvinnslufagurfræði nútím-
ans þar sem krafa hins „hefðbundna"
módernisma um fagurfræðilega heild
sem þrædd er saman úr brotum og
frumleika í stíl og framsetningu er
fyrir löngu hætt að kreppa að sálinni
í rithöfundum og listamönnum. Mul-
isch segir hér breiða sögu (bókin er
900 síður í frumútgáfunni!) með
þeirri veruleikalíkingartækni sem
oftast er kennd við skáldsögur 19.
aldar en snýr skemmtilega upp á það
form með því að sviðsetja „höfund-
inn“ og alvitra rödd hans á himnesku
plani því það er engill sem stjórnar
gangi máia á sviði persónanna. At-
burðarásin er því í senn jarðnesk til-
viljunarkeðja, án miðs og marks, sem
og kosmískt samtal tveggja engla
sem hafa flesta atburði í hendi sér
og þannig er dregið fram hve fárán-
lega tilviljunarkenndir allir atburð-
irnir eru og „óraunsæir" án þess þó
að „allt í plati“- samkomulagið við
lesandann sé rofið. Hinar bráð-
Cees Nooteboom
Ekta teppi á LÆOKA verðí en gemmottur!
Kæru viðskiptavinir!
Afgangurinn afódýru austurlensku teppunum verður seidur með
25% afsiætti -allt á að seljast.
T.d. nokkurgömulpersneskAfshará verði frá kr. 20.925.
og afgönsk daiutch frá kr. 5.175.
Ath: Síðustu dagar - föstudaginn 29. og iaugardagm
30. desember kl. 12-19 á GRAND HÖTEL REYKJA VÍK ÍSigtúni.
Vísa - Euro raðgreiðslur.
HARRY Mulisch. Teikning Dirk Wiarda.
skemmtilegu persónur eru þátttak-
endur í víðfemri hugmyndaskáldsögu
sem grefst fyrir um uppruna nútím-
ans og hvernig þekkingarleit vísinda
nýaldarinnar (í gamalli merkingu
þess orðs) leiðir og hefur leitt jafnt
til ógnar sem blessunar. Þetta við-
fangsefni, kreppa upplýsingarinnar
og framfaratrúarinnar, er nú reyndar
að verða að hálfgerðri klisju í millitíð-
inni, jafn oft og hinir póst-módernu
skáldsagnahöfundar hafa sagt sögu
hennar á síðustu 15 árpm. En Mul-
isch vinnur á fádæma skemmtilegan
hátt úr þessu viðfangsefni og hinir
óteljandi útúrdúrar (sem séðir frá
sjónarhóli englanna eru aldrei tilvilj-
unarkenndir) draga fram magnaðar
persónur og lýsingar á furðulegum
uppákomum. Þetta er fyndin og sorg-
leg bók sem opinberar í senn mögu-
leika og kreppu nútíma frásagnarlist-
ar um leið og reynir að rýna í línur
samtímans.
Mulisch eru einnig sem fyrr hug-
leikin hin flóknu samskipti Hollend-
inga og Þjóðveija í þessari sögu en
þetta viðkvæma nágrannasamband
er einnig uppistaðan í nýjustu skáld-
sögu flæmsku - skáldkonunnar Tessa
de Loo (f. 1946), „De tweeling" (Tví-
buramir) (1993). Þar greinir frá þýsk-
um tvíburasystrum sem eru aðskildar
á þriðja áratugnum og alast upp hvor
í sínu landinu, önnur í Þýskalandi en
hin í Hollandi. Þær hittast aftur að
loknu seinna stríði á belgísku heilsu-
hæli, báðar sterkt mótaðar af menn-
ingu hvors lands fyrir sig og hafa því
gerólíka sýn á heiminh. Sagan bygg-
ir upp á samtölum þeirra á heilsuhæl-
inu sem rofin eru með köfium sem
segja frá ævi þeirra allt frá bemsku
fram til þess dags að þær hittast að
nýju. Gagnrýnendur í Hollandi jafnt
sem Þýskalandi hafa verið sammála
um að de Loo takist mjög vel að
gagniýna goðsögnina um Hollend-
inga sem fómarlömb um leið og hún
sýni hve erfitt það er að alhæfa um
sekt Þjóðveija. De Loo er mjög vin-
sæll höfundur í Hollandi og á hinu
flæmska málsvæði Belgíu og hefur
verið það allt frá því að fyrsta bók
hennar, smásagnasafnið „De meisjes
van de suikerwerkfabriek" (Stelpum-
ar úr sælgætisgerðinni), kom út árið
1983.
Ásamt Hollendingnum A.F. Th.
van der Heijden (f. 1951) er hún
þekktust þeirra niðurlensku höfunda
sem fram komu á níunda áratugnum.
En það var einmitt 1983 sem fyrsta
bindið í skáldsagnaflokkum „De
tandeloze tijd“ eftir van de Heijden
kom út, sagnabálki sem gagnrýnend-
ur hafa þegar kallað eitt af stórvirkj-
um hollenskra bókmennta. Sögur
Heijden eins og t.d. „Het leven uit
een dag“ (Lífið í einn dag) (1988)
vefa þéttan söguþráð, þjóðfélags-
gagnrýni og skemmtilegar persónu-
gerðir saman við mjög þróaðar
formtilraunir, líkt og sjá má hjá
Nooteboom og Mulisch. Þær sýna svo
ekki verður um villst að hvort sem
„hollenska bylgjan" er markaðstil-
búningur eða ei, þá standast bestu
sögur Hollendingana fyllilega sam-
anburð við það sem best gerist í
skáldsagnagerð nútímans. Það er
hreint ekki svo lítið.
gm
m « - ' «■ . ‘
8\ i 8.___
"H
#
:fW
Æ& i&rnm \
' Í'Æ' I Ö'-tr'iö. ' 'fi- 3
1' ■ » •
ij/W 1 vmt
m
I
M
fc.
TónlistarmyndbanclagerðarfDlk [vá - langt orð]
staldrið nú við og takið vel eftir.
Ó - stjórnin auglýsir eftir íslenskum
tónlístarmyndböndum sem komu ný út á árinu
3935. Míyndböndin verða skoðuð og rnetsrí af
sérstakri dómnafnd og að endingu tekin fyrir í
Ó-inu 16. janúar.
IríynLiliDiiLÍin |niifn i.iii Iiííílí lim iíit i
t!L! Lkul í.milii: |ln.l! til í'jÚtlVLll | UÍI II
L-ÍÍ il Ínl öl lÚi UtiTllásiU i í i :
11ILHÍ
**
□ - Tónlistarmyndband,
Sjónvarpið,
Laugavegi 176,
105 Reykjavík
Austurienska teppasalan hf.