Morgunblaðið - 31.12.1995, Blaðsíða 28

28 B SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ábyrgð á skóla- og heilbrigðiskerfi
landsins, þannig að öllum þegnum
standi til boða góð heilsugæsla og
menntun. Hins vegar er margt í
þeim rekstri sem setja þarf undir
þær mælistikur sem atvinnurekstur
í einkaeign þarf að lúta. Þeim sviðum
sem lúta almennum markaðslögmál-
um þarf að fjölga, því á þann veg
fæst þjónustan með hagkvæmasta
hætti. Útboð og einkavæðing þeirra
verkefiia sem við sameiginlega
stöndum að er mikilvægt mál og
nauðsynlegt til þess að við fáum
notið óbreytts þjónustustigs án auk-
ins tilkostnaðar.
Því er nú haldið fram að koma
verði böndum á uppganginn í at-
vinnulífinu með hækkandi vöxtum.
Vinnuveitendasambandið tekur vit-
anlega undir þau sjónarmið að
stjómvöld hagi efnahagsstjóm sinni
í takt við aðstæður í atvinnulífinu,
en það verður ekki gert með enn
hærri vöxtum heldur með aðhaldi
í opinbemm rekstri. Það er eina
stjómtækið sem við á um þessar
mundir. Stjórnvöld verða að halda
sig við markaða stefnu um hallalaus
fjárlög svo að við sitjum ekki uppi
Iengi enn með allt of háa vexti.
Eg óska landsmönnum gleðilegs
árs.
Amar Signrmundsson,
formaður Samtaka
fískvinnslustöðva
Jafnvægi
raskað á
kostnað fisk-
vinnsiunnar
ÞEGAR árið 1995 verður gert upp
í sjávarútvegi verður útkoman mjög
misjöfn eftir einstökum greinum.
Árið hefur reynst hefðbundinni
botnfískvinnslu mjög erfítt. Af-
koma í rækjuvinnslu hefur verið
mjög þokkaleg og viðunandi í mjöl-
og lýsisvinnslu. Rúmlega helmings
samdráttur í þorskafla á íslands-
miðum undanfarin átta ár hefur
komið mjög niður á rekstri flestra
sjávarútvegsfyrirtækja. Fyrirtæki
sem eru með fjölþættan rekstur
hafa brugðist við þessum sam-
drætti með aukinni áherslu á út-
hafsveiðar og veiðum og vinnslu á
rækju, loðnu og síld.
Eftir stendur að frysting og sölt-
un, sem eru langstærstu þættir í
fiskvinnslunni, eru rekin með veru-
legum halla á þessu ári. Afkoma
frystingar hefur verið lakari en í
saltfiski á síðustu mánuðum. Vand-
séð er hvernig fyrirtæki sem byggja
afkomu sína á miklu leyti á þorskin-
um komast að óbreyttum forsend-
um í gegnum þessa erfiðleika. Veið-
ar og ráðstöfun aflans er með svip-
uðum hætti og árið 1994, vinnslu-
skip hafa þó heldur verið að auka
sinn hlut í botnfiskaflanum og hlut-
ur gámafisks og siglingar á erlend-
an markað halda áfram að dragast
saman. Þá skiptir innflutningur á
rússaþorski verulegu máli fyrir
nokkur fiskvinnslufyrirtæki.
Loðna, sfld og rækja skipta sífellt
meira máli í útflutningi sjávaraf-
urða og afkomu fyrirtækjanna. Þá
hafa stórauknar úthafsveiðar okk-
ar á undanförnum árum skipt sköp-
um fyrir mörg fyrirtæki.
Þá verður ársins 1995 án efa
minnst vegna þeirrar framsækni
sem íslensk sjávarútvegs- og sölu-
fyrirtæki hafa sýnt með öflugri
útrás í markaðsmálum og þátttöku
í sjávarútvegsfyrirtækjum á er-
lendri grundu.
