Morgunblaðið - 09.02.1996, Blaðsíða 2
2 B FÖSTUDAGUR 9. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
FYRSTU mínútumar eftir að fólk
vaknar eru mjög mikilvægar. Þær
gefa tóninn fyrir daginn, en engu
að síður virðist fáum takast að fara
réttu megin framúr.
Kannanir sem gerðar hafa verið
á lífsstíl yfir átta þúsund evrópskra
yfirmanna hafa leitt í ljós að þeir
eru undir miklu álagi fyrstu klukku-
stundina eftir að þeir vakna. Það
kom því ekki á óvart þegar sagt var
frá því í grein sem birtist í Europe-
an Heart Journal að algengast er
að fólk fái hjartaáfall klukkan níu
á morgnana. í tímaritinu The
European Magazine var lesendum
nýlega gefín nokkur ráð til að gera
morgnana notalega, en þó fyrst og
fremst heilsusamlega og er þeim
hér snarað yfir á íslensku.
VaknlA fyrr
og slakið á
► Látið vekjaraklukkuna vekja
ykkur fyrr en hingað til. Svefninn
verður auðvitað styttri en ef þið
hafið ekki farið mjög seint í háttinn
verðið þið búin að fá það besta út
úr svefninum í morgunsárið. Mörg
mikilvægustu hormón líkamans eru
framleidd í þeim svefni þar sem
bylgjur heilans eru hvað hægastar
en þá hvílumst við best. Þegar líður
á nóttina verður þessi svefn sjald-
gæfari en í staðinn sófum við grunn-
um svefni sem ekki er eins endur-
nærandi.
►Slakið á næsta stundarfjórð-
unginn, annað hvort liggjandi eða
sitjandi. Það hljómar kannski mót-
Réttu megin
framúr rúminu á morgnana
sagnakennt að slaka svona á rétt á
eftir góðum nætursvefni en Dr.
Michael McGannon, sem hefur
kannað lífsvenjur fólks, segir í því
sambandi: „Maður getur ekki haft
stjórn á hugsunum sínum á nótt-
unni. Þess vegna eru áhyggju- og
kvíðafullir draumar svona algengir
en þeir geta skapað spennu i líkam-
anum sem enn eimir af þegar mað-
ur vaknar. Það er aftur á móti gott
að slaka á í svefnrofunum því þá
er auðvelt að ráða hugsunum sín-
um.“
Stjórnendur sem tóku þátt í
könnun McGannon og hófu ein-
hverskonar morgunslökun sögðust
finna mikinn mun á líðan sinni og
töldu sig orkuríkari og eiga auð-
veldara með að einbeita sér og vera
þolinmóðari í lok dagsins en áður.
Síðan segir McGannon: „Evr-
ópubúar hafa aldrei almennilega til-
einkað sér þær hugmyndir Banda-
ríkjamanna að það sé takmark í
sjálfu sér að vera í góðu formi.
Þeir vilja að þeim líði vel en ekkert
endilega að hafa fullkominn líkama
og þeir leggja sífellt þyngri áherslu
á að hjálpa huganum að hjálpa lík-
amanum."
Dagsbirta í morgunsárlð
mikllvæg
►Dragið glugga-
tjöldin frá. Þeg-
ar dagsbirtan
fellur á sjón-
taugina örvar hún undirstúku, en
það er kirtill í heilanum sem stjórn-
ar ýmsum þáttum hegðunar og
hugarástands. Bjart ljós veldur því
einnig að framleiðsla á melatóníni
dregst saman en melatónín er
hormón sem meðal annars sér til
þess að fólk sofi á nóttunni. Dags-
birta í morgunsárið er sérstaklega
mikilvæg á veturna þegar Norður-
Evrópubúar fá svo lítið af henni
síðla dags.
►Opnið gluggana. Líkaminn
framleiðir mikinn hita á nóttunni
og hiti vinnur á móti hvíld. Kalt
loft örvar taugarnar og hressir
mann við. Herbergishiti ætti
ekki að fara yfir 20°C á
nóttunni.
