Morgunblaðið - 07.02.1996, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 7. FEBRÚAR 1996 21
AÐSENDAR GREINAR
Vilhjálmur
og sumartíminn
ENNÞÁ einu sinni er
Vilhjálmur Egilsson bú-
inn að bera fram tillögu
sína um það sem hann
kallar sumartíma á ís-
landi, þ.e. að breyta
klukkunni á sumrin á
sama hátt og nokkrar
Evrópuþjóðir gera,,
þannig að tímamunur-
inn á milli íslands og
Evrópu verði aldrei
meiri en ein klukku-
stund. Vilhjálmur er
nokkrum sinnum búinn
að bera fram þessa til-
lögu og hafa undirtektir
ætíð verið fremur
dræmar. Hann heldur
þó uppteknum hætti og virðist ekki
taka þeim rökum sem fram hafa
verið borin gegn þessari breytingu,
í fjölmiðlum og á Alþingi. Ýmsir hafa
lagt nokkuð til málanna, þar á meðal
Þorsteinn Sæmundsson stjörnufræð-
ingur, sem hefur lýst andstöðu sinni
við tillögur Vilhjálms Egilssonar og
fleiri um að taka upp svokallaðan
sumartíma og fært fyrir því gild rök.
Þorsteinn hefur réttilega bent á,
að nú þegar er í gildi sumartími hér
á landi, einnig á vetram og jafnframt
hefur komið fram í þessari umræðu
að í raun er klukkan á íslandi núna
1-2 tímum á undan því sem hún
ætti að vera. Við erum nú á sama
tíma og Bretland, þ.e. á Greenwich
meðaltíma, en Reykjavík, sem er á
21. gráðu vestlægrar breiddar, ætti
samkvæmt hnattstöðu sinni að vera
a.m.k. klukkustund á
eftir Bretlandi. Tillaga
Vilhjálms er því í raun
ósk um að ísland verði
fært a.m.k. 15 gráður í
austur, inn í næsta
tímabelti fyrir austan
okkur, eða svo til inn í
norska landhelgi. Ekki
er víst að Norðmönnum
myndi líka sú aðgerð,
að ekki sé minnst á þá
erfiðleika sem slíku
verki eru samfara.
Misræmið á tíma-
setningu hér og hnatt-
stöðu landsins og þar
með því hvenær birtir á
morgnana og dimmir á
kvöldin er því allnokkuð og veldur
því að hádegi er hér ekki kl. 12.00
heldur einum og hálfum tíma síðar.
Þetta misræmi vilja Vilhjálmur Egils-
son og stuðningsmenn hans auka enn
frekar, þannig að einungis verði eins
tíma munur á íslenskum tíma og
Evróputíma á sumrin. Munu það vera
sterkustu rökin fyrir þessari breyt-
ingu, að hún auki sameiginlegan vin-
nutíma Islendinga og þeirra sem búa
á meginlandi Evrópu og auðveldi
þannig viðskipti. Jafnframt hefur
Vilhjálmur einnig haldið fram ýmsum
öðrum, vægast sagt undarlegum og
langsóttum rökum, eins og til dæmis
því að þessi breyting muni auka kjöt-
sölu á íslandi, gera fólki betur kleift
að njóta sumarblíðunnar og þegar
allt er tekið saman, rétt og slétt auka
lífshamingju þjóðarinnar, aðeins ef
Hringl með klukkuna
hefur ekki, að mati Júl-
íusar K. Björnssonar,
almannastuðning.
það birtir seinna á morgnana og
dimmir seinna á kvöldin. Vilhjálmur
virðist haida að þessi breyting geti
bæði lengt og bætt hið svala ísleriska
sumar, aukið samskipti íjölskyidna
og bætt þau og svo mætti lengi upp
telja um hin undarlegu rök sem fyrir
tillögunni hafa verið færð.
En það er önnur hlið á þessu máli
sem hefur ekki verið rædd. Öll um-
ræðan hefur algerlega litið fram hjá
þeirri staðreynd að tímasetningar og
sú reglubundna breyting birtu og
myrkurs sem á sér stað á hveijum
sólarhring, er einhver mikilvægasti
áhrifavaldurinn í lífi okkar allra. All-
ar svokallaðar lifklukkur líkamans
eru háðar þessum breytingum, og
þær ráða því hvenær við sofum og
vökum, hvenær við erum þreytt og
hvenær óþreytt og stjórna getu okkar
og hæfni til þess að leysa af hendi
þau verkefni sem við fáumst við.