Hráefniskostnaður ræður
miklu um afkomuna
Afkoma fískvinnslunnar ræðst
að miklu leyti af hráefniskostnaðin-
um. Ein helsta ástæða vaxandi
halla í botnfískvinnslu á þessu ári
var sú að ekki tókst að ná niður
hráefniskostnaði á sama tíma og
afurðaverð lækkaði. Það var þess
vegna kaldhæðnislegt að á sama
tíma og verulega fór að halla á
botnfískvinnsluna sl. vor, meðal
annars vegna lækkandi verðs á
afurðum, fóru sjómenn í þriggja
vikna verkfall. Tilgangur verkfalls-
ins var meðal annars að knýja fram
fiskverðshækkun. Kjarasamningar
sjómanna hafa leitt til nokkurrar
hráefnishækkana í beinum við-
skiptum útgerðar og fískvinnslu og
má rekja þær hækkanir að nokkru
leyti til úrskurðarnefndar um fís-
kverð. Þó úrskurðir nefndarinnar
séu ekki margir og hafí ekki fallið
allir á einn veg er samt ljóst að
áhrif þeirra hafa í nokkrum tilvik-
um leitt til svæðisbundinna físk-
verðshækkana. Hráefnisverð á
botnfísktegundum ræðst nú orðið
að töluverðu leyti á innlendum físk-
mörkuðum og er hlutur þeirra nú
kominn í 35-40% á móti rúmlega
60% í beinum viðskiptum. Aftur á
móti eru bein viðskipti útgerða og
vinnslu ríkjandi við sölu á flestum
öðrum físktegundum. Hækkað hrá-
efnisverð á rækju hefur að miklu
leyti farið saman við hækkað af-
urðaverð og þ_að sama gildir um
síld og loðnu. í botnfiskvinnslunni
er samkeppnin mikil og 200-250
fiskverkendur að keppa um tak-
markað magn á innlendum fisk-
mörkuðum. I þeim slag teygja fyrir-
tækin sig stundum of langt til þeSs
að tryggja sér hráefni. Engu að
síður endurspegla innlendu físk-
markaðimir yfirleitt þróun í af-
urðaverði svo sem verðlækkun á
ýsu og hækkun á ufsa svo eitthvað
sé nefnt. Nú er svo komið hjá
mörgun fyrirtækjum í frystingu og
saltfíski að hráefniskostnaður er
einfaldlega orðinn of hár. Í fryst-
ingunni er hráefniskostnaður nú
að meðaltali um 59% af tekjum
samkvæmt útreikningum Samtaka
fískvinnnslustöðva sem birtir voru
í síðasta mánuði. Sömu útreikning-
ar sýndu að hráefnið var komið í
rúm 72% í saltfiski. Menn verða
að horfast í augu við þann vanda
að hráefnið tekur til sín of stóran
hluta af útflutningsverðmæti af-
urðanna. Árangur fyrirtækjanna í
hagræðingu á undanförnum árum
hefur allur gengið í hráefnið og
gott betur. Fiskvinnslufólki hefur
fækkað með aukinni tæknivæðingu
og tekist hefur að halda hlutfalli
launakostnaðar sem næst óbreyttu
þrátt fyrir helmings samdrátt í
þorskafla. Fiskvinnslufólk sækir á
um hærri laun, en fyrirtækin hafa
nær enga möguleika að taka á sig
launahækkanir vegna lélegrar af-
komu. Það er mikið umhugsunar-
efni fyrir okkur sem störfum í sjáv-
arútvegi að velta þessari staðreynd
rækilega fyrir okkur. Hlutur hrá-
efnis og þar með sjómanna hefur
verið að aukast í takt við hækkað
hlutfall hráefnis, en eftir situr fisk-
vinnslan og getur ekki gert það
sama til að bæta kjör fískvinnslu-
fólks og annara starfsmanna í
landi. Forystumenn í blönduðum
félögum verkafólks og sjómanna
verða ekki síður að horfa á þessar
bláköldu tölur. Menn verða einfald-
lega að horfast í augu við þá stað-
reynd að þarna hefur ákveðnu jafn-
vægi verið raskað. Aðrir þættir sem
geta skipt miklu fyrir möguleika
fískvinnslunnar að komast úr þess-
um erfiðleikum eru að sjálfsögðu
aukinn þorskafli, þróun afurða-
verðs og gengis.
