Morgunblaðið - 07.01.1996, Side 39

MORGUNBLAÐIÐ
AFMÆLI
SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 1996 39
SKULIHELGASON
„ÁRIN líða og vér
erum á flugi.“ Þessi
orð Péturs Péturssonar
biskups rifjuðust upp
fyrir mér þegar ég
komst að raun um að
Skúli Helgason fræði-
maður og rithöfundur
frá Svínavatni væri að
fylla áttunda tug
ævinnar. Sameiginleg
ást á „fræðum og
sögnum sögulands" og
fornum minjum leiddu
okkur saman og Skúla
á ég mikla skuld að
gjalda fyrir trausta
vináttu og „fjöld fræða“. Skúli er
fæddur á Svínavatni í Grímsnesi
hinn 6. janúar 1916, sonur Helga
Guðmundssonar á Apavatni, fræði-
manns í bóndastétt, og Helgu Jóns-
dóttur bónda á Svínavatni, Jónsson-
ar bónda í Látalæti (Múla) í Land-
sveit. Kona Jóns á Svínavatni var
Sigurleif Þorleifsdóttir bónda á
Syðri-Brú í Grímsnesi. Skúli Árna-
son héraðslæknir í Skálholti bjarg-
aði Skúla, kornabami, frá dauðans
dyrum. í skírn hlaut hann nafn líf-
gjafans og fór vel á, báðir komnir
frá Skúla Magnússyni landfógeta.
Helga húsfreyja á Brekku í Bisk-
upstungum, langamma Skúla
Helgasonar, var dóttir sr. Jóns Bac-
hmanns prests í Kiausturhólum en
móðir hans var Halldóra Skúladótt-
ir frá Viðey. Kona sr. Jóns Bac-
hmanns var Ragnhildur Björnsdótt-
ir prests á Setbergi, Þorgrímssonar,
og konu hans Helgu Brynjólfsdóttur
af ætt Þórðar Þorlákssonar biskups.
Skúli ólst upp á Svínavatni hjá
móður sinni og móðurfólki við góða
heimilismenningu en stutt skóla-
nám. Sjálfsnám varð mun drýgra
og ungur varð Skúli listaskrifari. Á
æskualdri gerðist hann handgeng-
inn fornri verkmennt í sveit í
hleðslu, húsagerð og smíðum á járn
og tré er kom að góðu haldi síðar
í lífinu. Ungur gaf hann og gaum
að fróðleik eldri kynslóðar og byij-
aði að skrásetja hann. Um tvítugs-
aldur naut hann í ígripum leiðsagn-
ar Kristjáns Kristjánssonar járn-
smiðs á Lindargötu í Reykjavík í
járnsmíði en tímanum jafnframt
varið til rannsókna í Þjóðskjala-
safni. Til upplags og þessarar stuttu
námsdvalar er það að rekja að Skúli
varð járnsmiður í fremstu röð. Árið
1936 tók Skúli bílpróf og varð þá
um nokkur ár einkabílstjóri sóma-
prestsins sr. Guðmundar Einarsson-
ar á Mosfelli. Nám sótti hann í
heimaskóla sr. Guðmundar tvo vet-
ur, 1934-35. Árið 1945 flutti Skúli
á Selfoss og hóf störf á járnsmíða-
verkstæði Kaupfélags Árnesinga og
byggði sér þar brátt íbúðarhús í
Ártúni 13.
Söfnun til byggðasafna hófst að
marki hér á landi um 1950 og
mátti ekki seinna vera í þjóðfélagi
sem var að breytast líkt og frá
miðöldum til nútímahátta. Árið
1954 samþykkti sýslunefnd Árnes-
sýslu að frumkvæði Björns Sigur-
bjarnarsonar bankagjaldkera í Fag-
urgerði á Selfossi að efna til
byggðasafns Árnesinga. Björn
benti jafnframt á rétta manninn til
að leiða starfið, Skúla Helgason.
Skúli tók verkið að sér og á undra-
stuttum tíma tókst honum að koma
upp safni sem með réttu mátti nefna
stolt héraðsins er það var sett upp
af smekkvísi og opnað í nýju safn-
húsi árið 1964. Á þessum sama tfma
gegndi Skúli starfi héraðsbókavarð-
ar Árnessýslu árin 1956-1961 og
aflaði safninu margra merkra rita,
m.a. með fulltingi eins merkasta
björgunarmanns íslenskra bóka á
þessari öld, Helga Tryggvasonar.
