Morgunblaðið - 31.12.1995, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Elín Pálmadóttir
ILLUGASTAÐIR á okkar tímum
og núverandi ábúendur við
útidyrnar, þau Auðbjörg
Guðmundsdóttir og Jóhannes
Guðmundsson sem tóku við jörðinni
af móður Auðbjargar og bróður,
Jónínu og Hrólfi en jörðin hefur
verið í sömu ætt í 170 ár.
LEIÐI Agnesar og Friðriks í Tjarnar-
kirkjugarði.
Sagnabmnnur
í kommóðu
Ég held ég hafí orðið handritshöfundur vegna kynna
minna af Jónínu á Illugastöðum og Hrólfí syni hennar,
vegna þolinmæði þeirra, umburðarlyndis og þrautseigju,
vegna tungumáls Hrólfs, sem var mállaus og heymar-
laus og heyrði það sem ég heyrði ekki og vegna blindu
*
Jónínu, sem sá það sem ég sá ekki, skrifar Jón Asgeir
Hreinsson, annar handritshöfunda kvikmyndarinnar
Agnesar um það hvemig hann kynntist söguefninu.
Við lifum og deyjum dauða og annarra manna lífi.
Hinir dauðu hvfla níðþungt á herðum okkar.
Hátt hróp þeirra biður okkur að deyja agnar ögn,
' v- eins og þeir dóu sjálfir;
og við lifum hratt, eyðum í ofsa
því lífi sem þeir lifðu ekki.
(Úr spænsku kvæði)
etta eru minningar, en reynið
að skilja að minningar þurfa
ekki að vera sannar. Minning-
ar kvikmynda-/handrit,shöf-
unda eru sérstaklega ófullkomnar í
smáatriðum; við getum alltaf ímynd-
að okkur þessi smáatriði á markviss-
ari, hagsýnni og sjónrænni hátt en
þeir gerðust í raun og veru. Raun-
verulegu smáatriðin verða sjaldan
nákvæmlega það sem gerðist; hið
sannasta verður það sem gæti eða
hefði átt að gerast. Að vera kvik-
mynda-/handritshöfundur er sam-
band agaðrar eftirtektar á sannsögu-
legum efniviði og ímyndun á því sem
enginn sá. Afgangurinn er þolin-
mæði í endalausri glímu „tungu-
“málsins. Fyrir mér er það ritun og
síðan endurritun, styttingar, endur-
ritun o.s.frv. þar til allt rennur jafn
leikandi og eðlilegar samræður.
Með þetta í huga, þá held ég að
ég hafi orðið handritshöfundur vegna
kynna minna af Jónínu á Illugastöð-
um og Hrólfi syni hennar, vegna
þolinmæði þeirra, umburðarlyndis og
þrautseigju, vegna tungumáls
Hrólfs, sem var mállaus og heymar-
laus og heyrði það sem ég heyrði
ekki, og vegna blindu Jónínar, sem
sá það sem ég sá ekki. Jónína, sem
var fædd árið 1894, var elsta lifandi
mannvera sem ég hafði kynnst. Löng
ævi og blinda af völdum gláku hafði
eflt visku hennar, þolinmæði, virð-
ingu og skilning á mannlegu eðli og
hún kenndi mér að skygnast undir
yfírborðið. Hrólfur kenndi mér
tungumál sitt þar sem hægt var að
segja nánast allt með svipbrigðum
og hárfínni, nánast ósýnilegri hand-
arhreyfíngu, þar sem hgæt var að
tala saman í Qölmenni án þess neinn
annar heyrði eða tæki eftir.
Um sumarmái, þegar kvöldsólin
er um það bil að snerta hafflötinn á
Húnaflóa, sendir hún sólstafi sína inn
um gluggana á betri stofunni á 111-
ugastöðum, varpar þeim á stofu-
vegginn sem er prýddur myndum
forfeðranna og glerið í myndarömm-
unum endurkastar ljósinu í öllum
regnbogans litum inn í norð-vest-
urhom stofunnar, þar sem ljósbrotin
dansa á stórri kommóðu.