Fjármagnskostnaður og
sameining sjóða
Ekki verður skilið við þessa ára-
mótagrein án þess að minnast á
tvo þætti í rekstri fískvinnslunnar
sem nokkuð voru til umræðu á
árinu. Raforkumál komust í sviðs-
ljósið fyrr á þessu ári þegar gerð
var tilraun til að lækka þennan
útgjaldalið með viðræðum við for-
ráðamenn Landsvirkjunar og
dreifíveitna. Fiskvinnslumönnum
sárnar það að vinnslunni skuli gert
að greiða að meðaltali sex sinnum
hærra raforkuverð á kílówattstund
en Járnblendiverksmiðjunni á
Grundartanga. Einkum þegar það
er haft í huga að Grundartanga-
verksmiðjan fékk lækkun á raforku
sem gildir til 5 ára vegna halla-
reksturs á sínum tíma. Þrátt fyrir
viðræður við stjórnvöld og Lands-
virkjun hefur ekkert gerst í málinu.
Á það verður látið reyna hvort raf-
orkusamningar vegna stækkunar
álversins gerir Landsvikjun og
dreifiveitum mögulegt að lækka
raforkuverð til fískvinnslunnar á
næstu misserum. Fjármagnskostn-
aður hefur jafnan skipt miklu fyrir
afkomu sjávarútvegsins. Háir
raunvextir hafa verið hér á landi á
undanförnum árum. Aukin sam-
keppni bankastofnana, sjóða og
annarra fjármálastofnana hafa
skapað fleiri valkosti. í nokkrum
tilvikum hafa afurðalánaviðskipti
verið boðin út og einnig hafa fyrir-
tækin farið í auknum mæli í
skammtímafjármögnun með útboð-
um á víxlum. í tengslum við um-
ræður um afkomumál fískvinnsl-
unnar og viðræður við stjórnvöld
fyrr á þessu ári samþykkti Fisk-
veiðasjóður að lækka vexti um 1%.
Þrátt fyrir að einstök fyrirtæki
hafí náð umtalsverðum árangri í
lækkun fjármagnskostnaðar eru
háir raunvextir sú staðreynd sem
flest fyrirtæki búa áfram við. Þrátt
fyrir mikla erfíðleika í rekstri sjáv-
arútvegsfyrirtækja er það engu að
síður staðreynd að afskriftir banka
og sparisjóða eru hvað minnstar í
atvinnurekstri vegna fyrirtækja í
útgerð og fiskvinnslu. Endurskipu-
lagning og sameining fjárfestingal-
ánasjóða atvinnulífsins er mál sem
hlotið hefur stuðning samtaka í
sjávarútvegi og iðnaði. Slík samein-
ing og stofnun öflugs nýsköpunar-
sjóðs getur leitt til umtalsverðrar
rekstrarhagræðingar og vaxta-
lækkunar og jafnframt tryggt fjár-
mögnun til nauðsynlegrar nýsköp-
unar á atvinnulífínu. Þessir sér-
greindu sjóðir þurfa uppstokkunar
við og þótt þeir hafi þjónað sínu
hlutverki vel á undanförnum ára-
tugum er umhverfið breytt og
nauðsynlegt að bregðast við því á
réttan hátt. Treysti ég á núverandi
ríkisstjórn að hraða þessu máli eft-
ir fremsta megni og til þess verks
hefur hún stuðning samtaka i sjáv-
arútvegi og iðnaði.
Útlitið framundan
Það hafa skipst á skin og skúrir
í rekstri sjávarútvegsins á þessu
ári. Mér hefur orðið tíðrætt um
afkomu botnfískvinnslunnar, en
jafnframt hefur komið fram að af-
koma í rækjuvinnslu og mjöl- og
lýsisvinnslu er umtalsvert betri um
þessar mundir en oft áður. Nú um
áramótin koma til framkvæmda
launabreytingar sem samið var um
í kjarasamningum í febrúar sl.
Launakostnaður fiskvinnslunnar
mun hækka um tæp 4% sem hefur
allt að 1% áhrif á afkomuna. Þá
samþykkti Alþingi nú rétt fyrir jól
að hækka tryggingagjald um tæp-
lega 0,5% sem eykur kostnað
vinnslunnar um tæpar 50 milljónir
á næsta ári. Hvað næsta ár ber í
skauti sínu fyrir sjávarútveginn og
þjóðarbúið er ekki gott að segja.
Það er mjög ánægjulegt að ráðist
skuli í stækkun álversins í Straums-
vík og munu þær framkvæmdir og
aukin umsvif Landsvirkjunar koma
öllum til góða. Vandi sjávarútvegs-
ins er nú einkum fólginn í afkomu
botnfiskvinnslunnar og miklum
skuldum útgerðar og fiskvinnslu
sem nú munu vera á bilinu 106-108
milljarðar króna. Vonin um að nú
sé botninum sé náð í þorskveiðum,
auknum úthafsveiðum, stórsókn í
markaðsmálum og þátttaka okkar
í sjávarútvegfyrirtækjum í öðrum
löndum fær okkur til að líta með
örlitilli bjartsýni til næstu framtíð-
ar.
