Morgunblaðið - 07.01.1996, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
HVAÐ merkir hið
góða og hið illa í sjálfu
sér? Algengasta skil-
greiningin er líklega
eftirfarandi: Óháð
hlutveruleikanum -
þ.e. í hlutfirrtu formi
- er hið góða fyrst og
fremst samheldnin,
fórnfýsin og Jöfnuður-
inn. Hið góða er hið
Eina sem er Allt og
því ætíð samt og jafnt
við sjálft sig. Hið illa,
hins vegar, er sundr-
ungin, eigingirnin og
Ójöfnuðurinn. Hið illa
er hið Eina sem er
Ekkert og þvi aldrei samt og jafnt
við sjálft sig.
Hið góða og hið illa eru hins
vegar ekki bara hlutfirrt hugtök,
' heldur raunverulegar eðlisverur,
og hljóta því að koma fyrir í hlut-
lægu formi. Í samfélagslegu sam-
hengi er hlutlægt form þessara
eðlisvera annars vegar ríkið; hins
vegar ríkidæmið. Auðsætt er -
| samkvæmt hinni hlutfirrtu hugsun
! a.m.k. - að hér hlýtur ríkið ætíð
að vera af hinu góða; ríkidæmið
af hinu illa. Ríkisvaldið er þannig
ætíð samt og jafnt við sjálft sig
gagnvart þegnum þjóðfélagsins;
ber fyrst og fremst almannaheill
fyrir brjósti; tjáir það viðhorf sem
miðlar af fórnfúsum hug. Ríki-
dæmið, á hinn bóginn, er aldrei
* samt og jafnt við sjálft sig gagn-
; vart þegnum þjóðfélagsins; ber
' fyrst og fremst hag einstaklingsins
fyrir bijósti; tjáir það viðhorf eigin-
. girndarinnar sem. krefst af öðrum
en miðlar ekki.
Þjóðarlíkaminn skiptist þannig í
| tvö meginöfl, ríkisvald og ríki-
: dæmi. Þessi meginöfl hafa hins
vegar ekki bara hlutlægt gildi.
! Ríkisvald og ríkidæmi eru líka
huglægar eðlisverur og sem slíkar
fyrst og fremst fyrir vitundina. í
reynd er það því í verkahring sér-
hvers og eins að dæma um gott
og illt eðli þessara meginafla. Inn-
tak og merking eðlisveranna, það
eðli þeirra að vera birtingarform
góðs og ills, verður fyrst ljóst í
vangaveltum og íhugunum ein-
staklinganna. Við vitum raunar
þegar að samkvæmt hinni hlut-
fírrtu hugsun er ríkisvaldið hið
góða; ríkidæmið hið illa. Það eru
hins vegar ávallt tvær hliðar á
hveiju máli. Það er, sem sagt,
tvennt ólíkt annars vegar hvað
þessar eðlisverur tákna í sjálfum
sér og hins vegar hvað þær tákna
fyrir vitundina. Samkvæmt vanga-
veltum og íhugunum einstakling-
anna er málið því ekki svona ein-
falt. Þegar einstaklingurinn dæmir
í raun og sannleika um eðli góðs
og ills gengur hann að sjálfsögðu
fyrst og fremst út frá sjálfum sér,
en hefur auk þess mælistikuna
góðu um jöfnuð og ójöfnuð að leið-
arljósi. Hið góða er því núna ein-
faldlega • sérhver sá hlutur sem
samræmist eigin hagsmunum ein-
staklingsins; hið illa það sem ekki
gerir það, Eða með öðrum orðum:
hið góða er jöfnuður hlutveruleik-
ans við einstaklinginn; hið illa
ójöfnuðurinn. Hið góða er enn-
fremur allt það sem er gott fyrir
einstaklinginn; hið
illa, hins vegar, allt
það sem kemur sér illa
fyrir hann.