Skúli átti sér ákveðna hugsjón
um byggðasafn á Selfossi, hugsjón
sem hefði getað leitt tii þess að þar
væri nú eitt fjölsóttasta minjasafn
landsins. Skúli sá þetta fyrir sér í
tungunni norðan við Ölfusárbrú,
safn gamalla húsa úr héraði ásamt
nýju safnhúsi. Þar iá beint fyrir t.d.
að endurgera gömlu útbrotakirkj-
una frá Stóra-Núpi sem auðvelt var
eftir líkani hennar í
Þjóðminjasafninu og
tréskurði Ámunda
Jónssonar málara í
sama safni. Það var
ógæfa Árnesinga að
Skúla var ekki gefið
þetta tækifæri og að
leið hans skyldi liggja
brott úr héraði. Störf
hans í Reykjavík allt
til þessa dags hafa þó
glöggt sýnt að ekki var
höggvið á ræturnar í
Árnesþingi.
Nýr kafli hófst í ævi
Skúla árið 1959 en þá
réðst hann að nokkru í störf fyrir
Árbæjarsafn. Um vorið fór hann
norður að Silfrastöðum í Skagafirði
og tók þar ofan gamalt hús sem
byggt var af viðum síðustu torf-
kirkju á Silfrastöðum. Um sumarið
hlóð hann upp kirkjutóft og gerði
kirkjuna fokhelda fyrir fyrsta vetr-
ardag. Á Selfossi veturinn eftir
smíðaði Skúli kirkjuskrá, lykil og
skrautlamir kirkjunnar. Vindskeið-
ar skar hann út eftir fyrirmynd í
Þjóðminjasafni og lauk síðan við
innsmíði kirkjunnar sem vígð var
1960. Hún lofar höfund sinn til
komandi tíða. Skúli byggði svo
skrúðhús yestur af kirkju 1962 og
hafði þar til nokkurrar fyrirmyndar
skrúðhús sem stóð við Arnarbælis-
kirkju í Ölfusi á 19. öld.
Skúli vann Árbæjarsafni af og
til í sex ár en árið 1966 urðu enn
kaflaskil í ævi hans. Hann lenti þá
í bílslysi vestur í Dalasýslu og hefur
síðan ekki að fullu stigið heilum
fæti á jörð þótt farið hafi allra ferða.
Undarlegt en satt, segja má að
þetta hafi orðið íslenskum fræðum
til góðs því allan tímann síðan hef-
ur Skúli skrifað styrkum höndum
fróðleik sem ella væri óskráður.
Löngum stundum hefur hann setið
í Þjóðskjalasafni og Landsbókasafni
yfir skjölum og handritum og unnið
úr þeim og minnissjó fyrri sam-
ferðamanna stór fræðiverk með efni
úr Árnesþingi. Þá fræðaiðju hafði
hann raunar hafið löngu fyrr í stop-
ulum tómstundum smiðsins og
minjasafnarans.
Segja má að Skúli hafi orðið þjóð-
kunnur maður árið 1959 er út kom
bók hans Kolviðarhóll, ýtarleg saga
hins merka gististaðar á fjölfarn-
asta fjallvegi landsins. Árin 1960
og 1972 komu út rit hans Þættir
úr Árnesþingi. Höfuðverk hans í
prentuðu máli til þessa er þó stór-
virkið Þorlákshöfn, þriggja binda
verk í stóru broti, alls 1.400 blaðsíð-
ur, er út kom á forlagi Arnar og
Örlygs árið 1988. Að baki því ligg-
ur geysimikil upptaka efnis í skjala-
söfnum og úr unnið á skýran og
skipulegan hátt. Gildi ritsins liggur
þó ekki síður í því að Skúli hafði
um áratugi þaulspurt fróða menn
um minni frá þessari sögufrægu
verstöð, efni sem að öðrum kosti
hefði glatast með öllu. Þetta er með
mestu og merkustu staðfræðiritum
þjóðarinnar. Þorlákshafnarbúar
eiga þann heiður að hafa sýnt þessu
mikla verki áhuga og stutt að því
að það yrði svo veglega úr garði
gert sem raun ber vitni.
