Morgunblaðið - 01.02.1996, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 1. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
HVÍTABANDIÐ.
AÐSEIMDAR GREINAR
Þjónar kon-
ungsins
Aldar-
spor
BÆKUR
Sagnfræöi
ALDARSPOR - HVÍTA-
BANDIÐ 1895-1995
Eftir Margréti Guðmundsdóttur.
Skákprent 1995.
Á SL. ÁRI kom út bókin Aldar-
spor - Hvítabandið 1895-1995, rit-
uð af Margréti Guðmundsdóttur
sagnfræðingi.
Formála eða kveðjuorð fyrir þessu
afmælisriti Hvítabandsins ritar Vig-
dís Finnbogadóttir, forseti íslands.
Hún dregur upp lifandi mynd af því
hvernig amma hennar sagði henni á
æskuárum frá Hvítabandinu og frá
hugsjónum sínum um betri heim, þar
sem þeim sem áttu bágt var hjálp-
að, menn létu ekki áfengi spilla dóm-
greind sinni, og þeir sem sjúkir
væru ættu þess kost að leita bata á
sjúkrastofnun, þótt fátækir væru. í
frásögn Vigdísar finnum við hvemig
minningar lifa og hugsjónir berast
frá kynslóð til kynsióðar. Dætur
halda merki formæðra sinna á lofti.
Hér er um merkilega og fróðlega
bók að ræða sem hollt er að kynn-
ast. Margir munu á undangengnum
hundrað árum hafa notið ávaxta af
því mikla og fórnfúsa starfí sem
unnið var af hugsjónakonum og
-mönnum Hvítabandsins en fæstir
hugsað um það hve ótrúlegt erfiði
þessir fáu félagar lögðu á sig. Á
bókarkápu segir m. a. „Saga Hvíta-
bandsins varpar Ijósi á hiutverk
kvenna í mótun heilbrigðis- og fé-
lagsmála á íslandi sl. hundrað ár.
Barátta félagsins á sviði sjúkraþjón-
ustu og heilsuverndar átti eftir að
skipta sköpum í uppbyggingu heil-
brigðismála hér á landi.“
Bókin skiptist í 6 kafla sem fjalla
um stofnun, uppbyggingu og störf
félagsins. Upphafíð er rakið til þess
er þijá gesti bar að landi 1895.
Voru þar á ferð erindrekar Alþjóða-
samtaka kristinna bindindisfélaga í
Bandaríkjunum, nefnt Hvítabandið.
í fyrirsvari var fjölmenntuð og
fjöl farin kona, J. A. Ackermann,
sem vakti athygli fyrir mælsku sína
og andagift. Hér á landi höfðu kon-
ur átt lítinn kost á skólagöngu fram
til þessa, en voru að vakna til fram-
sóknar í félags- og fræðslumálum.
Kvenfélög höfðu verið stofnuð, þau
fyrstu fyrir norðan um 1870 og
Thorvaldsensfélagið í Reykjavík
1875. Árið 1894 höfðu konur boðað
til kvennafundar og var hann vel
sóttur. Ákveðið var þar að hefja fjár-
söfnun til styrktar innlendum há-
skóla. Og fljótlega var rætt um að
stofna kvenfélag til þess að „efla
félagsskap og framfarir meðal kven-
fólksins í landinu". Var afráðið að
nefna samtökin Hið íslenska kvenfé-
lag. Fijótlega fær félagið sérstaka
hvatningu til að sinna bindindismál-
um og eru þau mál falin sérdeild
innan félagsins. Þegar erlendu kon-
urnar eru hér í heimsókn færist
aukið líf í konur höfuðstaðarins og
bindindismálin fá mikla athygli og
konur flykkjast í félagið. Haldinn
er aðalfundur og ákveðið að ganga
í Alþjóðasamband Hvítabandsins.
Eru þær fóstrur Ólafía Jóhannsdótt-
ir og Þorbjörg Sveinsdóttir í for-
göngu. Er þetta allt rakið í sögu
Hvitabandsins og skemmtilegt og
fróðlegt aflestrar. Og ótrúleg er sú
elja og ósérhiífni sem konurnar
leggja á sig. Reyndar lögðu nokkrir
karlmenn þeim lið og höfðu talsverð
áhrif á störf félagsins framan af,
sátu ekki í stjórn en hafa áreiðan-
lega veitt föðurlega handleiðslu og
styrk.
