Morgunblaðið - 07.01.1996, Side 14

14 SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Sérvitur píanó-
leikari kveður
Úkraínski píanóleikarinn Shura
Cherkassky, sem kom þrívegis
til íslands, lést skömmu fyrir
áramót á áttugasta og fimmta
aldursári. Hann þótti sérlundaður
og eftirminnilegur túlkandi og
engir tvennir tónleikar voru eins.
Árni Matthíasson hitti Cherkas-
sky á heimili hans til átján ára
í Lundúnum fyrir hálfu fjórða
ári, tveggja herbergja hótelíbúð,
þar sem fátt rúmaðist annað en
rúm, tveir stólar og flygill.
SHURA Cherkassky var einn af
helstu píanóleikurum aldarinnar,
kannski of sérlundaður til að telj-
ast með þeim allra bestu, en fáir
stóðu honum á sporði á tónleikum,
eins og Islendingar fengu að
heyra í þrígang, síðast í Háskóla-
bíói á Listahátíð 1992.
Shura Cherkassky var banda-
rískur þegn, en kaus að búa í
Englandi og í átján ár bjó hann
í herbergi 158 í White House
hótelinu skammt frá Regent’s
Park í Lundúnum. Þar hitti ég
hann snemmsumars 1992.
Ekki vantar íburðinn í White
House hótelið, þó gestkomandi fái
á tilfinninguna að það hafi munað
sinn fífil fegri; dimmrauð teppin
eru slitin og snjáð og fremur
þunglamalegt andrúmsloft í mót-
tökunni undirstrikar hnignun-
arblæinn. Gangurinn inn að her-
bergi Cherkasskys er þröngur, illa
lýstur og matarlyktin sterk og
þrúgandi; lykt af soðnu káli berst
út um hálfopnar dyr á einu her-
bergjanna og fólk fyrir innan er
að rífast á ókennilegu tungumáli,
líklega slavnesku. Cherkassky býr
innst á ganginum og eitt augna-
blik hvarflar að mér að þetta geti
ekki verið dvalarstaður eins
fremsta píanóleikara seinni ára,
manns sem er á þeytingi um heim-
inn allan ársins hring; hans nátt-
úrulega umhverfi hlyti að vera
meiri íburður og skraut, en ekki
íbúðahótel uppfullt af sérvitring-
um og útlögum.
Cherkassky kemur til dyranna
á herbergi 158, smávaxinn og
vinalegur á svip, pírir augun eins
og hann sé eilítið nærsýnn,
klæddur snjáðum terylenebuxum
og blettóttri rúllukragapeysu. Af
honum er væg „geymslulykt",
eins og gjarnan má finna af fötum
sem legið hafa lengi í illa hitaðri
geymslu og reyndar er loftið í
herberginu ekki beint heilnæmt;
það sprettur út á mér svitinn,
enda hiti í herberginu mollulegur
og loftið þungt, gluggar harðlok-
aðir og ofnar stilltir hátt.
Heimili Cherkasskys til átján
ára er ekki mikið fyrir að sjá,
skrifborð, tveir stólar, rúm, gríð-
arstór Steinway flygill, sem hann
segir leiguflygil, og nótnahefti út
um allt, á gólfinu, flyglinum, til
fóta í rúminu og á stólnum sem
hann býður mér að tylla mér á.
