Morgunblaðið - 31.12.1995, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1995 11
hagsuppspretta þjóðarinnar, séu enn í
sögulegu lágmarki. Bendir margt til þess,
að þorskstofninn vaxi nú örugglega og er
mikilvægt að hann geti komið af auknum
þunga inn í íslenskt efnahagslíf eftir að
byggingarframkvæmdum vegna álvers, og
annarra slíkra þátta, lýkur. Berum við
gæfu til að halda svo á málum og tryggja
áfram vinnufrið í landinu, þá mun kaup-
máttur vaxa á íslandi, að minnsta kosti
það sem eftir lifir aldarinnar. Munu íslend-
ingar búa við besta kaupmátt sem þeir
hafa nokkru sinni búið við, þegar að þeim
tímamótum er komið. Kaupmáttur verður
þá meiri en haldið var uppi með rangt
skráðu gengi og erlendum lántökum 1986
til 1987.
Vinnulöggjöf íslendinga er nú til endur-
skoðunar og er ástæða til þess að ætla að
þokkaleg sátt megi ríkja um það verk. Slík
endurskoðun verður aldrei gerð í þágu
vinnuveitenda né launþega eingöngu svo
að vel fari. Meginmarkmiðið er að laga
lögin að þeim breytingum, sem orðið hafa.
íslenskt þjóðfélag var í allt annarri mynd
þegar að vinnulögin voru sett, en nú er.
Gölluð vinnulöggjöf er öllum til bölvunar
og síst er hún launþegahreyfingunni til
framdráttar.
III
Um þessar mundir er festa í stjórnmál-
um landsins, öflugur þingmeirihluti
bak við rikisstjórn og samstarf innan henn-
ar byggt á gagnkvæmu trausti. En á hinn
bóginn verður ekki annað sagt, en nokkur
upplausn sé meðal stjórnarandstöðunnar
og er það ekki hollt fyrir stjórnmálastarf-
semina í landinu. Bersýnilegt er, að tveim
af fjórum stjórnarandstöðuflokkum verður
ekki langra lífdaga auðið og vitað er að
mikill meiningarmunur og ^sátt ríkir innan
hinna tveggja. Má búast við, að á þeim
vettvangi hljóti að verða nokkur uppstokk-
un á því kjörtímabili, sem nú stendur yfir.
Ef ekki koma til sérstök áföll, bendir
flest til þess, að bjartara sé framundan í
efnahagsmálum íslensku þjóðarinnar en
verið hefur um mjög Iangt skeið. Gróska er
. í atvinnulífi, þjóðartekjur fara vaxandi, við-
skiptakjör eru hagfelld. Vextir á erlendu
fjármagni verða okkur væntanlega hag-
stæðir á næstu misserum og öll önnur skil-
yrði fyrir útflutning okkar eru mjög ákjós-
anleg. Ég var sakaður um ótímabæra bjart-
sýni, þegar ég gat þess fyrir tveimur árum
að farið væri að rofa til og vænta mætti
verulegs efnahagsbata á árunum, sem í
hönd færu. Sem betur fer hafa þær spár
gengið eftir og reyndar nokkru betur en
þá var gert ráð fyrir. Hitt er rétt að kann-
ast við, að okkur Islendingum hættir til
að ganga nokkuð glatt fram við batnandi
hag. Við skulum því stíga varlega skrefin
fram á við, og halda vel á því sem að við
höfum. Við höfum greitt niður okkar skuld-
ir að undanförnu og raunskuldir þjóðarinn-
ar munu ekki aukast á næsta ári, þrátt
fyrir að viðskiptajöfnuðurinn verði ekki eins
hagstæður og fyrr. í því sambandi er einn-
ig rétt að hafa í huga, að stærstur hluti
þess halla, sem þá mun verða, tengist inn-
flutningi vegna stækkunar álversins. Með
þeim útgjöldum er verið að búa í haginn
fyrir vaxandi útflutning og batnandi við-
skiptajöfnuð í framtíðinni. En önnur neysla
mun einnig aukast nokkuð hraðar en æski-
legt er og því þarf að hafa vakandi auga
með öllum þáttum í hagstjórn á næstu
misserum. Núverandi ríkisstjórn hefur,
undir forystu fjármálaráðherrans, náð
ágætum árangri á sínu fyrsta starfsári við
undirbúning fjárlaga. Sá undirbúningur var
unninn í miklum og góðum trúnaði flokk-
anna á milli og var því starfsfriður í þeim
viðkvæmu málum með besta móti. Það eru
ekki margar þjóðir, sem náð hafa jafn
góðum tökum á sínum fjárlagahalla og
Islendingar. Skuldir ríkisins munu fara
minnkandi miðað við framleiðslu landsins,
lánsfjáreftirspurn þess fer minnkandi og
svigrúm annarra eykst að sama skapi.
