Morgunblaðið - 11.02.1996, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Bömin úti á hól
EKKI er það
gott með
„börnin okkar,
framtíð þessa
lands“, eins og
hátíðlegur tækifærisræðari
orðar það gjarnan. Hvert áfallið
af öðru dynur yfir okkur, sem
höfum trúað því að íslensku
börnin hafi það bara alveg ljóm-
andi og sé býsna vel sinnt. Svo
dembist hver fréttin af annarri
yfír, þegar á nútímavísu er far-
ið að kanna og bera saman við
önnur lönd. Kemur þá ekki í
ljós að:
• Slys á börnum eru mun meiri
en á jafnöldrum þeirra í ná-
grannalöndunum. Þótt ung-
barnadauði sé hér einn sá
lægsti í heiminum, missum við
það forskot þegar þau komast
á legg vegna of margra slysa.
• Samkvæmt skýrslum verður
stærstur hluti vondra bílslysa á
17-20 ára ökumönnum eða
jafnaldra farþegum þeirra. Þó
er unglingum fengið fullgilt
ökuleyfi um leið og þeir verða
17 ára, yngri en víðast annars
staðar. Tekin meiri
áhætta.
• í þessu besta drykkjar-
vatnslandi í heimi eru
tennumar hreinlega að
hverfa í sumum ungling-
um af því þau þamba svo
mikið af gosdrykkjum,
djusi og sódavatni frá
barnæsku. Þeir fá slitnar
tennur eins og gamal-
menni. Víða á barna- og
unglingaheimilum stend-
ur slíkt alltaf til boða í
ísskápnum og mjög ung-
um bömum strax komið
á bragðið af foreldrum,
og samfélaginu í fram-
haldi af því. Um tennur
heyrast forráðmenn
bama einungis kvarta
undan því að þurfa að
borga upp í tannviðgerðir
barnanna.
• í könnunum reynist algengt
að 13 ára böm drekki áfengi
og sum komin í eiturlyf þá eða
í framhaldi skömmu seinna.
Niður í 13 ára koma börn í
meðferð. Við umræður kemur
fram að ótrúlega stórum hópi
foreldra og annarra í samfélag-
inu finnst það allt í lagi eða að
minnsta kosti líða það. Sumir
leyfa vinahópnum að drekka á
heimilinu eða hjálpa við útveg-
un áfengis.
• Ótæpileg vinna barna á ís-
landi vekur athygli erlendis og
ráðherra verður að veija það á
alþjóðavettvangi að engin lög
banna óhóflega vinnu barna og
unglinga eins og í öðmm lönd-
um. Ekki er amast við að börn
vinni eitthvað, en að sjálfsagt
þyki að skólabörn vinni á kvöld-
in með skóla og veiji sumarfr-
íum inni í köldum frystihúsum
við lengri dagvinnu en hæfilegt
þykir fyrir fullorðna gerir um-
heiminn alveg bit. Við virðumst
ætla að láta draga okkur inn í
hömlur á barnavinnu -nauðug.
• Börn em fyrr látin fara að
bera ábyrgð á sjálfum sér og
ráða sér sjálf á íslandi en ann-
ars staðar. Lögræðisaldur er
hér 16 ára, en 18 ára í flestum
öðram velferðarríkjum. Félags-
málafólk telur það einn lið í
fíkniefna- og áfengisvanda
unglinga að við 16 ára aldur
hafa foreldrar engan formlegan
rétt eða ábyrgð á þeim og kem-
ur ekkert við hvað þau gera
samkvæmt því.
Ætli frómt sómafólk sé ekki
í „sjokki" við þessa röð af stað-
festum illum tíðindum um
ástand og líf barnanna og ungl-
inganna? Blasir ekki sú óhugn-
anlega staðreynd við að þau fái
ekki þá umönnun, aðhlynningu
Gárur
eftir Elírtu Pálmadóttur
og aðhald sem þau
þurfa og sjálfsagt
þykir í þeim lönd-
um sem við viljum
’ bera okkur saman
við? Ekki nema von að reynt
sé að ýta svo válegri mynd frá
sér með því að segja að ekki
sé ástandið svona slæmt á öll-
um bömum og mikið sé hér af
fyrirmyndarunglingum, sem
engin hætta sé á að fari sér
að voða eða klári sig ekki til
ágætis fólks þrátt fyrir taum-
leysið. En samkvæmt þessum
könnunum er sá hópur sem
ekki gerir það samt svo stórt
hlutfall að útkoman verður
svona slæm miðað við ná-
grannaþjóðir.
Tæplega verður sagt að ís-
lendingar vilji meðvitað t.d.
leggja bæði ung börn og ungl-
inga í meiri slysahættu en aðr-
ir. Þó finnst sýnilega mörgum
í lagi að beinlínis kenna þeim
og ala þau upp í því frá barn-
æsku að skemma í sér tennurn-
ar. Og líða það, mæla upp í
þeim eða líta fram hjá því að
TÖKUM HÖNPUM ZAMAN
börn niður í 12 ára drekki „dá-
lítið“.
Af hveiju ætli fólk telji að
íslensk börn og unglingar geti
klárað sig sjálf og stuðnings-
laust í nútíma þjóðfélagi mun
yngri en börn annars staðar?