Cherkassky gefur ekki mikið fyr-
ir umhverfi sitt, segist ekki þurfa
meira, því hann sé hvort eð er
ævinlega á ferð og flugi. „Þetta
nægir mér,“ segir hann og baðar
hendinni yfir ríkidæmi sitt, „hvað
ætti ég svo sem að gera með eitt-
hvað meira en þetta? Hér hef ég
flygilinn og nóturnar, rúmið mitt
og skrifborð. Annað þarf ég ekki.“
Undrabarn
Shura Cherkassky var gyðing-
ur, fæddur í Odessa 1911. Hann
segir svo frá að hann hafi verið
farinn að spila eftir eyranu
þriggja ára gamall, en foreldrar
hans voru tónlistarfólk, faðirinn
lék á fiðlu í frístundum en móðir-
in, Lydia, var virtur píanókenn-
ari. Cherkassky fluttist með fjöl-
skyldu sinni til Bandaríkjanna
1923, en hann átti erfiða æsku
vestan hafs, var pervisinn og ein-
rænn, lærði tungumálið seint og
var mjög upp á móður sína kom-
inn. Barnaskólavist hans var ekki
nema tveir mánuðir því foreldr-
arnir vildu að hann helgaði sig
píanóinu og hann hélt fyrstu tón-
leika sína flutningsárið. Meðal
þeirra sem móðir hans leitaði til
eftir kennslu var Rakhmaninoff,
sem hreifst af leik piltsins og vildi
kenna honum, en Lydiu leist ekki
á kennsluaðferðir Rakhmanin-
offs, sem meðal annars fólust í
því að Cherkassky hætti öllu tón-
leikahaldi. I þess stað lærði
Cherkassky hjá Joseph Hoff-
mann.
Eftir fimm ára nám hjá Hoff-
mann fluttist fjölskyldan tii Evr-
ópu og segja má að þá hafi hafist
tónleikaferð Cherkasskys sem
stóð fram í nóvember síðastliðinn,
því upp frá því var hann meira
og minna á ferðinni. Stríðsárin
settu þó eðlilega strik í reikning-
inn og hann segir að þau hafi
verið erfið um margt, ekki síst
fyrir þá sök að hann fékk lítið
að spila, en hann lék aðeins á
einum tónleikum í Bandaríkjunum
öll stríðsárin, sem þó voru heimili
hans á þeim tíma.
Faðir Cherkasskys lést 1935 og
upp frá því var Cherkassky öllum
stundum hjá móður sinni, sem
ferðaðist með honum um heiminn
nema þegar hún átti ekki heiman-
gengt sakir lasleika. Þegar Cher-
kassky kom hingað til lands öðru
sinni um miðjan sjötta áratuginn
var eftir þvi tekið að ekki leið sá
dagur að hann símaði ekki til
hennar að minnsta kosti einu sinni
og iðulega oftar. Hann segir og
að móðir sín hafi mótað sig sem
píanóleikara, en líklega hafi stöð-
ugt tónleikahald haft mikið að
segja líka. Skömmu áður en fund-
um okkar bar saman hafði hann
hljóðritað í hljóðveri plötu fyrir
Decca útgáfuna, en vildi sem
minrist um hana taia. „Eg kann
svo miklu betur við að taka upp
á tónleikum,“ sagði hann. „Ég er
svo meðvitaður um það sem ég
er að gera í hljóðverinu. Ef ég slæ
feilnótu þá er hún tekin upp aftur
og aftur, en þegar ég er að spila
á tónleikum get ég leyft mér miklu
meira," en meðal sérkenna Cher-
kasskys sem píanóleikara var að
hann fór sjaldnast troðnar slóðir
í túlkun, eins og heyra mátti á
tónleikunum í Háskólabíói, og eng-
ir tvennir tónleikar voru eins. „Eg
þreytist ekki á verkum," sagði
hann, „því ég reyni að uppgötva
eitthvað nýtt í þeim. Það er þó
erfitt að vera alltaf feti framar en
áheyrendurnir, sem eru alltaf að
vonast eftir einhverju nýju, en það
er líka gott að vera undir list-
rænni pressu, sem heldur manni
við efnið.“
Safnaði löndum
Cherkassky hefur af því mikið
gaman að tala um þau lönd sem
hann hefur heimsótt og eftir lang-
ar frásagnir af því hvernig hafi
verið að leika á íslandi, hveijum
hann hafi kynnst og hve honum
hafi þótt skyr gott telur hann upp
langa runu af löndum, segist síðan
hafa safnað löndum eins og aðrir
safna frímerkjum. Til skemmtunar
les hann flugáætlanir og telur
meira að segja upp þau lönd sem
hann hefur flogið yfir og lifnar
við í barnslegum áhuga, en verður
síðan hugsi og spyr af alvöru-
þunga: „Er eitthvað fólk á Græn-
landi? Ætli það sé hægt að halda
tónleika þar?“
Samtalið við Cherkassky dregst
nokkuð á langinn, því honum ligg-
ur margt á hjarta annað en tón-
list, segist reyndar vera feginn að
þurfa ekki að tala um tónlist. „Ég
er afskaplega forvitinn og þess
vegna finnst mér gaman að ferðast
og hitta fólk í ólíkum löndum. Ég
er síður forvitinn um tónlist; vil
frekar tala um tónlistarmenn en
tónlist."
