Morgunblaðið - 10.02.1996, Blaðsíða 4
4 C LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 1996 C 5
ARIÐ 1981 var lokið byggingu á
Ugala-leikhúsinu í smáborginni
Viljandi í suðurhluta Eistlands.
Byggingunni hafði seinkað nokk-
uð vegna Ólympíuleikanna í
Moskvu árið áður en þeir kostuðu
Sovétríkin mikil útgjöld. Málverki, sem kunnum
listamanni í Viljandi hafði verið falið að mála,
var hins vegar lokið á tilsettum tíma og beið
þess nú aðeins að verða sett upp í biðsal húss-
ins. Þetta var stórt verk (u.þ.b. 2x6 m.) og
myndefnið fengið úr nálægri sveit en Viljandi
stendur í miðju landbúnaðarhéraði. Myndin var
af dæmigerðu eistnesku sumarlandslagi; græn-
ar sléttur, skógar, einstaka hús og heiðblár
himinn.
Skömmu fyrir opnun hússins var myndin
komin upp á sinn stað þar sem hún fékk að
njóta sín, böðuð ljósi. Það leið hins vegar ekki
á löngu uns eftirlitsmenn frá sovésku leyniþjón-
ustunni, KGB, kröfðust þess að verkið yrði fjar-
lægt úr leikhúsinu. Stjórnendur þess brugðust
ókvæða við og spurðu um ástæðuna. Það er
augljóst, sögðu eftirlitsmennirnir, það er kirkja
á myndinni.
„Og rétt er það“, segir núverandi markaðs-
stjóri hússins sem leiðir mig um sali þess, „um
það bil fyrir miðri mynd, við ystu sjónarrönd
glittir í litla sveitakirkju.“ Það er tekið að
rökkva þegar hann sýnir mér myndina; ég sé
því ekki kirkjuna en hann segir að ég geti reynt
að finna hana þegar ég komi á leiksýninguna
seinna um kvöldið, þá verði búið að kveikja ljós-
ið. Ég rýni árangurslaust í myndina umlukta
húminu og horfi svo undrandi á markaðsstjór-
ann. „Ég veit að þetta hljómar absúrd", segir
hann og fómar höndum, „en svona var þetta;
við þurftum að taka niður myndina og hengdum
hana ekki upp aftur fyrr en Eistland varð sjálf-
stætt ríki árið 1991.“
Þessi litla saga er táknræn fyrir þær aðstæð-
ur sem eistneskir listamenn bjuggu við á Sovét-
tíma. Þeir höfðu um tvennt að velja; annað-
hvort að vera með eða á móti flokknum og
kerfinu. Sumir hveijir voru hlynntir þeim, bæði
í orði og á borði, og fylgdu hinni opinberu lista-
stefnu um þjóðfélagslegt raunsæi. Margir játuð-
ust undir boðorð flokksins en unnu gegn honum
í verkum sínum, var þá mesta listin fólgin í
að dylja ádeiluna í margræðum táknum. Aðrir
snerust öndverðir gegn flokknum og kerfinu;
einhver dæmi eru um að þeir hafi ekki fengið
verk sín birt en flestir þeirra nutu mikilla vin-
sælda meðal almennings og seldust í stórum
upplögum, það kom því ekki að sök þótt þeir
nytu ekki opinbers stuðnings.
' Kunnur eistneskur rithöfundur bendir á að
þrátt fyrir skert tjáningarfrelsi á Sovét-tíman-
um hafi hlutverk listarinnar þó verið ljóst, sem
sé meira en hægt sé að segja nú. Listirnar virt-
ust líka skipta meira máli_ þá en nú og um Ieið
var áhuginn miklu meiri. Á ferð minni um land-
ið kemst ég að því að flestir hafa sömu sögu að
segja.