Ekki þarf að gera ráð fyrir því að vextir
fari hækkandi, vegna þeirra breytinga sem
eru að verða á íslensku efnahagslífi, nema
að meira komi til, en nú verður séð.
IV
A
Aárinu var samið um frið og bundinn
endi á þá ógnaröld sem staðið hefur
í stórum hluta þess ríkis, sem fyrrum bar
samheitið Júgóslavía. Þessi styijöld hefur
verið mannskæð og búið milljónum manna
eymdarlíf. Þátttaka Bandaríkjanna á loka-
stigum friðarumleitananna var afar mikil-
væg. Eiga forystumenn Bandaríkjanna
miklar þakkir skildar fyrir þeirra fram-
göngu, þótt segja megi að þeir hafi of seint
látið til sín taka við lausn deilunnar. Atl-
antshafsbandalagið gegnir lykilhlutverki í
að tryggja frið á milli fylkinganna. Vissu-
lega er ekki útséð um öll þau atriði og
vandasamasta verkið er eftir. Segja má að
orðstír Atlantshafsbandalagsins sé í húfi
og þar með friður og stöðugleiki í álfunni
allri í framtíðinni.
Islensk stjórnvöld hafa þegar greitt
kostnað af þátttöku íslenskra lækna og
hjúkrunarfræðinga í friðargæsluliði Sam-
einuðu þjóðanna í Bosníu. Nú er þar einn
læknir á okkar vegum, sem orðinn er liðs-
maður í fjölþjóðahernum undir stjórn Atl-
antshafsbandalagsins. Þetta er í fyrsta sinn
frá upphafi, sem íslendingar eiga fólk í
sveitum bandalagsins. Á næsta ári er gert
ráð fyrir því, að tveir íslenskir læknar og
tveir hjúkrunarfræðingar verði meðal liðs-
manna fjölþjóðahersins. Þá hefur ríkis-
stjórnin samþykkt að ísland taki þátt í
enduruppbyggingu Bosníu. Ennfremur hef-
ur verið ákveðið að senda af íslands hálfu
mannafla og tækjabúnað til þessa verks
fremur en fjárframlag eingöngu. Óhætt er
að fullyrða, að ekkert annað afl í veröld-
inni en Atlantshafsbandalagið geti ráðið
við þau verkefni, sem þar blasa við.
íslendingar eru stofnaðilar að Atlants-
hafsbandalaginu og hafa ætíð verið á sinn
hátt virkir þátttakendur innan þess. Um-
hverfið er nú mjög annað en það var þegar
til bandalagsins var stofnað, en þó er ljóst
að mikið tómarúm myndi skapast í þessum
hluta veraldar, ef bandalagið væri rofið og
endalok þess ákveðin. Sameiginleg ábyrgð
og þátttaka Evrópu og Bandaríkjanna í
varnarsamstarfi er að minnsta kosti enn
um sinn óhjákvæmileg og það samstarf
eitt er til þess fallið að tryggja lágmarks
öryggi hins vestræna heims. íslendingar
hafa verið fylgjandi því að nota tækifærið
og stækka Átlantshafsbandalagið til aust-
urs. Ekki er hægt að telja slíka stækkun
friðarbandalags á borð við Atlantshafs-
bandalagið ógnun við einn eða neinn. Á
hitt er að líta, að þau ríki bandalagsins,
sem þyngstar ábyrgðir taka á sig við út-
víkkun þess, hljóta að ráða miklu um þá
þróun. Er þar um að ræða afar vandasam-
ar ákvarðanir, sem ekki verður hlaupið að.