►Drekkið tvö glös af vatni. Lík-
aminn missir 300 ml til 1 lítra af
vökva yfir nóttina og það þarf að
bæta honum upp vökvatapið svo
frumur líkamans geti starfað eðli-
lega. Það bætir meltingu morgun-
matsins og hjálpar til við hreinsun
líkamans. Vatnið aðstoðar við
framleiðslu hormóns sem kallast
mótilín en það örvar þarmana.
Ef þið þurfið að fá ykkur kaffi
eða te skulið þið gera það. Þó að
margir séu andvígir kaffi- og te-
drykkju hafa þessir drykkir ýmsa
kosti til skamms tíma litið. Koffín,
sem er í tei í helmingi minna magni
en i kaffi, örvar heilafrumurnar
og hjarta- og beinagrindarvöðvana
og býr þau undir áreynslu lík-
amsæfinga.
Hvorki strákar né stelpur
geta að því gert - þau eru bara svona
HJÓN á ferðalagi villast. Hann
vill skoða vegakortið; hún vill
stansa og spyija til vegar og þau
fara að þjarka.
Hvernig stendur á því að þetta
gerist æ ofan í æ, óháð þjóðerni,
aldri og menntun hjónanna? Rann-
sóknir sem gerðar hafa verið víða
í Evrópu bénda til að ástæðan fel-
ist hvorki í menningarlegum mis-
mun né aðstæðum fólks heldur í
því að heili kvenna og karla sé
alls ekki eins.
Dr. Richard Swaap, en hann er
hollenskur taugalíffræðingur sem
starfar að rannsóknum á heilanum,
hefur uppgötvað að heili stúlkna
og drengja á aldrinum frá fimm
ára til kynþroskaaldurs þroskast á
ólíkan hátt þannig að lögun hans
verður mismunandi eftir kyni.
Þetta á ekki síst við um undirstúk-
una þar sem stjórnun á lyst, kyn-
hvöt, svefni, líkamshita og hugar-
ástandi fer fram.
„Rannsóknir hafa sýnt fram á
að þessi hluti heilans gegnir lykil-
hlutverki í sambandi við kynhegð-
un karla og að ef hann verður fyr-
ir skaða verður kynhegðunin síður
karlleg. Við höfum einnig orðið vör
við að hann rýrnar í stúlkum eftir
fimm ára aldur,“ segir dr. Swaap.
Það lítur sem sé út fyrir að
meðaljónar okkar tíma eigi sér vís-
indalega stoð: Karlar hafa tilhneig-
ingu til að dragast að fótbolta og
tölvuleikjum en konur að fagur-
fræðilegum hugðarefnum og nán-
um samræðum vegna þess að heil-
inn í þeim býður þeim að gera svo.
Kynhormónar hafa líka áhrif á
námshæfileika
Vísindamenn töldu lengi að kyn-
hormónar hefðu einungis áhrif á
undirstúkuna. Nú er það hins veg-
ar vitað að þessi kröftugu efni
geta einnig haft áhrif á þroska
annarra hluta heilans.
Testósterón, sem er í miklu
meira mæli í körlum en í konum,
hefur áhrif á tilfinningu fyrir
rúmi. Það gæti útskýrt hvers
vegna körium gengur að jafnaði
betur í þeim þáttum greindarprófa
sem lúta að lögun hluta og hornum
og hvers vegna þeir vilja heldur
skoða vegakortið en spyrja til veg-
ar.
Rannsóknir á heila og hormón-
um, sem Elmuth Nyborg gerði við
háskólann í Arósum í Danmörku,
leiddu í ljós að stúlkur sem hafa
óeðlilega mikið af testósteróni hafa
betri tilfinningu fyrir rúmi en aðr-
ar stúlkur. Drengir með lágan
styrk testósteróns hafa meiri hæfi-
leika til að læra tungumál en aðrir
drengir, en telpur hafa að jafnaði
betri tungu-
málahæfi-
leika en
drengir.