Nú síðustu árin hefur Skúli haft
annað stórvirki með höndum, að
gera grein fyrir byggð og mannlífi
í æskusveit sinni, Grímsnesi, langt
aftur í tíma. Kemur þar jöfnum
höndum til víðtæk heimildasöfnun
í Þjóðskjalasafni og víðar og sú
mikla yfirsýn er Skúli hefur aflað
sér með því að hafa allt frá barns-
aldri lagt eyrun við sögnum gam-
alla Grímsnesinga og skráð hvað
eftir er numið var. Ég veit að Gríms-
nesingar hafa ekki horft fram hjá
þessu starfi og í því eiga þeir síðar
aðgang að miklum fræðasjó um-
fram aðrar byggðir. Störf Skúla í
fræðasöfnun og minjavörslu skipa
honum á bekk með þeim Árnesing-
um er mest og best hafa unnið á
þeim sviðum, þeim Brynjúlfi Jóns-
syni frá Minna-Núpi og Guðna
Jónssyni prófessor. Verður slíkt
seint að fullum verðleikum metið.
fí skoðunum er Skúli frjálshuga
og víðsýnn, óbundinn af kreddum
og kennisetningum er setja mörgu
í mannlífi þröngar skorður. Ljóða-
mál lætur honum vel engu síður en
laust mál en fer dult með. Hann er
í senn vinfastur og vinavandur.
Gott er að sækja hann heim á fögru
heimili hans þar sem sjaldfengnar
bækur prýða veggi í bókastofu.
Framar öllu er það maðurinn sjálfur
er laðar gesti. Skúli er réttnefndur
fræðasjór. Allt sem fram við hann
hefur komið er líkt og greypt í
hugann. Margir merkir menn hafa
orðið á vegi hans í lífinu og lífs-
reynslan er honum jafnan nærtæk
í skilgóðri frásögn. Við sagnabrunn
hans er gott að una. Kynni við
menn af þessum toga er krydd lífs-
ins. Mér hefur verið það mikils virði
á ævigöngu að eignast vináttu
Skúla Helgasonar. Ég þakka hon-
um marga notalega samræðustund
og óska honum heilla á merkum
tímamótum. Árnesingar og þjóðin
öll eiga honum mikla skuld að
gjalda fyrir ævistarf unnið af elju
er aldrei horfði til þess hvaða laun
væru í vændum. Sú skuld verður
best greidd með því að leggja góða
rækt við menningararfinn sem við
höfum þegið frá formæðrum og
forfeðrum.
Þórður Tómasson.
í gær, 6. janúar, á þrettándanum,
varð Skúli Helgason fræðimaður
áttræður, góðvinur okkar margra
safnmanna og styrk stoð íslenzkrar
minjavörzlu og þjóðfræða. Við Skúli
höfum átt samleið á margan hátt
þótt við höfum ekki unnið saman
nema fáeinar helgar fyrir rúmum
30 árum svo og er við fórum saman
og björguðum fornum húsaviðum
norður í landi fyrir aldarfjórðungi.
En ég vil ekki láta hjá líða að færa
Skúla á þessum merkisdegi hans
kveðjur og þakkir fyrir það sem
hann hefur unnið íslenzkri minja-
vörzlu og fomfræðum.
Skúii var mér ekki alveg ókunnur
er ég hóf störf á Þjóðminjasafninu
í upphafi árs 1964. Þá bað Kristján
Eldjárn mig að gera Árnesingum
þann greiða að eyða fáeinum helg-
um austur á Selfossi með Skúla
Helgasyni, sem hafði safnað til
byggðasafns þar, og fara með hon-
um gegnum fenginn og merkja
safngripi eftir aðfangaskrám hans.
Þá átti að fara að setja safnið upp
í nýreistu safnahúsi þar á Selfossi,
en Skúli var um þessar mundir safn-
vörður í Árbæjarsafni. Við störfuð-
um að þessu nokkrar helgar á út-
mánuðum, fórum austur með rútu-
bíl á laugardagsmorgni og komum
heim á sunnudagskvöldi, höfðum
gistingu og gott atlæti hjá vinafólki
Skúla, Kristni Vigfússyni trésmíða-
meistara og Aldísi konu hans. Dag-
arnir fóru síðan í að kanna safngri-
pina og merkja þá eftir söfnunar-
skrám Skúla. - Þetta var lærdóms-
ríkur tími og skemmtilegir dagar
og kom mér oft síðan til góða að
hafa notið af fróðleik Skúla. Hann
var í hlutverki kennarans en ég
nemandans og hér lærði ég margt
um þjóðmenningu okkar af fulltrúa
þeirrar kynslóðar, sem síðust lifði
járnaldarmenningu á íslandi.