Staðreyndin er sú
að vitundinni er í
rauninni í sjálfsvald
sett hvernig dóm hún
fellir í þessu sam-
bandi. í reynd hvílir
dómsuppkvaðningin
því ætíð á eftirfarandi
staðhæfingu (eða for-
dómum): j,Hið góða,
það er Eg.“ Þetta
breytir þó engu um
það meginatriði að í
huglægum dómum
vitundarinnar birtist hinn sanni
andi eðlisveranna og inntak þeirra
verður ljóst. Valið stendur því á
milli tveggja megin-heimspeki-
kerfa sem hvort um sig virðist
hafa nokkuð til síns máls.
Samkvæmt öðru kerfinu er
ríkisvaldið hið góða; ríkidæmið hið
illa. Ríkisvaldið er annars vegar
löggjafarvald og hins vegar fram-
kvæmdavald og sameinar mismun-
andi stofnanir þjóðarlíkamans -
sem og aðgerðir einstaklinganna -
undir einni stjórn. Ríkisvaldið er
því í reynd jafnt við hagsmuni ein-
staklinganna; er eitt og allt í öllu;
sameinar hina almennu og hina
einstöku gerð í nafni heildarinnar.
Ríkidæmið og munaðurinn, á hinn
bóginn, tryggir á engan hátt að
almennt eðli einstaklinganna fái
notið sín. Lífsgæðakapphlaupið
gefur ekki nema aðgang að því
nautnalífi sem í reynd er ekki neitt
í neinu og því í rauninni hið illa
eðli mannsins.
í hinu kerfinu er þessu þveröf-
ugt farið. Nú er ríkisvaldið fyrst
og fremst það afl sem boðar afneit-
un á einstakri gerð einstaklingsins
og beygir hann til hlýðni. Sam-
kvæmt þessu kerfí ber því að draga
úr umsvifum þessa framandi ægi-
valds sem er ójafnt við hagsmuni
einstaklingsins og því í reynd hið
illa. Hér er ríkidæmið, hins vegar,
augljóslega af hinu góða. Ríki-
dæmið gerir einstaklingunum
kleift að þroska persónu sína og
einstaklingseðli. í réttu ljósi skilin
sameinar þessi einstaklingshyggja
frekar en að aðskilja. Eðli sínu
samkvæmt felur hún í sér loforð
um almenna velsæld: Einstakling-
urinn auðgast - auðurinn dreifist
- og því auðgast heildin líka.
Munaður einstaklingsins leiðir af
sér munað heildarinnar; munaður
heildarinnar leiðir af sér munað
einstaklingsins.
Hvor þessara dóma - eða öllu
heldur heimspekikerfa - skyldi nú
vera í samræmi við veruleikann?
Það er hér sem okkur sjálfum ber
að grípa inn í - okkur sem þekkj-
um hina hlutstæðu framvindu sög-
unnar - og fella okkar dóm með
mælistikuna góðu að vopni. Jöfn-
uðurinn er, sem sagt, hið góða;
ójöfnuðurinn hið illa. Eða öllu held-
ur: Það vitundarform sem hefur
jöfnuðinn að leiðarljósi er hið góða
- og öfugt. Að vel athuguðu máli
komumst við að því að í rauninni
þekkjum við þessi tvö vitundar-
form. Því er unnt að segja að hér
líkamnist hið góða og hið illa í
í heilbrigðum þjóðarlík-
ama erú báðar eðlisver-
umar sterkar, skrifar
Þór Rögnvaldsson;
bæði heildar- og ein-
staklingsviðhorfið.
tveimur manngerðum; tveimur
manngerðum sem fyrir miðju
standa í sögu samtímans.