Allh' sem einhvern tíma hafa unnið
vaktavinnu, eða þurft hafa að sinna
erfiðum og oft kreíjandi verkum utan
venjulegs vinnutíma, þekkja það að
slíkt er oft á tíðum mjög erfitt og
þreytandi, ekki síst ef um síbreytileg-
an vinnutíma er að ræða.
Dægursveiflur líkamans eru
margskonar, en sú sem hefur mest
Júlíus K.
Björnsson
verið rannsökuð er hin reglubundna
breyting á hitastigi hans. Þannig
er hitastig hæst um miðjan dag, en
lægst seinni hluta nætur. Þessar
breytingar eru hjá flestum mjög
reglulegar og eiga stóran þátt í að
ákvarða hvenær menn eru syfjaðir
og/eða þreyttir og síðast en ekki
síst ákvarða þær hvenær geta þeirra
er mest og hæfni. Þessi dægur-
sveifla, ásamt öðrum, stjórnast að
miklu leyti af reglulegum breyting-
um á birtu, skynjaðri í gegnum
augun, sem verður til þess að efnið
melatonin framleiðist í heilanum, í
svokölluðum heilaköngli, en þetta
efni eða hormón er einn aðaláhrifa-
valdurinn um það hvenær menn
vaka og sofa.
Þegar tímanum er flýtt, eins og
þegar er gert hér á landi og misræmi
skapast á milli klukkunnar og þess
hvenær dagur rennur, veldur það því
að margir hafa tilhneigingu til þess
að vaka lengur að kvöldi og eiga
erfiðara með að vakna að morgni.
Kannanir hafa verið gerðar á svefn-
venjum íslendinga sem sýna að ís-
lendingar fara að jafnaði einni
klukkustund seinna að sofa en aðrar
Evrópuþjóðir og vakna að jafnaði
einni klukkustund síðar að morgni
en þær. Lífið á íslandi er því einni
klukkustund seinna á ferðinni, miðað
við klukkuna, en annarsstaðar. Ekki
er hægt að kenna neinu sérstöku um,
nema ef vera skyldi því að hér er
klukkan núna rangt stillt miðað við
sólargang og hnattstöðu landsins.
Þetta misræmi vill Vilhjálmur Egils-
son nú auka enn frekar. Kannað
hefur verið hér á íslandi hversu
margir eiga í svefnerfiðleikum og
hefur komið í ljós að allt að 20-30%
íslendinga eiga erfitt með að sofna
á kvöldin og stór hópur á í erfiðleik-
um með að vakna á morgnana, sér-
staklega ungt skólafólk.
Framangreind vandamál munu
næsta örugglega aukast enn frekar
ef misræmið á milli klukku og sólar-
gangs verður enn frekar aukið. Miklu
skynsamlegi'a væri að fara öfuga
leið og seinka klukkunni hér, þannig
að sem best samræmi yrði á milli
hennar og sólargangsins.
Ég vil því harðlega mótmæla því
að misræmi klukku og sólargangs
sé aukið enn frekar, nokkuð sem
gæti leitt til enn frekari aukningar
þessara svefnvandamála. í starfi
mínu við rannsóknir og meðferð á
svefntruflunum, hefur verið mjög
áberandi að ungt fólk með ofan-
greind vandkvæði hefur leitað að-
stoðar. Oft á tíðum hafa þessir erfið-
leikar verið svo miklir að viðkom-
andi hafa hrökklast úr námi eða
starfi, sökum vandkvæða við að
sofna að kvöldi og vakna að morgni.
Margt af þessu unga fólki hefur
verið með mjög skekktar dægur-
sveiflur, sem ef til vill er erfitt að
rekja beint til ofngreinds misræmis
á milli klukku og birtu, en víst er
að ekki bætir úr skák að þetta mis •
ræmi er til staðar.