Voguð og
herská
áhugamál
karla
Að því er
breski sál-
fræðingurinn
dr. John Arc-
her segir eru
áhugamál
karla gjarnan
Iíkamlega
erfið og vog-
uð, svo sem
knattspyrna
og fjallaklif-
ur. „Karlmenn allra heimshorna
laðast að iðju sem er herská, orku-
mikil og felur í sér samkeppni,"
segir dr. Archer. Hann telur að
þetta megi meðal annars rekja til
þróunar mannsins þar sem karlar
hafi frekar en konur þurft að eiga
í samkeppni við kynbræður sína
um að ná sér í maka. „En karl-
hormónar, sem hafa áhrif á heil-
ann þegar í móðurkviði, verða að
taka þátt í leiknum.“
Stúlkur sem hafa of mikið af
karlhormónum hafa einnig áhuga
á herskáum og voguðum málum
eins og drengir. Stúlkur með eðli-
lega hormónastarfsemi hafa aftur
á móti lítinn áhuga á strákaleikj-
um, og kjósa heldur leiki sem
leggja áherslu á samræður og
hlutdeild. Og dr. Archer segir:
„Ef félagslegar aðstæður hefðu
úrslitaáhrif á
uppeldi
stúlkna og
drengja
myndi mun-
urinn á fólki
eftir því við
hvaða menn-
ingu það elst
upp vera
miklu meiri
en hann í
rauninni er.
Við sjáum
hins vegar
þessa sömu
tilhneigingu
alls staðar.
Stelpur frá
Svíþjóð og ít-
alíu gætu í
rauninni haft líkari hugsanagang
en stelpa og strákur frá sama
landi.“
Mismikll tenging
milli heílahvela
Dr. Swaab hefur fært sönnur á
að mynstur heilans { samkyn-
hneigðu og gagnkynhneigðu fólki
er mismunandi. Nyborg hefur sýnt
fram á að hæfni kvenna til að
skynja rúm sem og til að tjá sig
með orðum breytist með hormóna-
sveiflum tíðahringsins. Þetta þykir
benda til þess að heili kvenna geti
betur aðlagast tímabundnum
breytingum á starfsemi hans en
heili karla vegna þess að tengsl
milli heilahvela séu meiri. Vinstra
heilahvelið hefur með staðreyndir,
reglu og tungumál að gera en það
hægra með hið sjónræna, tilfinn-
ingalega og óhlutbundna. Þetta
getur útskýrt hvers vegna heila-
blóðfall í vinstra heilahveli hjá kon-
um hefur minni áhrif á hæfileika
þeirra til máls en hjá körlum, þær
einfaldlega bæta sér skaðann upp
með hægra heilahvelinu. Þessi eig-
inleiki kvenheilans gæti einnig ver-
ið skýringin á því hvers vegna
konum gengur betur en körlum
að tjá tilfinningar sínar og hafa
betra innsæi.
Karlheilinn hefur þó sína kosti.
Þegar karlmenn leysa til dæmis
þrautir er lúta að rúmi, en þær er
hægt að leysa með báðum heila-
hvelum, nota þeir yfirleitt það
hægra eingöngu. Það þýðir að þeir
geta einbeitt sér að verkefninu án
þess að boð frá vinstra hvelinu
trufli þá nokkuð.
Þá segir dr. Swaab: „Tauga-
frumur í heilanum eru næmar fyr-
ir erfðafræðilegum þáttum,
hormónum og umhverfisþáttum
svo það er erfitt að segja nákvæm-
lega til um hvað er af líffræðilegum
orsökum. Nú er hins vegar ljósara
en nokkurn tíma áður að það ligg-
ur líffræðileg ástæða að baki því
að konur og karlar hugsa og hegða
sér ekki eins.“ ■
Snarað yfir á íslensku úr
The European Magazine.