Morgunblaðið - 21.01.1996, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
GUÐBJÖRG Hildur Kolbeins fjölmiðlafræðingur hefur sett fram þá tilgátu að afbrotahegðun sé miklu fremur afleiðing lélegra uppeld-
isaðstæðna og hugsanlegra „afbrotagena" heldur en afleiðing sjónvarpsins. Á þeirri tilgátu hyggst hún m.a. byggja doktorsverkefnið sitt.
Það læra börnin sem
fyrir þeim er haft
Á liðnum árum hefur mikið veríð rætt
o g ritað um þátt sjónvarpsmiðla í árásar-
hneigð bama og ungiinga. Jóhanna Ing-
varsdóttir ræddi við Guðbjörgu Hildi
Kolbeins, sem nú leggur stund á doktors-
nám í fjölmiðlafræði. Að hennar mati
skipta heimilisaðstæður og samskipti for-
eldra við böm sín fyrst og fremst sköpum
í mótun heilbrigðra einstaklinga.
RÁTT fyrir að ofbeldi
hafi fátt annað en
dauða og kvöl í för með
sér hefur mannskepn-
an löngum / verið
óhugnanlega heilluð af
því. Ofbeldi hefur ávallt fylgt mann-
kyninu og því verður ekki útrýmt.
Það væri því hreinn bamaskapur
að halda að hægt sé að útrýma
ofbeldi í fjölmiðlum. Aftur á móti
ber okkur að vera þess ávallt minn-
ug að ofbeldi í fjölmiðlum, áðallega
í sjónvarpi, getur haft áhrif á við-
kvæmar barnssálir. Eftir áratuga
rannsóknir eigum við enn langt í
land með að öðlast fullan skilning
á eðli þessara áhrifa og hvaða aðr-
ir þættir hafa þar áhrif á.
Þetta segir Guðbjörg Hildur Kol-
beins fjölmiðlafræðingur, sem nú
stundar doktorsnám við University
of Wisconsin í Madison, en hún
hélt fyrirlestur um áhrif sjónvarps
á böm og unglinga í Háskóla Is-
lands í liðinni viku. Hún hefur sér-
staklega kannað fjölmiðlanotkun
íslenskra barna og unglinga, eink-
um not þeirra á bandan'sku efni,
og stefnir að því með doktorsverk-
efninu að rannsaka sérstaklega
sjónvarpsnotkun íslenskra afbrota-
unglinga. Slík vettvangsrannsókn
yrði þar með sú fyrsta sinnar teg-
undar í heiminum. Um væri að
ræða hóp, sem væri í öfgunum,
bæði hvað varðaði afbrot og árása-
hneigð. Hún sagði að enn sem kom-
ið væri hefði t.d. enginn hætt sér
inn í vafasöm hverfí Chicago-borgar
og spurt félaga í götugengjum á
hvað þeir horfi í sjónvarpinu. „Rétt
er að ofbeldi meðal unglinga fer
vaxandi í bandarísku þjóðfélagi, en
um leið sýndi nýleg rannsókn að
ofbeldi í sjónvarpi vestanhafs fer
minnkandi og það sem meira er,
tíðni morða í Bandaríkjunum lækk-
aði meira milli áranna 1994 og
1995 en hún hafði gert í 35 ár þar
á undan. Það er því vafasamt að
skella öllum vandamálum þjóðfé-
lagsins á sjónvarpið." Guðbjörg
Hildur hefur sett fram þá tilgátu
að afbrotahegðun unglinga sé að
mestu leyti afleiðing lélegra uppeld-
isaðstæðna og hugsanlegra „af-
brotagena" erfðaþátta. Og út frá
þeirri tilgátu hyggst hún byggja
rannsóknina, sem að öllum líkindum
verður ekki gerð fyrr en að ári að
uppfýlltum tilskildum leyfum.
„Erfðafræðirannsóknir, sem
gerðar hafa verið í Danmörku og
Noregi, hafa m.a. sýnt að tilhneig-
ing til afbrota er arfgeng. Þáttur
umhverfisins er að vísu mjög sterk-
ur að þessu leyti, en engu að síður
virðist að þáttur erfðaþáttanna sé
meiri. Við getum því leitt að því
líkum að böm afbrotamanna séu
líklegri til afbrota en önnur böm.