Smám saman færist starfsemin
meir og meir að líknarmálum, en
bindindismálin eru í höndum Góð-
templarareglunnar. í fyrstu lögum
Hvítabandsins er sagt að takmark
félagsins sé að útrýma neyslu
áfengra drykkja. En í þeim lögum
sem samþykkt voru 1936 segir 1.
gr. að markmið félagsins sé að
hjálpa bágstöddum og styðja sér-
hvert gott málefni þjóðfélagsins.
Árið 1948 er féiagið nefnt líknarfé-
lag og stefnuskrá þess að líknarmál
skuli jafnan vera aðalmál þess, en
einnig unnið að bindindis-, mannúð-
ar- og menningarmálum.
Þriðji kafli bókarinnar fjallar um
líknarmál. Þegar fólki fjölgaði í höf-
uðstaðnum fyrir og eftir síðustu
aldamót jókst þörf fyrir aðstoð við
fátæka. Bjargarleysi hrópaði á hjálp.
Það fer ekki framhjá konum að sóða-
skapur á götum bæjarins er mikill.
Ódaun leggur frá opnum forum og
mykjuhaugum og erfítt að halda
heimilum hreinum. Vatn er sótt í
opna brunna og húsnæði er af skorn-
um skammti. Fátækt og matarskort-
ur lamar viðnámsþrótt margra og
sjúkdómar heija. Taugaveikifaraldr-
ar leggja fjölda fóiks að velli. Hvíta-
bandskonur gera sér grein fyrir
þessu slæma ástandi og búast til
varnar og hjálpar. Verkefnin blasa
hvarvetna við.
Hvítabandskonur höfðu hafið
mjólkur- og matargjafir til fátækra
fyrir aldamótin. Síðar réðu þær konu
til að sinna hjúkrun í bænum. Þær
keyptu efni og skiptu á milli sín til
sauma og lánuðu _ rúmfatnað til
sjúkra og þurfandi. Ófáir munu hafa
lagst í fyrsta sinn á hrein koddaver
og lök þegar Hvítabandskonurnar
vitjuðu þeirra. Þær hófu fatagjafir
til fátækra einkum á árum fyrri
heimsstyijaldar og höfðu snemma
unnið að því að koma upp sunnu-
dagaskóla fyrir börn og lagt þeim
til efni og kennara til handavinnu-
náms. Það má segja að hinar hjálp-
andi hendur kvennanna hafi komið
víða við þar sem þörfin var brýnust,
en ekki eru tök á að nefna alla
þætti hér. Má enn vísa í bókina. Og
allt þetta starf var unnið í sjálfboða-
vinnu.
Og enn er ótalið það verkefni fé-
lagsins sem mesta afrekið má telja
og mesta aðdáun vekur, en það er
að koma upp heilu sjúkrahúsi með
öllum tilheyrandi búnaði. Um sögu
þessa mikla máls má lesa í IV.
kaflanum. Auðvitað átti það nokk-
urn aðdraganda og mætti mót-
spyrnu, en ekki dró það úr kjarki
kvennanna. Fyrst segir frá stofnun
Bandalags kvenna í Reykjavík og
frá stefnumáli þess að koma á fót
hjúkrunarheimili. En árið 1922 er
afráðið að Hvítabandið skyldi reisa
og reka heimilið. Er nú unnið ötul-
lega að fjársöfnun til þessa verkefn-
is en gengur treglega að fá opinbera
styrki. Er ekki að orðlengja það að
upp komst Sjúkrahús Hvítabandsins.
Það var vígt 1934 og starfaði á veg-
um félagsins í'ram til ársins 1942.
En í árslok 1942 gaf félagið Reykja-
víkurborg sjúkrahúsið með öllum
búnaði. Mörg nöfn koma hér við
sögu, bæði karla og kvenna, og hug-
sjónir forystufólksins eru sterkar og
viljastyrkur mikill.