Öryggi þjóðarinnar hefur í hartnær fjörutíu
og fimm ár hvílt á traustum grunni varnar-
samningsins við Bandaríkin. Samstarfið við
Bandaríkjamenn byggist á varanlegum ör-
yggishagsmunum beggja þjóðanna og
bandamanna þeirra í Atlantshafsbandalag-
inu.
Breyttar aðstæður eftir lok kalda striðs-
ins leyfðu breytingar í Keflavíkurstöðinni.
Flugvélum hefur verið fækkað mikið í stöð-
inni og varnarliðsmönnum hefur fækkað
um þriðjung. Að undanförnu hafa farið
fram viðræður milli íslenskra og banda-
rískra embættismanna um endurskoðun
samkomulags sem gert var í janúar 1994
um breytingar í Keflavíkurstöðinni. Ekki
er gert ráð fyrir frekari samdrætti i her-
styrk stöðvarinnar enda var hann lagaður
að breyttum aðstæðum með samkomulag-
inu frá 1994. Auk þess hefur í samvinnu
íslenskra og bandarískra stjórnvalda verið
gripið til ýmissa sparnaðarráðstafana í
Keflavíkurstöðinni og unnið er að því að
leita enn frekari leiða til sparnaðar.
V
a
Island er Evrópuríki í öllum skilningi orðs-
ins. Ekki er vafi á því, að samningurinn
um Evrópska efnahagssvæðið hefur, þrátt
fyrir annmarka sem slíkum samningum
fylgja, verið gæfuspor fyrir íslendinga. Með
honum var tryggður aðgangur okkar að
öllum markaðs- og menningarþáttum hinn-
ar sameinuðu Evrópu. Á hinn bóginn var
engu glatað við þá samningsgerð, sem úr-
slitum ræður. Núverandi ríkisstjórn hefur
lýst því yfir að hún vilji eiga náið samstai-f
við Evrópu, bæði Evrópuríkin hvert og eitt
og við Evrópusambandið sjálft. Það sam-
starf er reist á þeim grundvelli, sem lagður
var með samningnum um Evrópska efna-
hagssvæðið. ísland og önnur EFTA-ríki
munu eigá náin samskipti við forystu Evr-
ópusambandsins og forseta framkvæmda-
stjórnar þess á næstu árum og mun verða
stefnt að reglubundnum fundum EFTA-
ríkjanna og forystumanna Evrópusam-
bandsins frá byijun næsta árs og þar eft-
ir. Nú er orðið ljóst, að samstarfið á vett-
vangi samningsins um Evrópska efnahags-
svæðið er orðið mjög víðtækt og þátttaka
íslenskra aðila við undirbúning ákvarðana>
sem til Evrópska efnahagssvæðisins ná, fer
vaxandi dag frá degi.
Samruninn í Evrópu heldur enn áfram.
Forystumenn flestra ríkja Evrópusam-
bandsins virðast einhuga um að ganga
lengra á þessari braut, þótt efasemdir á
meðal almennings aukist jafnt og þétt.
Stór hluti þeirra Svía, Austurríkismanna
og Finna sem greiddu atkvæði með inn-
göngu í ESB hefur orðið fyrir vonbrigðum,
en sér að of seint er að iðrast. Það breytir
ekki því, að flestir hljóta að vera sammála
um, að náið samstarf og samvinna ríkjanna
á meginlandi Evrópu er einhver merkasta
tilraun sem þar hefur verið gerð og er ör-
ugglega til þess fallin að skapa frið og
öryggi í álfunni, sem oft hefur breyst í
óhugnanlegan blóðvöll. Allir góðir menn
fagna slíkri þróun. En þeim fyrirgefst einn-
ig sem spyija, hvort nokkur ástæða sé til
að ganga mun lengra en þegar er gengið.