Líklegt er einnig að uppeldi þessara
bama sé í molum og vanræksla og
tilfinningakuldi ýti undir andfélags-
lega hegðun þeirra. Við getum svo
spurt okkur hvort áhorfun þessara
barna á ofbeldi sé orsök hegðunar
þeirra. Ekki er hægt að útiloka með
öllu að sjónvarpið geti á einhvem
hátt haft þar áhrif á.“
Ein rannsókn, sem gerð var fyrir
örfáum áram við Pennsylvania
State University, leiddi einnig í ljós
að sjónvarpsnotkun væri ættgeng.
Þrátt fýrir aðeins eina rannsókn,
hafa niðurstöður hennar verið við-
urkenndar af sérfræðingum innan
sálarfræði þótt kollegar þeirra í
fjölmiðlafræðinni hafi dregið hana
mjög í efa.
„Ekki er verið að tala um beint
samband milli sjónvarpsnotkunar
og erfðaþátta enda harla ólíklegt
að mannfólkið sé með eitthvert
„sjónvarpsgen, heldur er um að
ræða óbeint samband enda er vitað
að persónuþættir á borð við greind
era ættgengir og hafa jafnframt
áhrif á það hvernig við notum sjón-
varp. Þessi óvenjulega rannsókn gaf
til kynna að sjónvarpsáhorfun væri
um 15% arfgeng, en til samanburð-
ar hefur oft verið talað um að greind
sé 50-70% arfgeng."
Óttinn vanmetinn
Rannsóknir hafa ennfremur sýnt
að svo virðist sem foreldrar verði
oft og tíðum ekki varir við hvernig
börnum þeirra líður eða vanmeta
óttatilfinningu þeirra. Þegar for-
eldrar era spurðir hversu oft böm
þeirra verða óttaslegin eftir að hafa
horft á fjölmiðlaefni, virðist sem
ágiskun foreldranna sé ekki í neinu
samhengi við ótta bamanna því að
engin fýlgni er þar á milli. Það sama
er uppi á teningnum þegar foreldr-
ar era spurðir hversu oft börnin
þeirra sjá efni, sem hræðir þau.
Talið er að þetta megi rekja til
þess að börn geti fundið til óttatil-
fínningar eftir að hafa horft á sjón-
varpsefni, sem foreldrarnir telja alls
ekki valda þeim ugg, að sögn Guð-
bjargar.
Joanne Cantor, prófessor við há-
skólann í Wisconsin, er framkvöð-
ull í rannsóknum á hræðsluvið-
brögðum bama. Kenningar hennar
um óttaviðbrögð bama við sjón-
varpsefni era að nokkra Ieyti
byggðar á kenningum Jean Piagets
um þroska bama, segir Guðbjörg.
Böm á aldrinum þriggja til átta ára
verða óttaslegin við að sjá dýr,
skrímsli, galdranomir, drauga og
annað sem lítur heldur furðulega
út. Böm á þessum aldri reiða sig á
útlitið sem aftur skýrir af hveiju
börn era oft hrædd við jólasveina.
Níu til tólf ára böm era aftur á
móti hrædd um að eitthvað komi
fyrir ættingja þeirra eða vini og
hugsunin um náttúrahamfarir vek-
ur líka hjá þeim ótta. Unglingar era
heldur ekki með öllu óttalausir því
þeir hafa áhyggjur af heimsmálun-
um, kjarnorkusprengingum og öðru
slíku. Það, sem bamið eða ungling-
urinn óttast, breytist eftir því sem
einstaklingurinn eldist og helst i
hendur við vitsmunalegan þroska.
Yngstu börnin óttast hluti, sem þau
geta séð eða þreifað á, en þau geta
með engu móti hugsað um huglæga
hluti. Að auki era yngri bömin iðu-
lega hrædd við hluti, sem eru ekki
til í raunveraleikanum, eins og
skrímsli, en eldri bömin óttast at-
burði, sem hugsanlega geta gerst.
Sem dæmi um þetta nefnir Guð-
björg rannsókn, sem gerð var eftir
að sjónvarpsmyndin „The Day Aft-
er“ var sýnd í Bandaríkjunum, en
myndin flallar um afleiðingar kjam-
orkusprengingar í Kansas. Skv. nið-
urstöðunum hafði myndin lang-
minnst áhrif á börn undir 12 ára
aldri, heldur meiri áhrif á unglinga,
en allra mest áhrif á foreldrana
sjálfa. Könnun, sem gerð var í
Persaflóastríðinu árið 1993, stað-
festi fyrri niðurstöður. Stríðið olli
ótta í öllum aldurshópum, en yngstu
bömin urðu óttaslegin yfir þeim
myndum, sem sýndar vora frá stríð-
inu á meðan böm í eldri aldurshóp-
unum óttuðust að Persaflóastríðið
gæti leitt til heimsstyijaldar.