Því má ljóst vera að öll umræða
um breytingu klukkunnar hér á landi
verður að taka tillit til líffræðilegra
og landfræðilegra staðreynda. Ósk-
hyggja Vilhjálms Egilssonar og
stuðningsmanna hans um að færa
okkur nær Evrópu, a.m.k. með tilliti
til tíma, má sín lítils gagnvart þeim
tveim staðreyndum, að Island er nú
einu sinni úti í miðju Atlantshafi og
í raun og veru a.m.k. einni klukku-
stund á eftir Bretlandi og þeirri stað-
reynd að lífklukkur mannsins stjórn-
ast fyrst og fremst af breytingum á
birtu, en ráðast ekki af viðskipta-
hagsmunum _ eða óskum um meiri
kjötsölu á Islandi. Óskhyggja af
þessu tagi á því heima í sama flokki
og það þegar annars ágætur en
umdeildur stjórnmálamaður í fjar-
lægu landi gerði einu sinni tilraun
til þess að fresta jólunum, tilraun
sem vakti talsverða kátínu um gjör-
valla heimsbyggðina.
Höfundur er sálfræðingur og
starfnr við rannsóknir og mcðferð
svefntrufiana á rannsóknastofu
Geðdeildar Landspítalans.
AÐEINS sex mánuð-
ir eru nú þar til sveitar-
félögin taka að fuilu við
rekstri grunnskólans
samkvæmt ákvörðun
Alþingis. Vinnu í
nefndum um flutning
verkefna fræðsiuskrif-
stofa til sveitarfélag-
anna og um yfirfærslu
réttinda og kjara kenn-
ara og skólastjórnenda
er nú að mestu lokið.
Lokaskýrsla kostnaðar-
nefndar er væntanleg
innan tíðar. Mikið starf
hefur verið unnið í
nefndunum í samstarfi
fulltrúa ríkisvalds,
sveitarfélaga og samtaka kennara
og mörg mikilvæg mál til lykta leidd.
Enginn vafi er þó á því að verkið
reyndist flóknara og erfiðara en
nokkurn hafði órað fyrir. Því er það
svo að nú þegar skammur tími er
til stefnu ríkir enn óvissa um mikil-
væga þætti er skipta miklu ef tak-
ast á að ljúka verkinu í sátt.
Stærstu liðirnir er hér um ræðir
varða lagasetningu, starfsemi skóla-
skrifstofa og fyrirkomulag sérfræði-
þjónustu og fyrirkomulag og fram-
kvæmd kjarasamninga. Auk þess
þarf að draga skýrar línur um fjár-
mögnun'og ábyrgð á endurmenntun
grunnskólakennara og
skólastjóra og um
rekstur ýmissa sér-
skóla.
Lagasetning
Frumvarp til laga um
réttindi kennara og
skólastjóra er nú til
umijöllunar í verkefnis-
stjórn og.til samræmis
þarf að endurskoða
ákvæði í fleiri lögum
s.s. lögum um lögvernd-
un starfsheitis og
starfsréttinda og lögum
um lífeyrisréttindi.
Vonir standa til að
þessu verki verði lokið
með samkomulagi allra aðila innan
skamms.
Sérfræðiþjónusta
Skýrsla „faglegu nefndarinnar"
svokölluðu liggur þegar fyrir með
tillögum um fyrirkomulag verkefna
fræðsluskrifstofa en enn er óljóst í
mörgum sveitarfélögum hvernig hin-
ar faglegu stofnanir grunnskólans
fyrir viðkomandi svæði muni líta út
og starfa. Það er því mjög jákvætt
að menntamálaráðherra hefur nú að
tillögu verkefnisstjórnar óskað eftir
því að nefndin skipuleggi og fylgi
eftir tilfærslu verkefna sem flytjast
Ýmis verkefni, segir
Elna K. Jónsdóttir,
bíða úrlausnar samtaka
kennara og samtaka
sveitarfélaga.
frá fræðsluskrifstofum til sveitarfé-
laga. í því skyni er henni falið að
koma á fót vinnuhópum í hveiju
fræðsluumdæmi sem m.a. fá það
verkefni að aðstoða við að aðlaga
fyrri verkefni fræðsluskrifstofa að
því fyrirkomulagi sem viðkomandi
sveitarfélag hefur ákveðið að hafa
á sérfræðiþjónustunni. Faglega
nefndin á síðan að hafa yfirsýn yfir
verkefnið á landsvísu og hlýtur að
hafa til hliðsjónar það meginmark-
mið að sérfræðiþjónusta verði hvergi
lakari eftir flutninginn en áður.