Er nauðsynlegt að þurrka enn frekar út
áhrif einstakra þjóðríkja og sverfa burtu
þjóðarsérstöðu? Er ekki hætta á að sagt
verði: „Þetta, sem helst nú varast vann,
varð þó að koma yfir hann.“
VI
A
Aárinu hafa verið gerðar ítrekaðar til-
raunir til að ná samningum við Norð-
menn og Rússa um úthafsveiðar íslenskra
skipa í Barentshafi, og sanmingum milli
íslands, Færeyja, Noregs og Rússlands um
veiðar úr norsk-íslenska síldarstofninum.
Því miður hafa þessar tilraunir mistekist
þrátt fyrir ríkan samningsvilja íslenskra
stjórnvalda.
Nú hafa Norðmenn fyrir örfáum dögum
úthlutað sjálfum sér miklum meirihluta af
þeim afla sem ætlunin hefur verið að veiða
úr norsk-íslenska síldarstofninum á næsta
ári. Þessi ákvörðun þeirra sýnir mikla óbil-
girni og spillir mjög fyrir frekari viðræðum
um síldina. íslendingar eiga ekki annarra
kosta völ en að skammta sér einnig kvóta.
Væntanlega verður einnig, líkt og þegar
viðræður fóru út um þúfur síðastliðið vor,
gerður samningur við Færeyinga um gagn-
kvæman veiðirétt í lögsögum þjóðanna
tveggja, til að tryggja að þær geti veitt
síldarkvóta sinn á næsta ári.
Mjög er miður hvernig þessu máli er nú
komið. íslendingar, Færeyingar, Norðmenn
og Rússar eiga ríkra sameiginlegra hags-
muna að gæta í því að ná samningum um
skiptingu norsk-íslenska síldarstofnsins í
framtíðinni. Þessar þjóðir hafa og allar
mikinn hag í bráð og lengd af náinni sam-
vinnu sín í milli um ýmis fiskveiðimál á
Norður-Atlantshafi. Af þeim sökum hafa
íslensk stjórnvöld viljað teygja sig langt til
samkomulags um síldina og þorskveiðar í
Barentshafi. Einleikur Norðmanna er skað-
legur fyrir alla, einnig þá sjálfa.
Svo að samningar megi takast verða
mótaðilar okkar að láta af óbilgirni sinni.
Einkutn er til baga sá hnútur sem þessi
mál virðast í innan norska stjórnkerfisins.
Því miður virðast ekki miklar líkur á að
hann leysist fljótlega, en vona verður að
úr rakni fyrr en síðar, svo fínna megi sann-
gjarna lausn á þessum leiðu grannaeijum
og tryggja til frambúðar þá sameiginlegu
hagsmuni, sem í húfi eru. Þessar tvær
hefðbundnu vinaþjóðir hljóta að gera þær
kröfur til forystumanna sinna, að þeir leysi
sín mál eins og bræður, en ekki eins og
andstæðingar.
VII
Pólitískar línur hafa dofnað á undan-
förnum árum. Það getur gert stjórn-
málamönnum erfitt fyrir og losað um tengsl
þeirra við kjósendur og ýtt undir „flokka-
flakk“. En þetta er þróun sem menn ættu
ekki að sýta. Frá mínum bæjardyrum horft
er næg ástæða sú, að kommúnisminn vesl-
aðist upp og sósíalisminn missti traust.