V. kafli bókarinnar fjallar síðan
um heilsuvernd og forvarnir. Félagið
rak um árabil sumarheimili fyrir
fátæk og heilsulítil börn. Komið var
á fót ljósastofu svo að veikluð börn
mættu njóta ljósalækninga og var
hún starfrækt fram um 1970.
Hvítabandskonur hafa lengi stutt
sjúklinga, sem áttu við geðveiki að
stríða, t.d. með heimsóknum og með
því að færa þeim smágjafír. Árið
1973 ákváðu þær að ganga til sam-
starfs við Barnaverndarfélag
Reykjavíkur um að koma upp með-
ferðarheimili. Lögðu þær fram hluta
af andvirði húsnæðis til starfseminn-
ar, og hefur síðan verið rekið heim-
ili fyrir taugaveikluð börn að Kleifar-
vegi 15 undir verndarvæng Hvíta-
bandskvenna.
Þær hafa síðan 1948 átt fulltrúa
í Áfengisvarnarnefnd kvenna. Á síð-
ustu árum hafa þær stutt heimilið
Dyngjuna, sem reist var á vegum
Reykjavíkurborgar til að veita skjól
konum er átt hafa við vímuefna-
vanda að stríða og farið í meðferð.
Gáfu þær heimilinu allan sængur-
fatnað. Einnig afhentu þær sjóð er
þeim hafði borist frá norskum Hvíta-
bandskonum til minningar um Ólafiu
Jóhannsdóttur. Hvítabandskonur
gefa þessu heimili ýmsa þarfa hluti,
heimsækja það reglulega á síðari
árum og eru því einn sterkasti bak-
hjarl þess nú.
Síðasti kafli bókarinnar ber nafn-
ið Innra starf. Þar fræðumst við um
trúarlegt starf félagsins. Hvíta-
bandskonur hafa lengi átt saman
bænastund á hveijum félagsfundi.
Öflugur kjarni mikilla trúkvenna var
við stjórnvölinn í Hvítabandinu.
Margar þeirra störfuðu líka í KFUK
og voru sterk tengsl milli félaganna
og einnig við Kristilegt trúboðsfélag
kvenna. Þá leiðir þessi kafli lesand-
ann að nokkru inn í leyndardóm
hinnar kraftmiklu fjáröflunar, sem
stóð auðvitað undir öllum þessum
iniklu framkvæmdum og góðgerð-
arstarfsemi. Sjá má af myndum þeim
er birtast í bókinni hve einarðar
konurnar eru á svipinn er þær sitja
við sauma og pijón á vinnufundun-
um.
Þessi bók er prentuð á vandaðan
pappír, einföld og falleg í útliti, svo
sem hæfír efni hennar. Málfarið er
gott og eðlilegt. Prentvillur eru fáar
svo ekki trufla þær lestur hennar.
Efnið er, eins og áður er fram kom-
ið, svo merkilegt að lesanda hættir
við að gleyma sér. Ef til vill hefur
höfundinum verið líkt farið. Segja
mætti að óþarflega miklu rúmi sé
varið til að lýsa upphafi og aðdrag-
anda að stofnun félagsins á kostnað
starfseminnar sjálfrar og framlags
einstakra félagskvenna. Þó má mik-
inn fróðleik um þær finna á öllum
þeim myndum sem prýða síður bók-
arinnar og ágætum myndatextum
sem þeim fylgja.
Lesanda hlýnar um hjartarætur
að lesa um þá fórnfýsi og hjálpsemi
sem þessar duglegu konur sýndu
samferðafólki sínu, og um allar þær
gjafir sem gefnar voru þegar fréttist
af þurfandi og blásnauðum einstakl-
ingum. Þetta er sannarlega holl og
mannbætandi lesning okkur nútíma-
fólki, sem gerum miklu stærri kröfur
til þjóðfélagsins en fyrri tíðar konur,
en leggjum ef til vill minna erfíði á
okkur daglega en þær.
Sigríður Kristjánsdóttir
ÉG VONA að ég sé ekki að bera
í bakkafullan lækinn þótt ég komi
hér með smátillegg vegna þeirrar
upplausnar, sem nú ríkir í mínum
söfnuði og kirkju, Langholtskirkju.