Haraldur Sumarliða-
son, formaður Sam-
taka iðnaðarins
Iðnaður
í sókn
ÁRIÐ 1995 hefur verið okkur ís-
lendingum viðburðaríkt í ýmsu til-
liti. Ber þar fyrst að nefna þau
hörmulegu slys sem Vestfirðingar
urðu fyrir bæði í upphafí árs og nú
á haustdögum. Slíkar hamfarir eru
ofarlega í huga þegar litið er yfir
árið sem nú er að líða.
Ekki er við því að búast að okk-
ur takist nokkurn tíma að veijast
til fulls þegar hamfarir skella yfir.
En með nútímatækni, aukinni þekk-
ingu og góðum vilja verðum við að
trúa því að betur takist að bregðast
við ógnum óblíðra náttúruafla í
okkar gjöfula landi. Að því verðum
við öll að vinna.
Iðnaður í sókn
Frá sjónarhóli iðnaðar stendur
helst upp úr að útflutningur á iðnað-
arvörum jókst verulega annað árið
í röð og samkeppnisiðnaður sótti í
sig veðrið á heimamarkaði með
aukinni markaðshlutdeild. Enn-
fremur telst til stórviðburða ákvörð-
un um stækkun álversins í Straums-
vík. Fyrstu tvö atriðin eru angar
af sama meiði, þ.e. afleiðing af
bættri samkeppnisstöðu og stöðug-
leika í þjóðarbúskapnum. Raunar
höfðu þau atriði einnig sitt að segja
með að ákveðið var að fjárfesta í
aukinni afkastagetu álversins þótt
vissulega komi þar fleira til.
Frekari uppbygging
atvinnulífsins
Samtök iðnaðarins hafa lagt á
það þunga áherslu í málflutningi
sínum að bættur þjóðarhagur gæfi
ekki tilefni til óhóflegrar bjartsýni.
íslendingar hafa iðulega farið of-
fari í að skipta efnahagsbata, jafn-
vel áður en hann er í höfn, með
þeim afleiðingum að skaða skilyrði
fyrir frekari uppbyggingu. Því voru
þær skærur sem brutust út á vinnu-
markaðinum, eftir að samningar
voru frágengnir, vissulega áhyggju-
efni. Ég held að við þurfum öll að
gera okkur grein fyrir því að upp-
bygging atvinnulífsins er langtíma-
verkefni. Við getum ekki gert kröfu
um verulegan bata í lífskjörum
nema tii grundvallar liggi aukin
verðmætasköpun. Þetta eru engin
ný sannindi en einhvern veginn er
eins og þau vilji oft gleymast.
Auk þess virðist sem óróleikinn
á vinnumarkaðinum hafi að þessu
sinni stafað af innbyrðis saman-
burði og togstreitu milli einstakra
hópa launafólks. Samkvæmt því er
vandinn að stórum hluta vandi laun-
þegahreyfingarinnar en ekki ósætt-
anlegur ágreiningur milli viðsemj-
enda. Þetta rennir stoðum undir þá
skoðun að löngu sé orðið tímabært
að taka vinnulöggjöfina til endur-
skoðunar og vinnuaðferðir í samn-
ingum um kaup og kjör.
Skærur á vinnumarkaði er annað
þeirra atriða sem ógnað geta stöð-
ugleikanum. Fyrirhyggjuleysi í hag-
stjórn þegar uppsveiflan kemst á
skrið getúr einnig skaðað sam-
keppnisstöðuna og þurrkað út þann
árangur sem náðst hefur. Við
stöndum því frammi fyrir tvíþætt-
um vanda. Lausn útheimtir skipu-
lagsbreytingar og endurnýjun hug-
arfarsins. Að öðrum kosti hvílir allt-
af yfír okkur hættan á að stöðug-
leikanum sé fórnað fýrir skamm-
tímamarkið sem teyma okkur útaf
sporinu. Það kemur niður á hag-
vexti, atvinnuhorfum og lífskjörum.