Flokkar kalla sig enn vinstri flokka og jafn-
aðarmenn allra handa, en hafa hent öllum
gömlu áherslunum. Þeir vita að þær eru
ekki lengur boðlegar. Þeir hafa fært sig
nær þeim sjónarmiðum sem þeir töldu áður
óþolandi og óalandi. Það er því mjög já-
kvætt þegar hinar pólitísku línur verða
óljósari af þessum ástæðum. Auðvitað hafa
forystumenn þeirra flokka, sem misstu
glæpinn, reynt að búa til nýjan baráttu-
völl. Þeir segja t.a.m. að nú takist á vinir
og óvinir velferðarkerfisins. Og þar er öllu
snúið á haus eins og í þá góðu gömlu daga
þegar að kommúnisminn og sósíalisminn
(félagshyggja) prýddu flöggin.
Til þess að geta lagt eitthvað raunveru-
legt til umræðunnar um velferðarkerfið
þurfa stjórnmálamenn að vera tilbúnir til
að viðurkenna eða að minnsta kosti ræða
nokkur meginatriði.
A. Velferðarkerfi, sem vex mun hraðar
en þjóðartekjur, ber í sér dauðann.
B. Velferðarkerfi, sem ýtir undir mis-
notkun á almannafjármunum, þarf að lag-
færa.
C. Velferðarkerfi, sem ýtir undir sundrun
fjölskyldna hlýtur að vera á villigötum.
D. Velferðarkerfi, sem dregur óhófiega
úr sjálfsbjargarviðleitni snýst upp í and-
hverfu sína. Þeir sem geta og leitast við
að bjarga sér sjálfir hljóta ætíð að standa
undir velferðarkerfinu og sé af þeim dreg-
ið og þeim fækki, brestur undirstaðan und-
ir kerfínu.
E. Menn mega ekki líta á tilraunir til
að sporna við óþarfa eyðslu við framkvæmd
velferðarkerfisins sem árás að hugsjóninni,
sem bak við það býr.
Þeir, sem hlaupa fyrir hverri nýrri út-
gjaldakröfu, sem beint er að ríkinu, og
þykjast betri en aðrir fyrir vikið, eru hinir
raunverulegu óvinir velferðarinnar. Það
verður að gera þá kröfu til þeirra sem vel-
ferðarþjónustu veita fyrir hönd ríkisins og
sveitarfélaga að þeir séu ábyrgari í mál-
flutningi sínum en sumir þeirra hafa verið
að undanförnu.
íslendingar hafa frá fyrstu tíð áttað sig
á þvi, að saman verða þeir að takast á við
fjölmörg þjóðfélagsmál, ef þau eiga að ná
fram. Um leið og einstaklingnum eru sköp-
uð sem best skilyrði til að njóta eigin at-
gei-vis og sjálfsaflaþrár, friðar og eigna-
gleðinnar, sem Ragnar í Smára nefndi svo,
þarf öryggisnetið, sem tekur við ef veru-
lega blæs á móti, að vera öruggt og þétt.
Um þetta geta allir íslendingar sammælst.
VIII
að hefur haft gríðarleg áhrif að undan-
fömu, að markaðshagkerfið og upp-
lýsingabyltingin hafa sameiginlega rutt
hverri hindruninni úr vegi sínum. Hvorugt
getur án hins verið. íslensk stjórnvöld eiga
að taka þessari þróun fagnandi en ekki
steingerast og reyna að standa í yegi fyrir
henni. Þvert á móti, þá eigum við íslending-
ar að sjá hér gullin tækifæri og grípa þau
og leitast við að verða fyrstir og fremstir
á sem flestum sviðum.
Þegar hefur stórgóður árangur náðst í
útflutningi af þessu tagi. Hér er frækorn,
sem verður feiknastórt tré - jafnvel skóg-
ur, ef vel er á haldið. Þar skiptir lifandi
skólastarf og menntun miklu. Framtíðaraf-
koma fjölmenns hóps æskufólks mun ráð-
ast af því, hvernig við getum mætt þessari
þróun, og á því mun afkoma flestra ann-
arra einnig velta.
Ég óska íslendingum öllum gleðilegs nýs
árs, um leið og ég þakka ánægjulegt sam-
starf á liðnu ári.