Ekki öfundsverð saga
Allt frá þrettándu öld hefur Eistland verið
undir yfirráðum annarra þjóða. Fram á sautj-
ándu öld voru það einkum Þjóðveijar en einnig
Danir, Rússar og Svíar sem heijuðu á Eista
en árið 1629 náðu þeir síðastnefndu landinu
öllu á sitt vald. Veldi Svía stóð þó aðeins í eina
öld því í upphafi þeirrar átjándu yfirtóku Rúss-
ar landið og ríktu þar allt fram til ársins 1918
þegar Eistar urðu sjálfstætt ríki. Á sjálfstæðis-
tírhabilinu, sem varði fram til ársins 1941,
styrktu Eistar pólitíska, efnahagslega og menn-
ingarlega stöðu sína mjög, bæði innanlands og
gagnvart nágrannaríkjunum. Fram fór allsheij-
ar endurreisn á öllum þessum sviðum; fljótlega
var komið á mikilvægum viðskiptasamböndum
við vestræn ríki og innanlands var einkum
unnið að því að bæta efnahaginn og efla eist-
neska menningu.
Þegar skammt var liðið á seinna stríð, 28.
seðtember 1939, hertóku Rússar landið án
mikillar mótstöðu heimamanna; 17. júní 1940
þvinguðu Sovétríkin ríkisstjórn Eistlands til að
fara frá og afhenda sér völdin og stuttu síðar
var landið innlimað í Sovéttríkin. Eistar gátu
ekki lengur litið á sig sem sjálfstætt ríki, þeir
lutu pólitískri, efnahagslegri og menningarlegri
yfirstjórn Kremlveija. Fljótlega hófust pólitísk-
ar hreinsanir í Eistlandi og um það bil 11.000
manns voru handtekin og flutt til Síberíu án
dóms og laga.
Aðeins tvö ár liðu þar til enn var ráðist inn
í Eistland. í þetta skipti hröktu þýskar hersveit-
ir Rússa á braut. Eistar lutu nú efnahagslegri
stjóm Berlínar. Og aftur var vegið grimmilega
að þjóðinni þegar um það bil 5.500 manns voru
send í útrýmingarbúðir. Margir hveijir voru
eigi að síður þeirrar skoðunar að betra væri
að lúta valdi Þjóðverja en Rússa og höfðu um
40.000 Eistar gengið til liðs við þýska herinn
þegar sovéskar hersveitir gerðu aftur innrás í
landið í febrúar 1944. Rauði herinn var stöðvað-
ur við Narva-fljótið í norðausturhluta landsins.
Hann vann þó á hægt en sígandi og í nóvember-
mánuði þetta ár var landið aftur og enn hertek-
ið af Rússum. í kjölfarið flúðu á milli 70. og
80.000 Eistar land, flestir til Svíþjóðar og
Þýskalands.
Hús Listasafnsins í Tallinn hefur eilitla
vinstri slagsíðu. Það gefur þó ekki rétta
mynd af Iistasögunni sem það segir.
í Listasafni Eistlands í Tartu er aðeins ein mynd í stíl þjóðfélagslegs raunsæis til sýnis. Ungur
og nýráðinn forstöðumaður safnsins segir að það sé í sjálfu sér ekki mikið um þessa mynd að
segja; „þetta er dæmigert“, segir hann stuttaralega og vill óðar halda áfram yfirferð sinni um safnið.
„í sjálfu sér er lítið að gerast í eistneskri myndlist sem stendur“, segir
Alexander Jakovlev, „við erum stödd á milli tveggja heima, í einhvers
konar merkingartómi.“ Frá sýningu á samtímalist í Tallinn.
Ámilli
tve^gja
heima
Eistneska þjóðin hefur gengið í gegnum gríðarlegar breyt-
ingar síðan hún öðlaðist sjálfstæði á ný við hrun Sovét-
ríkjanna árið 1991. Hafa ekki síst orðið miklar breyting-
ar á sviði menningarinnar sem áður var undir strangri
stjóm yfirvaldsins í Kreml en þarf nú að aðlaga sig nýj-
um aðstæðum. Þröstur Helgason komst að því á ferða-
lagi um landið að listamenn hafa átt í erfiðleikum með
að fóta sig í nýjum veruleika þar sem markaðslögmálin
gilda. Það virðist líka hafa orðið verðfall á tungumáli list-
arinnar sem tekst ekki að endurspegla nýja tíma.
Jaak Allik.
Mati Sirkel.
Emil Tode.
Luik og Eist Iáta í ljós áhyggjur sínar af innrás vestrænnar
lágmenningar í Eistland. Frá vinnstri eru Madis Kanarbik frá
Norrænu upplýsingaskrifstofunni, Luik, formaður Listamanna-
sambandsins og Eist, listmálari.