Undir loks samtalsins er Cherk-
assky farinn að líta á klukkuna,
en segist ekkert vera að flýta sér.
„Ég æfi mig alltaf fjóra tíma_ á
dag, nákvæmlega ljóra tíma. Ég
er því að reikna út hvenær ég verði
búinn að æfa mig,“ segir hann og
leggur áherslu á að hann þoli ekk-
ert eins illa og óstundvísi, aukin-
heldur sem hann hefur fasta reglu
á öllu; hefur alltaf sama vikumat-
seðilinn, bragðar aldrei áfengi, flyt-
ur með sér píanóstól hvert sem
hann fer, en við lá að ekkert yrði
úr tónleikum hans hér á landi
vegna þess að stólinn vantaði, og
hann gætir þess að stíga alltaf á
sviðið með hægri fótinn á undan.
Eins og áður er getið hafa vin-
sældir Cherkasskys aukist stöðugt
síðustu ár, en hann vill ekki gera
of mikið úr því, kímir og segir að
fólk sé æst í að sjá hann spila af
því að hann sé sá eini sem eftir
lifír af gömlu meisturunum. Þrátt
fyrir það hefur hann það orð á sér
að vera meiri ævintýramaður en
flestir ungu píanóleikaranna sem
mest ber á í dag. „Mér finnst stund-
um að ungu mennirnir séu hrædd-
ir við að gera eitthvað rangt, að
túlka ekki rétt. Þeir halda sig um
of við skrifaða tónlistina, þeir eru
hræddir við að vera frjálsir."
Shura Cherkassky lést á
sjúkrahúsi í Lundúnum
27. desember sl.
Að vera Islending-
ur í útlöndum
BÆKUR
Viðtalsbók
HVER VEGUR AÐ HEIMAN .. .
eftir Guðmund Árna Stefánsson,
Skjaldborg, 1995 - 255 bls. 3.480
kr.
VIÐTALSBÆKUR eiga sér
nokkra hefð á íslenzkum jólabóka-
markaði. Þær eru misjafnar eins og
gengur, sumar vel gerðar, aðrar mið-
ur. Bækur af þessu tæi virðast eiga
nokkuð tryggan lesendahóp.
Bókin Hver vegur að heiman . . .
er nokkuð dæmigerð fyrir þennan
flokk bóka. Höfundurinn leggur ekki
mjög mikið af mörkum, skrifar inn-
gang að bókinni og hverju viðtali en
lætur viðmælendur sína hafa orðið.
Viðtölin eru ekki mikið unnin, þau
líkjast blaðaviðtölum, í þeim eru
bæði spurningar og svör en þau eru
ekki felld í samfelldan texta.
I bókinni er rætt við
sjö Islendinga sem eiga
það allir sameiginlegt
að búa í útlöndum.
Fyrst er rætt við Ástþór
Magnússon, athafna-
mann í Englandi; þá
Rannveigu Fríðu
Bragadóttur, sem býr í
Vín; við Gunnar Frið-
þjófsson, útvarpsstjóra
í Ósló; við hjónin Þórð
Sæmundsson og Drífu
Sigurbjamardóttur í
Lúxemborg; við Gunn-
laug Stefán Baldursson,
arkitekt í Þýzkalandi,
og að síðustu við Lindu
Finnbogadóttur Veneg-
as sem býr í Los Angel-
es í Kalifomíu.