Því lít ég svo á að meðal brýnustu
verkefna ársins 1996 verði að hafa
tiltæk hagstjórnartæki til að jafna
út óæskilegar efnahagssveiflur og
að endurskoða vinnulöggjöfína. ís-
lendingar geta vænst meiri afrakst-
urs af efnahagsstarfseminni ef
stöðugleikinn er tryggður í sessi.
Þá styrkist tiltrú á að góð rekstrar-
skilyrði séu varanleg sem gerir
áætlanir, markaðssókn og vöruþró-
unarstarf markvissara. Hafa ber
hugfast að mikill fjöldi nýliða er
væntanlegur á vinnumarkaðinn á
næstu árum. Þörfín fyrir trausta
efnahagsstefnu er því brýnni en
ella.
Aukinn útflutningur og
markaðshlutdeild
Á fyrstu tíu mánuðum ársins
1995 jókst verðmæti útflutnings
iðnaðarvara um 20 prósent eða ríf-
lega 3,3 milljarða króna miðað við
sama tímabil árið á undan. Aukn-
ingin í almennum iðnaðarvörum er
ríflega 26 prósent en 16 prósent á
afurðum stóriðju. Árið 1994 jókst
verðmæti á útfluttum iðnaðarvörum
um ríflega 27 prósent. Aukningin
á undanförnum tveimur árum kem-
ur fram í flestum greinum útflutn-
ingsiðnaðar þótt í mismiklum mæli
sé.
Þessu til viðbótar gefur könnun
Samtaka iðnaðarins og Hagstof-
unnar á markaðshlutdeild til kynna
að innlend iðnaðarframleiðsla fyrir
heimamarkað sé að sækja í sig veðr-
ið. Árangurinn á heimamarkaði og
í útflutningi á rætur að rekja til
þeirrar hagstæðu samkeppnisstöðu
sem hefur verið að skapast á síð-
ustu árum. Átakið „íslenskt - já
takk“ gegnir einnig lykilhlutverki í
sókn samkeppnisiðnaðar.
Dagur iðnaðarins var haldinn á
Iiðnu hausti með uppákomum og
kynningum víða um land. Hann
staðfesti svo ekki verður um villst
að mikill þróttur er í íslenskum iðn-
aði. Mikil aðsókn almennings var
einnig til vitnis um að áhugi á ís-
lenskri framleiðslu hefur eflst til
muna á síðustu árum. Það er því
ástæða til að líta björtum augum
til framtíðar þótt vissulega bíði
mörg krefjandi verkefni.
Stækkun álversins
Með stækkun álversins í
Straumsvík er stigið mikilvægt
skref í uppbyggingu orkufreks iðn-
aðar á Islandi. Umfang fram-
kvæmdanna hefur veruleg áhrif á
þjóðarbúskapinn allan. Þjóðhags-
áætlun gerir nú ráð fyrir að lands-
framleiðslan aukist um 3,2 prósent
á árinu 1996 og er það yfir meðal-
tali OECD-landa.
Byggingastarfsemi kemur til
með að njóta góðs af framkvæmd-
unum við stækkun álversins en árs-
verk þar munu auk^.st um 2-3 pró-
sent á árunum 1996-1997. Það er
því ljóst að útlitið er bjartara en
það hefur verið í mörg ár. Engu
að síður er vert að minna á að bygg-
ingariðnaðurinn á enn langt í land
með að vinna til baka það sem tap-
aðist í efnahagslægðinni frá 1988
til 1993.
Aukin fjárfesting
Gert er ráð fyrir að fjárfesting
atvinnuveganna aukist um 13 millj-
arða króna milli áranna 1995 og
1996. Þar vegur þyngst stækkun
álversins en einnig fjárfesting
vegna framkvæmda við jarðgöng
undir Hvalfjörð. Gert er ráð fyrir
að fjármunamyndun á vegum hins
opinbera dragist saman og fjárfest-
ing í íbúðarhúsum standi í stað.
Heildaraukning í fjárfestingu milli
áranna 1995 og 1996 verður því
ríflega 16 prósent samkvæmt end-
urskoðaðri þjóðhagsáætlun. Hlut-
fall fjármunamyndunar af lands-
framleiðslu er þá komið í um það
bil 17,5 prósent. Það komst lægst
í rétt ríflega 15 prósent árið 1994
og hafði þá minnkað úr rúmum 19
prósentum frá árinu 1990.
Þótt enn vanti töluvert upp á að
fyrri styrk sé náð í þessum efnum