Jaan Kaplinski, skáld og greinahöfundur, og kona hans,
Tiia Toomet, sem fengist hefur við að endurskrifa sögu
Eistlands fyrir grunnskóla.
Ugala-leikhúsið í borginni Viljandi í suðurhluta Eistlands.
Aðsókn að því hefur minnkað úr 130.000 gestum á Sovét-
tíma í 65.000 á síðasta ári.
í greipum risans
Á fyrstu tíu árum Sovét-tímans voru meir
en '240.000 innflytjendur fluttir til Eistlands,
aðallega rússneskir verkamenn sem áttu að
vinna í nýjum verksmiðjum sem reistar voru
út um allt land. Bændur voru neyddir til að
stofna samyrkjubú sem tóku þó fljótlega að
liðast í sundur vegna ýmis konar óstjórnar. Tvo
daga í lok mars árið 1949 voru 20.700 Eistar
fluttir nauðugir til Síberíu.
I hugmyndafræði Kremlverja var mikil
áhersla lögð á menninguna, hún var hornsteinn
samfélagsins og um leið tæki til að boða sann-
leika kommúnismans. Snemma á Sovét-tíma
var því byijað að byggja undir menninguna
með því að stofna sérsambönd fyrir rithöfunda,
ieikara, kvikmyndagerðarmenn o.s.frv. Hlut-
verk þessara sambanda var að sjá meðlimum
sínum fyrir húsnæði, föstum launum, aðgangi
að sjúkrahúsum og veitingastöðum. Þau áttu
einnig að sjá til þess að meðlimirnir fylgdu
stefnu flokksins.
Að sögn Mati Sirkel, formanns eistneska rit-
höfundasambandsins, hafa umsvif þess minnk-
að mjög á sjálfstæðistímanum. Ég sit með hon-
um á skrifstofu hans í fjögurra hæða húsi sam-
bandsins í miðborg Tallinn. „Við eigum allt
þetta hús og notuðum það allt á sínum tíma;
umsvifin voru gríðarleg og starfsliðið fjöl-
mennt, að minnsta kosti 40 manns. Nú starfar
einungis ein skrifstofustúlka hér og við notum
aðeins hluta af neðstu hæðinni og leigjum aðra
hluta hússins út. Leiga á þessu húsi er raunar
eini tekjumöguleikinn sem við höfum til að
reka þá starfsemi sem við stöndum fyrir. Auð-
vitað útvegum við ekki rithöfundum íbúð eða
laun lengur, þeir standa á eigin fótum. Starf
okkar felst aðallega í að gæta réttinda rithöf-
unda og afla styrkja og sambanda.“
Á fyrstu árum Sovét-tíma var byijað að vinna
að því að eyða öllum listaverkum í Eistlandi
sem telja mátti fjandsamleg kommúnismanum.
Á árunum 1945 til 1956 voru meira en þriðjung-
ur allra rita, sem gefin voru út í Eistlandi á
tíma sjálfstæðis þess, fjarlægð af einkaheimil-
um og bókasöfnum og brennd. Þetta voru á
milli 10 og 20 milljónir bóka og 5 til 6 milljón-
ir dagblaða og tímarita. Menntamenn, sem
ekki höfðu flúið land í stríðinu, voru ýmist send-
ir til Síberíu eða kúgaðir á annan hátt, margir
hveijir gengu til liðs við flokkinn.
„Ef maður vildi skrifa og njóta þeirra forrétt-
inda sem rithöfundar áttu kost á varð maður
að vinna sér inn velvilja flokksins", segir Mati
Sirkel, „maður reyndi því að skrifa innan viss
ramma en dylja ádeiluna á kerfið á milli línanna.