Að sögn Guðbjargar hafa böm
sínar eigin aðferðir til að vinna bug
á þeim ótta, sem getur vaknað innra
með þeim við að horfa á sjónvarp.
„Yngstu bömin hafa tilhneigingu
til að halda fast í einhvern ákveðinn
hlut eða ná sér í eitthvað til að
borða eða drekka. Einnig er algengt
að þau setji hendurnar hreinlega
fyrir augun. Eldri börn reyna aftur
á móti að telja sjálfum sér trú um
að þetta sé „allt í plati“. Ekki er
hægt að segja yngstu bömunum
það því þau eru ófær um að telja
sjálfum sér trú um að svo sé. Elsti
hópur bama grípur gjaman til þess
ráðs að tala um hlutina við foreldra
sína og það gerðu krakkarnir m.a.
eftir að hafa horft á sjónvarps-
myndina áhrifamiklu „The Day
After“. Erfítt hefur reynst að meta
langtímaáhrif ótta bama við ákveð-
ið sjónvarpsefni, en Joanne hefur
komist að þeirri niðurstöðu að oft
geta áhrifín varað mánuðum og
jafnvel árum saman. í sumum til-
vikum hefur óttinn eða kvíðinn ver-
ið svo sjúklegur að hann uppfyllir
skilyrði um geðsjúkdóma þótt ýms-
ir sálfræðingar dragi í efa að sjón-
varpsefni geti valdið geðsjúkdóm-
um.“
Eru til ráð?
Um leiðir til að spoma gegn
áhrifum sjónvarpsefnis á ungdóm-
inn, segir Guðbjörg að boð og bönn
hafí þá tilhneigingu að duga
skammt og því væra önnur úrræði
oft farsælust. Foreldrar gætu hald-
ið börnum sínum uppteknum án
aðstoðar sjónvarpsins t.d. með
göngutúram, leikjum úti við og með
því að lesa fýrir þau á kvöldin.
„Þetta gerði ein ung móðir í Wisc-
onsin sem ég þekki til og eftir hálf-
an vetur var hún þegar farin að sjá
breytingu á hegðun barnanna. Hún
sagði mér að þegar bömin færu í
heimsókn til ömmu og afa, þá færa
þau strax út í garð að leika sér í
stað þess að krefjast þess að fá að
horfa á myndbandsspólu. Þetta er
gott dæmi um hvemig foreldrar
geta haft jákvæð áhrif á hversu
mikið böm þeirra nota sjónvarpið,
það er á hvað þau horfa og hversu
lengi.
Einnig geta foreldramir gefið sér
tíma til að setjast niður með börnun-
um fyrir framan sjónvarpið og ræða
við þau um boðskap efnisins. Með
því geta foreldrarnir haft áhrif á
hvað bömin læra og komið í veg
fýrir að þau fái ranghugmyndir um
lífið eða telji ýmsa ósiði daglegt
brauð.“
Guðbjörg Hildur segir ólíklegt
að sjónvarpið sem miðill hverfi af
sjónarsviðinu á næstunni. Mikil-
vægt sé að bömum sé kennt að
umgangast sjónvarpið af ábyrgð og
það gæti verið þess virði að fjöl-
miðlamenntun yrði hluti af námi
allra barna á grunnskólastigi, ekki
endilega sem sérgrein innan skól-
anna heldur væri hægt að tvinna
hana saman við annað námsefni
eins og tungumálakennslu eða sam-
félagsfræði.
„Markmið fjölmiðlakennslu er að
gera börn að gagnrýnum áhorfend-
um. Þau þjálfist í að skynja sem
flest atriði á skjánum eða í blaða-
greinum og læri að draga ályktanir
af því sem þau sjá og heyra.
Kennsluefni sem þetta hefur gefið
góða raun í Sviss. Þeir nemendur,
sem höfðu fengið fjölmiðlakennsl-
una, tóku eftir fleiri atriðum í aug-
lýsingum og á myndum, en þeir
nemendur, sem ekki höfðu notið
kennslunnar. Þó hefur verið bent á
að ekki væri nóg að kenna þetta
einu sinni, heldur væri nauðsynlegt
að bjóða slíkt nám á hveijum vetri
í grannskólunum.