Flest þetta fólk hefur frá ýmsu
að segja sem er bæði fróðlegt og
skemmtilegt. Mér þótt skemmtileg-
ast að lesa frásögn Gunnars Frið-
þjófssonar af dvöl sinni
og vinnu í Ósló. Þar er
nokkuð greint frá fjöl-
miðlabyltingu Norð-
manna sambærilegri
þeirri íslenzku. Hann
tekur einnig þátt í
norskum stjórnmálum.
Það var einnig prýðilegt
að lesa frásögn Lindu
Finnbogadóttur Veneg-
as af lífshlaupi sínu í
Los Angeles og störfum
sem hjúkrunarfræðing-
ur. í viðtalinu við hjónin
Drífu Sigurbjarnardótt-
ur og Þórð Sæmunds-
son fær maður örlitla
innsýn í innrás íslend-
inga í Lúxemborg og
vöxt þeirra og viðgang þar. Gunn-
iaugur Stefán Baldursson arkitekt
lýsir reynslu sinni af lífi í Þýzkalandi
nútímans og hvernig reynslan af
Mið-Evrópu breytti honum og hann
Guðmundur Árni
Stefánsson
átti eiginlega hvergi heima. Það er
ágæt frásögn og hugleiðingar um
hvar maður eigi raunverulega heima.
Rannveig Fríða Bragadóttir segir frá
sér og lífi sínu í Vínarborg.
Eitt viðtalanna sker sig nokkuð
úr. Það er viðtalið við Ástþór Magn-
ússon. Helmingurinn af því er hug-
leiðingar um heimsmál sem hefðu í
mesta lagi átt að ná yfír eina síðu.
Það er allt í lagi þótt svona stutt
moðsuða fylgi frásögn af athafna-
semi sem er lífleg og markverð. En
frásögnin af rekstrinum er ógreini-
leg, höfundurinn bregst lesendum
með því að ritstýra ekki og stýra
spurningunum ekki nægilega vel. Þar
að auki er þetta fyrsta viðtalið í bók-
inni sem fælir lesendur frá henni.
En hvað er merkilegt við það að
vera íslendingur í útlöndum? Eigin-
lega ekki neitt. Og þó. Fólk sýslar í
sínu einkalífi við sömu hlutina hvar
sem er, en þjóðfélögin búa einstakl-
ingunum ólíka aðstöðu, ólík tæki-
færi. Það getur verið gaman að heyra
af þeim. Svo er það líka firringin sem
kemur fram í því að búa ekki þar
sem maður er alinn upp og á sínar
rætur. Hún þarf alls ekki að vera
slæmur hlutur heldur getur hún verk-
að sem hvati á fólk.
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Mynsturgerð
og þrykk
HANNE Backhaus hönnuður flytur
fyrirlestur með skyggnum og
myndbandi miðvikudaginn 10. jan-
úar kl. 16.30 í Myndlista-og hand-
íðaskóla íslands.
Hanne er gestakennari í textíl
við skólann og kennir námskeið í
mynsturgerð og textílþrykki, en
hún starfar annars við Danmarks
Designskole. Fyrirlesturinn fjallar
um hvernig vinna að þrykki, hönnun
og kennslu spila saman í starfi
hennar, annars vegar fyrir Dan-
marks Designskole og hins vegar
fyrir Blaa Form, sem er verslun
rekin af sjö listakonum sem vinna
saman að hönnun fatnaðar og
skartgripa.
í frétt frá Myndlista- og handíða-
skóla íslands segir að í þessum sjö
listakvennahópi séu konur sem
vinna að textílþrykki, pijóni, skart-
gripagerð, vefnaði og tískuhönnun.
Viðskiptavinirnir séu karlar og kon-
ur sem hafi áhuga á vönduðum og
sérstæðum fatnaði. Hópurinn hafí
rekið fyrirtækið í 14 ár og tekið
þátt í sýningum.