Þetta var oft mikill línudans en að vissu leyti
auðveldari fyrir okkur Eista en marga aðra
rithöfunda í Sovétríkjunum; tungumálið gerði
nefnilega ritskoðendum erfitt fyrir, enda er það
gjörólíkt rússnesku.“
Sirkel segir að rithöfundar og aðrir listamenn
hafí þannig verið í jilutverki gagnrýnandans á
hernámsárunum. „Á þessum tíma voru engar
hreinar bókmenntir til, allt snerist um pólitík,
um að lifa af. Og í þessari baráttu um að lifa
af hafa bestu bókmenntaverkin okkar verið
ómetanleg vopn. Þau veittu bæði kjark og upp-
örvun og linuðu smánartilfinningu kúgaðrar
þjóðar. Bókmenntirnar gátu vitanlega ekki boð-
ið upp á neinar lausnir en þær héldu fram efa-
semdum um ríkjandi kerfi og ræktuðu tungu-
mál okkar sem var eins og kjölfesta sjálfsmynd-
ar þjóðarinnar. Bókmenntirnar voru allan tím-
ann taldar gríðarlega mikilvægar, og meira
getur höfundur svo sem ekki beðið um.“
Eistnesk myndlist á Sovét-tíma var lengst
af bundin á klafa hinnar opinberu listastefnu.
Segja Eistar að við innrás sovéskra hersveita
hafi þróun blómlegs listalífs þeirra stöðvast.
Margir listamenn létu lífið, enn fleiri flúðu land
og mörgum þeirra sem eftir voru var bannað
að iðka list sína.
í Listasafni Eistlands í Tartu er aðeins ein
mynd í stíl þjóðfélagslegs raunsæis til sýnis.
Ungur og nýráðinn forstöðumaður safnsins
segir að það sé í sjálfu sér ekki mikið um þessa
mynd að segja; „þetta er dæmigert", segir
hann stuttaralega og vill óðar halda áfram yfir-
ferð sinni um safnið. Hann leiðir mig að mynd-
um ungra listamanna frá sjöunda áratugnum
sem ákváðu að skeita engu um boð og bönn
valdsins í Moskvu. Þeir sneru sér því frá sósíal-
realismanum og tóku að mála í anda nýrra
strauma. Þeir fengu engin viðbrögð frá Kreml
og héldu því sínu striki. Þarna hófst blóma-
skeið eistneskrar myndlistar á Sovét-tíma.
Reyndar má finna einkenni flestra þeirra
strauma sem gengið hafa yfir í hinum vest-
ræna listheimi á síðustu 35 árum í eistneskri
myndlist, segir forstöðumaðurinn, og sýnir mér
verk þessu til staðfestingar.
Á tónlistarsviðinu eru Eistar einkum kunnir
fyrir kórsöng. Löng hefð er fyrir kórahátíðum
áhugasöngvara sem haldnar eru á fimm ára
fresti. Á Sovét-tíma komu saman um 30.000
söngvarar á þessum hátíðum og áheyrendur
voru tíu sinnum fleiri, eða þriðjungur eistnesku
þjóðarinnar. Á hátíðunum var ávallt byijað á
því að syngja söngva sem höfðu fengið opin-
bera viðurkenningu og innihéldu lof um ríkj-
andi stjórnarkerfi. Áður en hátíðunum lauk
voru hins vegar iðulega sungin eistnesk þjóðlög
sem voru ólögleg. Oll menningarstarfsemi sem
áhugamenn stóðu fyrir naut mikilla styrkja frá
ríkisvaldinu á Sovét-tíma en erfiðara reyndist
að hafa eftirlit með henni en starfsemi atvinnu-
mannanna.
Eins og sjá má af framansögðu fóru eistnesk-
ir listamenn oft sínar eigin leiðir og voru í því
yfirboðurum sínum í Moskvu óþægur ljár í
þúfu. Stundum tókst þeim jafnvel að renna úr
greipum risans.
Sjálfstæð á ný
Markmið Kremlveija var að gera Sovétríkin
að rússnesku svæði. í þessari viðleitni sinni lögðu
þeir meðal annars áherslu á að dreifa Rússum
um allt landsvæði ríkjanna og að allir Sovét-
menn töluðu rússnesku. Um miðjan níunda ára-
tuginn voru því aðeins 61,5% íbúa Eistlands
innfæddir en fyrir stríð voru þeir 90%. Allir
Eistar kunnu og einhver skil á rússnesku, flest-
ir góð enda hófst rússneskukennsla á barnaheim-
ilum frá og með árinu 1978. í grunnskólum var
lögð jöfn áhersla á eistnesku og rússnesku.