Atvikin höguðu því svo, að Skúli
fékk ekki helgað sig safnstörfum,
sem ég hygg þó að hann hefði fýst
mest af öllu. Hann varð nokkru síð-
ar fyrir alvarlegu slysi og bjó lengi
að afleiðingum þess og varð aldrei
vinnufær á ný. Þótt hann kæmist
smám saman til allgóðrar heilsu
fékk hann aldrei starfsþrek sitt aft-
ur.
En Skúli hefur samt unnið og
afkastað meiru en margir menn lík-
amlega fullhraustir. Hann hefur
unnið stórvirki í rannsóknum og
fræðiskrifum. Einkum hefur hann
skráð fjölmarga þætti um íbúa Ár-
nessýslu á liðnum öldum og kannað
í þeim tilgangi tiltæk skjöl og heim-
ildir í söfnum, auk þess mikla fróð-
leiks sem hann nam af gömlu fólki
í ungdæmi sínu. Hann hefur skrifað
og gefið út Sagnaþætti úr Ámes-
þingi og Sögu Kolviðarhóls, en
mesta stórvirki hans sem komið
hefur fyrir augu almennings er
Saga Þorlákshafnar í þremur bind-
um, og nær þó aðeins til loka ára-
skipaaldar. Þó munu óbirt skrif
Skúla um byggð og búendur í hans
gamla heimahéraði Grímsnesinu
auk eigin endurminningaþátta
langmest að vöxtum og minna þær
syrpur á héraðssögur gömlu fræði-
mannanna.
Skúla er gott heim að sækja.
Hann er ræðinn og fróður og kann
vel að segja frá, einkum þá er tal
snýst að fyrri tíðar háttum og fólki
sem og samferðarmönnum frá fyrri
árum. Hann þykir traustur fræði-
maður. „Ég hef aldrei rekizt á rang-
færslur hjá Skúla,“ sagði ættfræð-
ingur einn við mig. Er þá mikið
sagt um slík fræði þar sem hættara
er við villum og refilstigum en víð-
ast annars staðar.
Eitt minnismerki um hagleik og
kunnáttu Skúla þekkja margir en
það er gamla Silfrastaðakirkjan
sem hann endurreisti í Árbæjar-
safni. Tók hann ofan gömlu kirkj-
una sem hafði lengi staðið þar á
bænum umbyggð í baðstofu og
endurreisti í safninu sem allralíkast
því sem verið hafði. Þurfti þó mikill-
ar nýsmíði við. Hann hlóð sjálfur
veggi og lagði torf á þak og að
lokum smíðaði hann skrá með lykli
og hurðarjárnin og skar einnig nýj-
ar vindskeiðar á kirkjuna eftir hin-
um fomu. Kirkjan er hinn merkasti
minjagripur og ein örfárra sinnar
gerðar sem nú em til, og em þær
allar varðveittar sem þjóðminjar.
Þessar línur sendi ég Skúla sem
svolitla viðurkenningu þess sem ís-
lenzk minjavernd og þjóðfræði á
honum upp að inna. Hann lagði
grundvöll að einu ágætasta minja-
safni í okkar landi og hefði þó án
efa margt skipazt á annan veg ef
hann hefði fengið að fyigja því safni
fastar úr hlaði.
Við safnmenn kunnum að meta
verk hans og störf. Því færi ég
þessum eljumanni hlýjar afmælis-
kveðjur og þakkir.
Þór Magnússon.
Ein glæsilegasta „penthouse“-íbúð
borgarinnar við Bergstaðastræti 8
Til sýnis í dag kl. 13 til 15
Til sýnis í dag ein glæsilegasta „penthouse“-íb. borgarinnar. íb. er 100 fm og er á efstu hæð f
nýbyggðu fjölbhúsi ásamt innbyggðum bílskúr. Allar innr. sérinnfluttar og óvenju glæsilegar.
Massíft Merbau-parket. Innfelld Halogen-ljós. Glæsileg Gaggenau-tæki í eldhúsi. Suðursvalir.
Ahv. Byggsj. rik. 5,3 millj. til 40 ára, 4,9% vextir. Afb. ca 24 þús. á mán. Verð 11,5 millj.
Sjón er sögu ríkari!
Valhöll, fasteignasala, sími 588-4477.
David Waisglass and Gordon Coulthart

„Bghefs'ebþetto.gerast áíiur — ein, nöngöh/Ör&un. oý fyrirtxJcú fer i íxunc/ana-