Ég er ein þeirra fjölmörgu sóknar-
bama sem þjást vegna þess ástands
sem þar ríkir og langar mig til að
koma á framfæri hugleiðingum mín-
um varðandi þetta mál og eins að
skýra frá þeim niðurstöðum sem ég
hef komist að eftir margra mánaða
umþenkingu, sem ég vona að hafí
farið fram af fyllsta hlutleysi.
1. júní á komandi sumri verða
árin orðin þrjátíu og þijú sem ég hef
tilheyrt þessum söfnuði og hér hef
ég alið upp sjö börn með góðri að-
stoð skóla og kirkju.
Allt frá barnæsku hef
ég verið trúhneigð, eða
frá því að ég, tveggja
eða þriggja ára, fór að
sjá ljósverur við rúmið
mitt eftir að móðir mín
hafði breitt sængina
yfír mig, signt mig og
yfirgefið svefnherberg-
ið. Ég var það ung að
ég hafði ekki kynnst
kenningum kristindóms
og þekkti þar af leiðandi
ekki boðskapinn um
Guðs engla, en þessar
verur voru vængjaðar
og fylgdu mér um
margra ára skeið, eða
þar til augu mín fóru
að ljúkast upp fyrir undrum um-
hverfisins og ég hætti að sjá þær.
Þetta varð hins vegar til þess að
alla tíð síðan hef ég reitt mig á hand-
leiðslu Drottins og lagt vanda minn
á hveijum tíma í hans hendur og
fengið úrlausn, sem ég skildi og gat
nýtt mér.
Árið 1976 varð ég félagi í Kór
Langholtskirkju, en fljótlega eftir að
ég kom í kórinn sem ég söng í um
tlu - ellefu ár, var sá háttur tekinn
upp að skipta hinum ört vaxandi kór
upp í messuhópa. Ég söng hveija
messu, án fárra undantekninga, því
ég sótti andlega næringu til kirkj-
unnar og helgihaldsins, sem þar fór
fram í formi boðunar orðsins og
þeirrar tjáningar Guði til dýrðar, sem
tónlistin lagði til helgihaldsins, bæði
í formi einleiks á orgelið, söngs kórs-
ins og annarra, sem þar lögðu sitt
af mörkum, og ekki hvað síst í því
að mega hefja upp mína litlu rödd í
þeirri tilbeiðslu.
Hið evangeliska-lúterska messu-
form, sem tíðkast hefur hér á landi,
hefur tekið nokkrum breytingum í
aldanna rás, allt frá því að vera í
formi safnaðarsöngs þar sem treyst
var á hæfileika forsöngvara og eins
ræðu presta, í það að nálgast hið
hámenningarlega helgihald Evrópu-
landa þar sem tóniistin var jafnsjálf-
sögð og hlutverk prestsins. Ég á
ekki von á að nokkur mundi óska
sér þess að kirkjuleg verk, svo sem
Messías eftir Handel, óraroríur, pass-
íur, kantötur og sálmar Bachs, sálu-
messur Brahms, Mozarts, Faurés og
Misa Criolla, brasilíska tónskáldsins
Ramirez, svo eitthvað sé nefnt hafí
aldrei verið samin, hvað þá flutt og
hrædd er ég um að ef prestar þeir
sem þá þjónuðu í höfuðkirkjum er-
lendum hefðu verið sama sinnis og
þeir prestar íslenskir, sem forsmá
hlutverk tónlistar í helgihaldi, væri
heimurinn fátækari.
Minn skilningur á kirkjulegu
helgihaldi eða guðþjónustu er þessi:
Enginn einn þáttur er öðrum stærri
eða fremri heldur byggist tilbeiðslan
á samþættingu alls þess sem helgi-
haldinu tilheyrir. Svo segir í fornum
helgiritum að Guð hafi fjögur andlit,
sem oft eru þá túlkuð með höfuð-
skepnunum fjórum, jörðu, vatni, lofti
og eldi. Þegar ég fer til kirkju þá
má segja að ég hafí þann háttinn á
að nálgast þessar fjórar ásjónur
Guðs á feman máta.