Kommóðan er í minningu minni
botnlaus sagnabrunnur sem tók á sig
myndir þegar Jónína opnáði ein-
hveija skúffuna. Þegar hún þreifaði
fyrir sér með höndunum, fann hún
ævinlega eitthvað, brosandi töfraði
hún upp hluti sem voru henni kærir,
þetta gat verið leggur vafinn ullar-
bandi eða indíánaskór og þegar hún
rétti mér skóinn sagði hún mér sögu
hans. Þá kviknuðu myndir, sem ég
hef aldrei séð í bíó, myndir sem hún
sá frá nýja heiminum, lífi indíánanna
og íslensku vesturfaranna. Barátta
þeirra, gleði og sorgir gerðu Holly-
wood-vestrana að innihaldslausu
bulli í samanburði við myndinar sem
Jónína gaf mér í þessum hundrað
ára gamla indíánáskó.
Einn hlutur, sem kom upp úr þess-
ari ævintýralegu kommóðu, varð mér
hugleiknastur allra, það _var sendi-
bréf skrifað árið 1934. í minning-
unni er rithönd bréfsins ákaflega
sérstök, drættir stafanna langir, rit-
höndin sem er óörugg í upphafi bréfs-
ins verður hröð, hörð og laus við
allt flúr, orðalagið það kyngimagnað-
asta sem ég hef lesið á íslenskri
tungu, hvert eitt orð myndaði önnur
þúsund, þungi og alvarleiki hverrar
setningar var yfirnáttúrulegur. Bréf-
ið, sem var skrifað fyrir tilstilli mið-
ils, kom að handan og var þakkar-
bréf frá Agnesi Magnúsdóttur, stílað
til Guðmundar á Illugastöðum, eigin-
manns Jónínu.
(Forsaga þessa þakkarbréfs var
annað bréf sem Agnes skrifaði með
aðstoð sama miðils. í því bréfi biður
hún um að jarðneskar leifar sínar
og Friðriks yrðu grafnar upp úr dys
sinni, við aftökustaðinn á Þrístöpum,
flutt að Ijarnarkirkju á Vatnsnesi
og grafin þar í vígðri mold. Sagan
af fundi beinanna, stangarbrotinu í
höfuðkúpu Agnésar og jarðsetning
þeirra á Tjöm er ákaflega merkileg
og sér kapítuli í örlagasögu Agnes-
ar. Þeirri sögu hafa verið gerð góð
sagnfræðileg skil í bókinni „Enginn
má undan líta‘r eftir Guðlaug Guð-
mundsson og í grein sem Elín Pálma-
dóttir skrifaði í Mbl. sunnudaginn
30. júlí 1995.)
Eg reyndi að launa Jónínu sögur
hennar með því að lesa fyrir hana.
Bækurnar sem hún valdi voru oftast
fyrir ofan þroska minn og skilning
sem eliefu ára bams, efni þeirra fór
því meira og minna fyrir ofan garð
og neðan. Bækurnar sem fjölluðu um
Natan Ketilsson, morðin á Illuga-
stöðu og aftöku þeirra Agnesar og
Friðriks fundust mér hins vegar púð-
urmiklar og spennandi, fyrsta flokks
glæpasaga. Mér fannst staða mín
sem kaupamanns á Illugastöðum
verða ákaflega merkileg, nánast
merkilegasti kaupamaður íslands-
sögunnar sem rak kindur úr túninu
á Iilugastöðum, sjálfu sögusviðinu,
vinnumaður hjá Jónínu sem var af-
komandi Guðmundar Ketilssonar,
bróður Natans og böðuls morðingj-
anna og það sem mér fannst allra
merkilegast; Jónína var líka afkom-
andi Friðriks, banamanns Natans.