Perestroika Gorbachevs markaði upphaf sjálf-
stæðisbaráttu Eista. Hún var tilraun til að gera
stjórnarhætti í Sovétríkjunum nútímalegri með
það að markmiði að rétta við efnahaginn. í kjöl-
farið fylgdu ýmsar tilslakanir sem hópar eist-
neskra menntamanna og þjóðernissinna not-
færðu sér með því að stofna til mótmælafunda
og almennrar umræðu um málefni sem ekki
hafði mátt ræða opinberiega fyrr. Efnt var til
mótmælafunda gegn fyrirhugaðri vinnslu á fos-
fóri í landinu. Töldu mótmælendur að slík námu-
vinnsla gæti kostað gríðarleg umhverfisspjöll.
Mikil umræða fór einnig fram um lýðræði og
menningu, svo sem um ritskoðun, eiriokun ríkis-
ins í útgáfumálum og versnandi stöðu eist-
neskrar tungu. Þessar hræringar urðu að nokk-
urs konar byltingu sem brátt var kennd við
söng, enda einkenndist hún af mannmörgum
útifundum þar sem eistnesk þjóðlög voru kyrj-
uð. Þar með var hafin sú þróun sem leiddi til
sjálfstæðis Eistlands 20. ágúst 1991.
Menningarástand
í sjálfstæðisbaráttunni vaknaði mikill áhugi
á eistneskri sögu; var litið svo á að með henni
mætti styrkja sjálfsvitund þjóðarinnar og um
leið pólitískt sjálfstæði hennar. í lok árs 1991
var Hið eistneska sögufélag stofnað sem hafði
að markmiði að varðveita og endurreisa sögu-
lega muni og efla vitund landsmanna um sögu
sína og bakgrunn.
í borginni Tartu í suðausturhluta Eistlands
hitti ég Jaan Kaplinski, skáld og greinahöfund,
og konu hans, Tiiu Toomet, sem hefur meðal
annars fengist við að endurskrifa eistneskar
sögubækur fyrir barnaskóla. „Við eigum mikið
verk fyrir höndum við að skrá sögu landsins
okkar upp á nýtt“, segir hún og dæsir eilítið,
„allar eldri sögubækur voru eyðilagðar og í
skólunum var notuð tilbúin sagnfræði frá
Kreml. í þeim bókum stóð meðal annars að
Rússar hefðu fundið upp rafmagnið."
Ég sest með þeim hjónum inn á veitingastað
rétt utan miðborgar Tartu. Eistneskum fylgdar-
manni mínum hafði reynst erfitt að finna heppi-
legan stað fyrir fund okkar vegna þess að á
flestum þeirra, hljómar hávær rokktónlist. Er
það aðeins eitt merki þess hve Eistar eru ákaf-
ir við að innleiða vestræna poppmenningu í
land sitt; á sjö daga ferðalagi mínu um landið
heyrði ég reyndar enga klassíska tónlist.
Jaan Kaplinski segir að Eistar hafí almennt
misst áhugann á alvarlegri list. „Sjálfstæðið
virðist hafa haft þau áhrif að til dæmis bók-
menntirnar hafa misst skírskotun sína til al-
mennings, þær virðast hreinlega hafa tapað
mikilvægi sínu. Á meðan þjóðin var kúguð
skiptu bókmenntirnar geysilega miklu máli, þær
héldu voninni lifandi í fólki, þær hugguðu það
og gáfu því kjark. Þetta sýndi sig glögglega í
sölu bóka; ljóðabók gat til dæmis selst í allt
að sextíu þúsundum eintaka hér í Eistlandi.
Biðraðir mynduðust fyrir utan verslanir þegar
ný bók kom út en nú fær ný bók enga at-
hygli. Ljóðabók selst í fáeinum eintökum. Ég
fæ meira fyrir að skrifa eina grein í finnskt
dagblað en að gefa út bók hér.
Að nokkru leyti má kenna hærra bókverði
um þessa söluminnkun en að mínu mati er
fyrst og fremst minnkandi áhuga almennings
um að kenna. Þetta mætti setja í stærra sam-
hengi og tala um verðfall tungunnar. Við það
að þjóðin öðlast frelsi hefur tungumálið glatað
merkingu sinni að hluta; öll orðræða sem beind-
ist gegn Sovét-kerfinu er nú merkingarlaus en
það var fyrst og fremst hún sem dró fólk að
bókmenntunum áður fyrr.“
Mati Sirkel tekur undir þetta og segir að
gildi bókmenntanna sé augljóslega ekki jafn
mikið nú og það var á hernámsárunum. „Menn-
ingarleg gildi eru greinilega í meiri hættu nú,
á tímum hinnar alltumvefjandi efnishyggju en
á tímum hástemmdra lyga kommúnismans.