Fyrst er það hin jákvæða - eða
íhaldssama - manngerð sem finn-
ur jöfnuð á milli sjálfrar sín og
eðlisveranna tveggja; þ.e. ríkis og
ríkidæmis. Þessi manngerð virðir
stofnanir ríksisvaldsins sem þjóna
þeim tilgangi að halda uppi röð
og reglu og tryggja réttarstöðu
hennar. Ennfremur virðir hún leik-
reglur atvinnu- og efnahagslifsins
og finnur hér raunverulegan
starfsvettvang. Frá sjónarmiði
hinnar íhaldssömu manngerðar er
ríkidæmið því ekki nema réttmæt-
ur afrakstur dugnaðar hennar og
ötulleika í starfí; afrakstur sem
hún hefur fullan rétt til að vera
stolt af og njóta kinnroðalaust. -
Á hinn bóginn er það hin neikvæða
- eða róttæka - manngerð sem
aldrei finnur nema ójöfnuð á milli
sjálfrar sín og eðlisvera þjóðarlíka-
mans. í orði kveðnu beygir þessi
manngerð sig þó undir stofnanir
ríkisvaldsins; ætlast m.a. til að
réttarstaða hennar sé tryggð. í
hjarta sínu, á hinn bóginn, lítur
hún á ríkisvaldið sem kúgunartæki
í þjónustu íhaldsseminnar. Eins
hvað ríkidæmið varðar. Vissulega
grípur þessi manngerð hvert tæki-
færi til þess að auðgast og nýtur
auðæfanna þegar hún hefur aflað
þeirra - en þó ekki kinnroðalaust.
Frá sjónarhóli róttækninnar, nefni-
lega, er ríkidæmi þessa heims alls
ekki ríkidæmi hennar heldur fyrst
og fremst arðrán og stuldur.
Eftirfarandi ber þó að undir-
strika rækilega. Hér er aðeins um
dóm okkar að ræða; okkar sem
þekkjum framvindu hinnar hlut-
stæðu sögu. Frá eigin bæjardyrum
séð er hins vegar hvor manngerðin
um sig ennþá fulltrúi hins góða;
telur sig eiga einskorðaðan rétt á
hinu sanna siðgæði og ásakar hina
um siðleysi. Sá heimur sem hýsir
þessar tvær manngerðir, íhalds-
semina og róttæknina, er því sjálf-
um sér sundurþykkur í hugmynda-
fræðilegum skilningi og því bæði
firrtur og ósannur.
Næst gerist eftirfarandi: í blóð-
ugum stéttaátökum hins sterkara
og hins veikara - á milli þeirra
sem völdin hafa annars vegar og
hinna mörgu og lítilsmegnugu hins
vegar - líkamnast hugsjónir hinna
stríðandi fylkinga. Þessi raunvæð-
ing hugsjónanna leiðir svo til skipt-
ingar heimsins í áhrifasvæði.
Vestrið er heimur auðmagns og
einstaklingshyggju; Austrið heim-
ur sameignar og félagshyggju. Að
tveimur heimsstyijöldum yfir-
stöðnum erurti við loks í heimi
kalda stríðsins.
í reynd verður svo allt með öfug-
um formerkjum. Hinn íhaldssami
borgari Vestursins brejrtir raun-
verulega yfirborði og ásýnd samfé-
lagsins með starfi sínu og atorku-
semi. í hinu iðnvædda neyslu-
samfélagi, sem er auðugasta sam-
félag allra tíma, dreifist auðurinn
til allra stétta og stéttaátökum
linnir. Borgarinn, fulltrúi íhalds-
seminnar, reynist því, þegar á
hólminn er komið, sannur bylting-
armaður. Byltingin er því ekki
lengur á dagskrá. Róttæklingurinn
- sem nú er fyrst og fremst mennt-
aður millistéttarmaður og þjóðfé-
lagsgagnrýnandi - grípur því til
eina vopnsins sem tiltækt er; þ.e.
tungumálsins og pennans. í ræðu
og riti leggur hann til atlögu: gagn-
rýnir valdastofnanir ríkisins fyrir
fylgispekt við þá sem meira mega
sín; gagnrýnir, ekki síst, auðsköp-
unina sem slíka: gerviþarfir
neyslusamfélagsins sem og, al-
mennt talað, þá velmegun sem
slævt hefur stéttarvitund lágstétt-
armannsins og leitt hann á villigöt-
ur.
Samfélag Austursins, á hinn
bóginn, sem í orði kveðnu er sam-
félag sameignar og jafnaðar, skap-
ar í reynd ákaflega takmörkuð
verðmæti. Þar er því ákaflega tak-
mörkuðum auði til að dreifa sem
táknar m.a. að stéttaandstæðurnar
skerpast; þ.e. andstæðurnar á milli
þeirra fáu sem völdin hafa annars
vegar (skriffinnanna) og hinna
mörgu og lítilsmegnugu hins vegar
(launþeganna). Enn um síðir bíða
menn þó átektar í von um að Ey-
jólfur hressist.