Sá fyrsti; ég geng inn í kirkjuna,
sest og reyni að samsama huga minn
huga annarra kirkjugesta, eða efn-
inu, jörðinni. Annar; hugur minn
skynjar flæðið sem myndast við sam-
ræmingu allra þessara huga, vatnið.
Þriðji; andi minn lyftist í hæðir fyrir
tilstuðlan tónlistarinnar, loftið.
Fjórði; öllum sora er eytt úr sál minni
er ég hlusta á boðun Guðs orðs og
tilbeiðslu þá er fram kemur í textum
þeim, sem sungnir eru og þeim eld-
móði er prédikun prestsins býr yfir,
ef hann er þá haldinn þeim eldmóði,
eldurinn.
Ykkur þykir ef til vill samlíkingin
skrítin og ekki samboðin kristinni
manneskju, en svona er minn skiln-
ingur og ég get aðeins tjáð hann,
ekki skilning annarra.
Eftir að nýr prestur
kom til starfa í kirkj-
unni hélt ég áfram að
sækja messur og fagn-
aði því að ungur mað-
ur, svo auðheyrilega
heittrúaður og einlæg-
ur, hefði verið kallaður
til starfa og ég naut
messanna í fyrstu, og
eins samræðnanna við
klerkinn unga, sem mér
þótti bæði hlýr og
greindur og svo gekk
fram eftir árinu fyrsta,
sem hann starfaði, en
síðan fór _ eitthvað að
breytast. Ég fékk ekki
lengur þá saðningu,
sem ég sóttist eftir og gat ekki drep-
ið fingri á neitt í helgihaldinu né
heldur riljað neitt upp úr ræðum
prests, sem mér mislíkaði. Það sem
hafði breyst var andrúmsloftið, ein-
Tilbeiðslan byggist á
samþættingu alls þess,
segir Jóhanna G. Erl-
ingson, sem helgihald-
inu tilheyrir,
hvers var vant,- Mér koma aldrei til
hugar að kenna neinum þeim, sem
að helgihaldinu komu, um þessa
breytingu, heldur óttaðist ég að ég
væri að ganga af trúnni, hefði glatað
sambandinu við Guð og ég þjáðist.
Ég reyndi nokkrum sinnum að fara
til kirkju en fór sorgmædd heim að
lokinni messu og að lokum hætti ég
að fara.
Nú í vetur þegar leið að jólum var
ég í angist og lagði vanda minn í
hendur Guðs og bað um handleiðslu
og svör við þeim vanda, sem steðjaði
að mér. Átti ég að hefja jólahald
mitt I kirkjunni minni eins og ég
hafði ætíð gert? Það gat ég ekki
hugsað mér, því við þær aðstæður,
sem þar ríktu fannst mér þar hvorki
að finna frið, kærleika, einingu né
Ijós. Og ekki hvað síst, söfnuðurinn
var í upplausn og hvar var ástæðuna
að finna? Eins og ég sagði bað ég
Guð að leiðbeina mér.
Á Þorláksmessu hringir Sigurður
Rúnar, sonur minn, til mín og segir
mér að sonur hans, sonarsonur minn,
Ólafur Kjartan, sem er við söngnám
_í Bretlandi, sé kominn heim í jólafrí
og hafí verið beðinn um að syngja
einsöng á aðfangadagskvöld í kirkju
einni hér í borg. Mér þótti sem hluti
vanda míns væri þar með leystur,
ég gat farið í kirkju, full tilhlökkun-
ar, sem ég og gerði. Kirkjugestum
var afhent messuskrá við innganginn
og í henni stóð að þess væri óskað
að söfnuður tæki undir sálmasöng
og messusvör. Siðan hófst messan.
Kirkjukórinn taldi 21 og var meðal-
aldur kórfélaga eitthvað á milli 45-70
ár, um söng hans ætla ég ekki að
ræða, ég veit að hver félagi lagði
allt af mörkum sem I hans valdi stóð.
Síðan hófst sá þáttur messunar er
varðaði tón prests og svör safnaðar.
Mér þótti söfnuður lágróma en tók
Jóhanna G.
Erlingson