Eftir að við endurheimtum sjálfstæðið greip
ákveðið máttleysi um sig á meðal eistneskra
rithöfunda, þeir höfðu ekki gert sér grein fyrir
því hvað framtíðin myndi bera í skauti sér.
Þeir höfðu ekki gert sér grein fyrir því að breyt-
ingunum myndi fylgja svona miklir glæpir,
svona mikil fátækt og efnishyggja. Engin les-
andi hefur lengur áhuga á að heyra hetjusögur
af þeim sem komu þessum breytingum af stað;
nú snýst allt um vinsældir, um að selja. Það
mun kosta rithöfunda okkar mikið erfiði að
læra að lýsa þessum nýja veruleika.
Við erum að vissu leyti í sömu stöðu og á
Sovét-tímanum en þar sem höfundar eiga að
kasta hinum eilífu bókmenntalegu gildum fyrir
róða í þágu vinsældanna skilur oft á milli feigs
og ófeigs. Þannig hafa margir okkar færustu
rithöfunda kosið að fara til starfa á öðrum
vettvangi, einkum á þeim pólitíska.“
Tveir heimar
Allir þeir sem ég ræddi við á ferðalagi mínu
um Eistland voru sammála um að listamenn þar
væru nú eins og á milli tveggja elda. „í sjálfu
sér er voðalega lítið að gerast í eistneskri mynd-
list sem stendur", segir Alexander Jakovlev,
hönnuður og kennari við Kennaraháskólann í
Tallinn, „við erum stödd á milli tveggja heima,
í einhvers konar tómi, merkingartómi. Fyrir aftan
okkur eru Sovétríkin, garnli tíminn, og framundan
er nýi tíminn sem við höfum í raun ekki enn geng-
ið inn í. í þessu millibilsástandi virðast listirnar
ekki hafa neitt sérstakt að segja, þær eru mál-
lausar, hafa ekki enn fundið sinn stað í þessum
nýja heimi. Þær hafa ekki enn uppgötvað hlut-
verk sitt í hinu kapítalíska kerfi.“
Listamenn sem ég heimsæki í húsi Lista-
mannasambands Tartu-borgar hafa sömu sögu
að segja. Jaan Luik, formaður sambandsins, seg-
ir að rótleysi einkenni samtímamyndlist í Eist-
landi. „Meginvandinn er kannski sá að við getum
ekki selt verkin okkar. Hér á fólk enga peninga
til að kaupa listaverk en sennilega er líka al-
mennu áhugaleysi um að kenna. Fyrir vikið eru
listamenn yfirleitt mjög illa staddir og það eru
auðvitað viðbrigði frá því sem var á Sovét-tíma
þegar menn nutu margir hveijir opinberra styrkja
og almenningur hafði meiri peninga á milli hand-
anna.“
Luik leiðir mig um húsnæði sambandsins þar
sem nokkrir listamenn hafa vinnuaðstöðu sína;
herbergin eru aðeins á milli tíu og fimmtán fer-
metrar hvert og flest hálffull eða full af óseldum
verkum. Listamennirnir vilja ólmir sýna sem flest
þeirra; erlendir gestir eru sennilega ekki algeng-
ir á þessum árstíma. Að auki eru íslendingar
aufúsugestir í Eistlandi vegna þess frumkvæðis
sem þjóðin tók í viðurkenningu á sjálfstæði Eista,
eins og mér er ítrekað tjáð á ferðalagi mínu. 1
vinnustofu Aksel Eist, listmálara, bíður okkar til
að mynda kaffi og ljúffengt meðlæti þegar við
betjum dyra.
I samtali okkar yfir kaffibollanum láta Luik
og Eist í ljós áhyggjur sínar af innrás vestrænn-
ar Iágmenningar í Eistland, þeir segja að almenn-
mgur hafi ekki áhuga á öðru og spyrja hvort við
íslendingar eigum við sama vandamál að etja.
Ég segi þetta enga nýja bólu á íslandi, við séum
gegnsósa af áralangri viðkynningu við vestræna
popp-, rokk- og Hollývúddmenningu. Þeir yppa
öxlum í vonleysi.