Kjarasamningar og
ráðningarmál
Ýmis verkefni bíða úrlausnar
samtaka kennara og samtaka sveit-
arfélaga er snúa að kjarasamningum
og ráðningarmálum. Forsenda þess
að gildandi kjarasamningar haldi
gildi sínu út samningstímann, þ.e.
til ársloka 1996, er að sátt náist um
réttindaflutning eins og vonir standa
til með flutningi frumvarps til laga
um réttindi og skvldur kennara og
skólastjórnenda og öðrum nauðsyn-
legum lagabreytingum er því tengj-
ast. Gangi það eftir bíður samt mik-
il vinna við að ganga frá samkomu-
lagi um starf samninganefnda aðila
og aðlögun og yfirfærslu kjarasamn-
inga kennarafélaganna. Kennarafé-
lögunum er ekkert að vanbúnaði að
hefja þessa vinnu strax og eru sam-
mála um að skipa sameiginlega
samninganefnd að því tilskildu að
sveitarfélögin komi sér saman um
hið sama. Þau telja einnig mikilvægt
að samningsaðilar bindist samkomu-
lagi um að tryggja samræmda fram-
kvæmd kjarasamninga kennara hjá
öllum sveitarfélögum. Stuðningsað-
gerðir á borð við það að gefa út
fullkomið safn umsagna og túlkana
á kjarasamningum og að mennta-
málaráðuneytið haldi áfram mið-
læga kennaraskrá eru einnig líklegar
til að stuðla að hnökralausri fram-
kvæmd ráðninga og launagreiðslna.
Endurmenntun
í lögum um grunnskóla nr.
66/1995, 50. grein, er að finna svo-
hljóðandi ájcvæði um endurmenntun:
Kennarar og skólastjórar skulu auk
námsleyfa, sbr. 25. gr., eiga kost á
endurmenntun í þeim tilgangi að
efla starfshæfni sína, kynnast mark-
verðum nýjungum í skóla- og upp-
eldismálum og njóta stuðnings við
nýbreytni- og þróunarstörf. Til þessa
verkefnis skal árlega veitt fé á fjár-
lögum. Þarna liggur skylda ríkisins
ljós fyrir um að veita fé til endur-
menntunar. Það sem hinsvegar er
ekki skýrt er hvort ríkið á að bera
hér allan kostnað eða hvort sveitar-
félögunum er ætlaður þar einhver
hlutur. í þessu máli þurfa ríki og
sveitarfélög að marka sameiginlega
afstöðu eða a.m.k. lýsa skilningi sín-
um á eigin skyldum varðandi fjár-
mögnun endurmenntunar þessa
hóps.
Rekstur
sérskóla
Þeir sérskólar sem ríkið rekur í
dag eru allir nema einn í Reykjavík.
Sérskólum er ætlað að sinna öllum
nemendum á l'andinu og hafa því
ákveðna sérstöðu umfram almenna
grunnskóla. Þegar litið er til þess
að meginstefna grunnskólalaganna
er sú að kennsla barna fari fram í
heimaskóla en sérskólarnir eru nær
allir í einu og sama sveitarfélaginu
sér hver maður að þarna skapast
vandamál sem þarf að leysa. Réttur
barns með sérþarfir til kennslu við
hæfi verður ennfremur að vera óháð-
ur fjárhag sveitarfélags eða foreldra
og þann rétt þarf að tryggja með
samningum. Enn er ekki ljóst hvern-
ig staðið verður að rekstri sérskól-
anna og fjármögnun hans. Þeirri
óvissu þarf að eyða sem fyrst.
Höfundur er formaður Hins
íslenska kennarafélags.
Sex mánuðir til stefnu
Elna Katrín
Jónsdóttir
cisgoSystems
CISCO er mest seldi netbúnaður
í heiminum í dag.
CISCO fyrir Samnetið / ISDN,
Internetið og allar nettengingar.
Hátækni til framfara
§§§ Tæknival
Skeifunni 17 • Simi 568-1665 • Fax 568-0664