í hugmyndafræðilegum átökum
kalda stríðsins gerist svo þetta
næst. Heimsveldi Austursins hryn-
ur til grunna; múrarnir falla.
Ástæðan er ekki sú að hugsjónin
- sem slík - hafi ekki verið nógu
fögur og góð; öðru nær. Ef nokkuð
er var hugsjónin einfaldlega allt
of góð; allt of góð með sig. Sú
hugsjón, nefnilega, sem ekki hefur
þennan heim að markmiði - sem
er of góð fyrir þessa heims viðhorf
- er ekki sönn. Byltingin var því,
þegar öllu er á botninn hvolft,
ekki nema veruleikaflótti á vit
þeirra viðhorfa þar sem endaskipti
voru höfð á öllum hlutum. í nafni
hugsjóna um samheldni og fórn-
fýsi - hugsjóna sem byltingin
skildi fullkomlega einhliða og hlut-
firrtum skilningi - var hag-
stjórnarkerfi þjóðarlíkamans ein-
faldlega lagt í rúst en hugsjónin
látin í askana. Hrun sameignar-
stefnunnar er unnt að rekja beint
til þessa einhliða og hlutfírrta
skilnings stéttabaráttunnar og
byltingarinnar á eðli mannsins.
Vissulega grundvallast varanlegt
almennt eðli mannsins fyrst og síð-
ast í fögrum hugsjónum um sam-
ábyrgð og samheldni. Á hitt ber
að líta að heildin er aldrei sterk
nema einstaklingurinn sé líka
sterkur. í heilbrigðum þjóðarlík-
ama eru báðar eðlisverumar sterk-
ar; bæði heildar- og einstakling-
sviðhorfíð. Ríkidæmið er þannig
aldeilis ekki neitt óeðli; ójöfnuður
og ósamræmi mannsins við sig
sjálfan. Sú jafnaðarstefna sem
ekki skapar auð er að sjálfsögðu
ekki nema jafnaðarstefna örbirgð-
arinnar og hlýtur að farast fyrr
eða síðar.
Hin neikvæða manngerð - rót-
tæklingúrinn - kemst því ekki
lengur hjá því að horfast í augu
við einhæfni viðhorfa sinna og
endurskoða afstöðu sína. Þetta
táknar þó ekki að þessi manngerð
snúi alfarið baki við sínum fyrri
hugsjónum. Þetta táknar einfald-
lega að hún nú hefur farið meira
inn á þá braut nútíma jafnaðar-
stefnu sem tíðkast á meginlandi
Evrópu og Norðurlöndum. Nútíma
jafnaðarstefna er það viðhorf sem
styðst við blandað hagkerfi og
finnur hið góða í báðum eðlisverum
þjóðarlíkamans, bæði ríkinu og
ríkidæminu; hvílir annars végar á
stoðum velferðarkerfísins og hins
vegar á auðsköpun og lögmálum
markaðsins. Hin svokallaða nei-
HIÐ GOÐA OGIIIÐ
ILLA - EÐA RÍKIÐ
OG RÍKIDÆMIÐ
Þór Rögnvaldsson
kvæða manngerð finnur því nú
óhjákvæmilega jöfnuð á milli
sjálfrar sín og hinnar jákvæðu
manngerðar; opnar hjarta sitt og
gerir eftirfarandi játningu: „Það
er Ég; ég er hinn seki“ - og býst
að sjálfsögðu við að hin jákvæða
manngerð - í öllu sínu eðallyndi -
taki í útrétta sáttarhöndina.
Þannig gerist það bara ekki í
reynd. Sigurvegarinn - hinn sið-
ferðislegi sigurvegari kalda stríðs-
ins - umgengst ekki hinn sigraða
á jafnréttisgrundvelli og vísar því
vinarþelinu á bug. Hér verða því
hvörf í samskiptum þessara vitund-
arforma. Nú er það hin svokallaða
neikvæða vitund sem sættast vili
við heiminn og starfa með honum.