Ég fékk ólæknandi dellu fyrir þess-
ari „glæpasögu" og var síspyijandi
hvar gamli bærinn hafi staðið, hvort
ekki væru til eitthvað af brunnum
spýtum úr honum, hvort öxin sem
Guðmundur hafi notað á Agnesi og
Friðrik væri nokkuð oní kjallara,
hvort það sé sárt að láta hálshöggva
sig, hvort Natan hafi öskrað þegar
hann var drepinn, hvað hann væri
gafinn. Ég var orðinn óþolandi
krakkaskratti sem rótaði tiifinninga-
laust í fortíð ættmenna gömlu kon-
unnar.
Svo að eitt kvöldið þegar við Jón-
ína sátum í sófanum í betri stofunni
sótti hún þakkarbréfið í kommóðuna
og'meðan hún fór höndum um papp-
írinn, útskýrði hún fyrir mér tilurð
bréfsins og innihald. Hún sagði mér
frá húslestri sem fram fór á Illuga-
stöðum miðvikudeginum eftir jarð-
setningu beina Agnesar og Friðriks
á Tjöm. „Á húslestrinum bauð Guð-
mundur, maðurinn minn, Agnesi að
hún mætti tilheyra Illugastöðum sem
húsfreyja þess heimilis sem hún átti
einu sinni að njóta en fékk ekki í
þessu lífi.“ Og Jónína rétti mér bréf-
ið og sagði að þetta bréf væru þakk-
ir til Guðmundar fyrir húslesturinn,
bænina og húsfreyjustöðuna. Hárin
risu á höfði mínu - var Agnes hér
enn - þetta bijálaða morðkvendi
gengið aftur, og ég spurði Jónínu
og hún strauk mjúkri hönd niður
vanga minn, brosti og sagði „aum-
inginn minn, skilur þú þetta ekki,
Agnes var ekki vond kona“ og svo
sagði hún mér sögu sem ég gat ekki
lesið í neinni bók, sögu Agnesar.
Ekki eins og forn málskjöl og sagn-
fræðin sagði frá henni, heldur eins
og hún hlyti að hafa verið sem mann-
leg vera. Jónína kveikti hjá mér
myndir sem sýndu þessa konu í bjart-
ara og fegurra ljósi. Og ég man að
myndir ættmennanna á veggnum
breyttu um svip, þeir mýktust og
mér fannst þeir leggja við hlustir í
betri stofunni á Illugastöðum.
Rúmum tuttugu árum seinna þeg-
ar ég skrifaði með Snorra Þórissyni
kvikmyndahandrit byggt á þessu
fræga morðmáli beindist áhugi okkar
eingöngu að tilfmningum Agnesar
og hennar hlið á sögunni - sögunni
sem aldrei var sögð - og mér var
oft hugsað til Jónínu, meðaumkunar
hennar með þessu unga fólki sem
örlögin léku svo grátt, sögunni eins
og ég man að hún sagði mér hana.
Og ég uppgötvaði hlutverk mitt sem
handritshöfundur; Um leið og ég óf
örlagaþráðinn sem varð henni að
falli varð ég að fínna leið til þess
að bjarga henni, aftur og aftur . . .
Aðaldnl, S-Þingeyjarsýslu ídesem-
ber 1995.
VERZLUNARSKÓLI ÍSLANDS
Óldungadeiid
Lærið hjá þeim sem þekkja þarfir viðskiptalifsins
Á vorönn 1996 verða eftirtaldar námsgreinar í boði:
Bókfærsla
Danska
Enska
Franska
Hagræn landafræði
(slenska
Líffræði Tölvubókhald
Ritvinnsla (Windows 95) Tölvunotkun
Saga Vélritun (á tölvur)
Stærðfræði Þjóðhagfræði
Skattabókhald Þýska
Gjald fyrir hvern áfanga fer eftir fjölda kennslustunda.
Auk náms í einstökum greinum sem safna má saman til náms af
bókhaldsbraut, skrifstofubraut, verslunarprófs og stúdentsprófs,
býður öldungadeHd V.í.
bókhalds- og tölvunám
208 kennslustundir. Verð kr. 51.800.
Kennsla á vorönn 1996 hefst 15. janúar.
Innritað verður á skrifstofu skólans, Ofanleiti 1,103 Reykjavík,
5.-11. janúar 1996.