í heimsókn hjá menningarmálaráðherra Eist-
lands, Jaak Allik, fæ ég upplýsingar um að að-
sókn að ýmsum menningarviðburðum hefur
minnkað verulega á sjálfstæðistímanum. Með'
samanburði á niðurstöðum tveggja kannanna á
þessu, annars vegar frá árinu 1985 og hins veg-
ar frá árinu 1993, kemur í ljós að þeim sem aldr-
ei sækja myndlistarsýningar eða listasöfn hefur
fjölgað um þriðjung, þeim sem aldrei sækja tón-
leika með klassískri tónlist hefur fjölgað um 5%
og þeim sem aldrei lesa skáldverk hefur fjölgað
um meira en helming. Allik, sem var leikhússtjóri
í fyrrnefndu Ugala-leikhúsi áður en h'ann varð
menningarmálaráðherra, segir mér og að aðsókn
þar hafi farið úr 130.000 gestum á ári á Sovét-
tíma í 65.000 gesti árið 1995. Ég spyr hann um
ástæðu þessa. „Fólk hefur einfaldlega úr fleiri
möguleikum að velja en áður; það hefur líka
minni tíma.“ Allik segir það eitt af höfuðverkefn-
um ríkisstjórnarinnar að efla menningarlíf í Eist-
landi. „Og til þess að gera það þarf ég að afla
meiri peninga til þessa málaflokks; án peninga
gerist ekkert.“
Vonin bundin við unga fólkið
Krista Roosi, sem er skólastjóri Listaskólans
í Tartu, segist hafa orðið áþreifanlega vör við
að það vanti peninga til menningarmála. „Ég
hef verið stjórnandi þessa skóla síðastliðin sex
ár og alltaf hefur fjárveiting farið minnkandi.
Nú er svo komið að ég á hvorki fyrir reikningum
né launum kennara næstu mánaðamót en ég
vona að þetta bjargist einhvern veginn." Hægt
er að hefja nám við skólann sextán ára gamall
en það tekur íjögur ár. Skólinn hefur verið geysi-
vinsæll enda þykir hann skila góðum árangri.
Roosi leiðir mig um kennslusali hans og sýnir
myndir af margvíslegum verkum nemenda hróð-
ug á svip; hún er sammála því sem svo margir
hafa imprað á við mig að unga fólkið virðist eiga
mun auðveldar með að aðlaga sig að breyttum
aðstæðum. „Já, þau eiga auðveldara með að átta
sig í hinum nýja heimi, enda muna þau ekki svo
glöggt eftir þeim gamla.“
Einn rithöfund af yngri kynslóðinni heyri ég
ítrekað nefndan á ferðalagi mínu, Emil Tode, en
það er skáldanafn Tönu Onnepalu (f. 1962) sem
hefur skrifað tvær geysivinsælar skáldsögur á
sjálfstæðistímanum, Tuum (1993), eða Landa-
mæraríkið, og Pind (1995), eða Verðlaunin. Fyrri
bókin hefur ekki aðeins vakið athygli heima fyr-
ir, heldur einnig verið þýdd á tólf tungumál.
Lesendur og gagnrýnendur halda vart vatni yfir
stílsnilld og víðfeðmi þessa unga rithöfundar.
Honum þykir hafa tekist að höndla í skrifum
sínum hinn nýja veruleika Eista, hið pólitíska og
menningarlega ástand „þar sem uppspretta jafnt
sem viðfang listarinnar er óvissan, lífið á mærun-
um“, eins og segir í umfjöllun um Landamærarík-
ið í blaði rithöfundasambandsins.
Emil Tode er á allra vörum í Eistlandi, hann
er sá sem hefur sigrast á tilvistar- og merkingar-
kreppunni sem listamenn þar hafa reynt í kjölfar
breytinganna, hefur sameinað í skrifum sínum
vinsældirnar og „hin eilífu bókmenntalegu gildi.“
Hann er eins og ímynd þess sem koma skal, hins
nýja tíma í eistnesku listalífi. Og kannski er það
táknrænt fyrir ferðalag mitt að ég skyldi aldrei
hitta hann, aðeins heyra talað um hann á hveiju
götuhorni.