Hin jákvæða vitund, á hinn bóg-
inn, reynist of stór upp á sig til
þess að þekkjast gott boð; taka
heiminn í sátt og hefja samstarf
með honum. Neikvæðið tekur
stöðu jákvæðisins - og öfugt. Hin
fyrrum jákvæða manngerð er því
nú hið raunsanna neikvæði sem
engu hefur gleymt og ekkert lært.
í fyrsta lagi getur þessi manngerð
ekki gleymt þeim góðu gömlu dög-
um þegar valdastofnanir ríkisins
voru bara fáar og þjónuðu fyrst
og fremst eigin hagsmunum henn-
ar. Nú finnur hún ekki lengur jöfn-
uð á milli sjálfrar sín og ríkisvalds-
ins. Einkum er henni í nöp við
stofnanir velferðarkerfísins og
krefst þess að fjárframlög til þeirra
verði skert. Eins hvað auðinn -
ríkidæmið - varðar. Hér áður fyrr,
í þá góðu gömlu daga, þjónaði ríki-
dæmið einfaldlega henni sjálfri;
enda var það hún sem auðinn skap-
aði. Nú, hins vegar, er ríkidæmið
orðið almenningseign og er því
ekki lengur bara fyrir hana, heldur
þjónar það öðrum og almennari
tilgangi. Ríkidæmið er, þegar öllu
er á botninn hvolft, sjálfstæð eðlis-
vera sem losnað hefur undan
áhrifavaldi hennar. Hún finnur því
ekki lengur einstaklingseðli sitt -
stolt sitt og virðingu - í ríkidæm-
inu heldur einfaldlega ranghverfu
síns eðlis og firringu.
Hin fyrrum jákvæða manngerð
hefur í fyrsta lagi ekki lært þá
lexíu að einstaklingshyggjan í sinni
tærustu mynd - er ekki nema
veruleikafirring. Einstaklingurinn
er aldrei sterkur nema heildin sé
líka sterk. Vissulega grundvallast
einstaklingseðlið í fögrum hugsjón-
um um frelsi og framkvæmdavilja;
vilja hvers og eins til að bera
ábyrgð á sjálfum sér. Á hinn bóg-
inn gagnar lítið að tala digurbarka-
lega um að bera ábyrgð á sjálfum
sér - og gera það ekki. Þú ert
ekki bara þú sjálfur. Þú ert líka
bróðir þinn og systir. - í annan
stað hefur þessi manngerð ekki
ennþá lært þá lexíu að ekki er
unnt að sigra í hugmyndafræðileg-
um átökum kalda stríðsins nema
að hefja hinn sigraða líka til sigur-
vegara. Það eru örlög mannsins
að eiga engan óvin - nema sig
sjálfan. Sá maður - sú manngerð
- sem gerir sjálfan sig öðrum betri
hittir því engan fyrir nema sig
sjálfan. Öll erum við manneskjur.
Nú hefur verið samið um frið í
ríkjum fyrrum Júgóslavíu. Auð-
sætt er þó að friður verður aldrei
tryggður - hvorki í ríkjum fyrrum
Júgóslavíu né annars staðar í heim-
inum - nema með nánu samstarfi
Atlantshafsbandalagsins og Rúss-
lands. Því kemur það vægast sagt
spánskt fyrir sjónir að bandalagið
skuli hafa áætlanir á pijónunum
um að færa út kvíarnar í austur -
en einangra Rússa. Rússum er
boðið upp á eins konar málamynda-
samvinnu; eins konar aukaaðild að
samstarfi um frið; auk þess sem
þeim . er gert að lúta yfirstjórn
bandalagsins við friðargæsluna í
ríkjum fyrrum Júgóslavíu. Reynsl-
an mun svo skera úr um hvort
Atlantshafsbandalaginu tekst að
feta það einstigi að standa vörð
um frið í heiminum en hafna jafn-
framt öllu raunverulegu samstarfí
við risann í austri.
Höfundur er heimspekingur.