Ætli enn sé ríkjandi sú hugsun
að börnin eigi bara að senda
út á hól til að leika sér sjálf?
Eða er þetta slappleiki, fólk
hafi ekki nennu til að takast á
við óþægindin af að ala upp
börn? Hvað veit ég? En Sigrún
Hv. Magnúsdóttir, félagsráð-
gjafi á Tindum, segir m.a. að
íslenskir foreldrar séu undar-
lega hógværir, þeir tipli í kring
um börnin, vilji ekki „klína“
einhveiju á þau. Hún segir líka
að foreldrar verði að leiðbeina
börnum sínum og beita for-
eldravaldinu. íslenska þjóðin sé
agalaus og börnin gangi meira
og minna sjálfala. Fundarfólk
um málin geti ekki einu sinni
komið sér saman um útivistar-
tíma, sem sé þó bundinn í lög-
um. Oft ali þetta kerfi okkar
af sér kröftuga og duglega ein-
staklinga, en svo séu það þeir
sem þola ekki aðhaldsleysið.
Er þá bara allt í lagi að taka
áhættuna með svona stóran hóp
unglinga sem raun ber vitni,
eða hvað?
Varla fer á milli mála að
börn Uafa ekki á undanförnum
áratugum haft forgang í tilhög-
un samfélagsins. Hagsmunir
foreldra og annarra vegið
þyngra. Nú er þó sem betur fer
farið að votta fyrir stöku við-
horfsbreytingu. Kominn sér-
stakur Umboðsmaður barna
þeim til varnar og galvaskur
félagsskapur sem sérstaklega
berst fyrir hag þeirra, Barna-
heill (sjá mynd).
MANNLÍFSSTRAUMAR
TÆKNI /Menga borpallaleifar meira í sjó en á landi?
BorpaUar heimsins eru
okkur til vandræða
FJÖGUR hundruð olíuborpallar Norðursjávar bíða niðurrifs.
Yfirbygginguna er auðvelt að flytja í land, en vísindamenn olíu-
félaganna telja að burðarvirkið neðan vatns megi að skaðlausu
•egKÍa niður á botninn.
EFTIR aðeins tuttugu ár getur
olíuævintýrið í Norðursjónum
verið liðin tíð. Fjöldi borpalla, sem
eru einhver dýrustu mannvirki
heims, stendur þá engum til gagns,
og kostnaður við að rífa þá er í hlut-
falli við kostnaðinn við að byggja
þá. Norðursjávarpallarnir eru aðeins
lítill hluti allra fjögur þúsund bor-
palla heimsins, og í heild lýkur olíu-
ævintýrinu um miðja næstu öld, er
mannkynið þarf að vera búið að
koma sér upp öðr-
um orkulindum, og
þeim bæði varan-
legri og miður
mengandi en nú er.
Þá þarf á einhvern
veg að vera búið
að koma fyrir katt-
arnef þeim borpöll-
um er standa nú á
sjávarbotni, og fleirum. Það fór hátt
í fréttum á síðasta ári er olíufélagið
Shell ætlaði að steypa pallinum
Brent Star í Atlantshafið en varð
að hætta við vegna ofurtaps á við-
skiptum. Hinn almenni Evrópubúi
brást við mótmælum Green Peace
með því að hætta að skipta við Shell.
Sú varð niðurstaða deilna sem eru
of flóknar til að mynda sér skoðun
á, enda eftir að varpa ljósi á málið:
Menga borpallaleifar á hafsbotni
meira en ef pallarnir em dregnar á
land, eða eru þeir kannski kjörið
landslag til verndar sjávarlífi og
hrygnandi fiski? Eru þungmálmar
sem þeim fylgja ekki nema brot af
„mengun" sjálfrar náttúrunnar á
hafsbotni, þar sem er vitað að jarð-
hitasvæði ausa ósköpunum öllum af
þungmálmum upp á hafsbotninn, og
vissar gerðir lífs ekki aðeins aðíag-
aðar, heldur einnig háðar þeirri
„náttúmlegu mengun"?
Munurinn er aðeins sá að þeir
hlutir gerast á allt öðrum stöðum, á
miklu sjávardýpi, en slík efni á
gmnnsævi menga líf sem er ekki
vant þeim né aðlagað, auk þess sem
pallaleifunum fylgir nokkur mengun
þrávirkra efna. Deilan um Brent
Star snerist í reynd um mál sem
enginn þekkir svar við: Stafar meira
óhagræði og jafnvel mengun af því
að draga alla palla heimsins á þurrt
og endurnýta þá þar en steypa þeim
í sjóinn eftir viðhlítandi hreinsun?
Er hættandi á að láta pallana menga
frá sér á grunnsævi sem í Norðursjó
með verulegt magn blýs, kadmíns,
kvikasilfurs og fleiri þungmálma
sem bærust út í sjóinn umhverfis?
Gera þeir e.t.v. gagn með því að
vera skjól og uppeldisstöðvar fisks
og annars sjávarlífs? Shell hélt uppi
rökum studdum af reynslu sokkinna
palla í Mexíkóflóa, þar sem er talið
að þeir veiti skjól margfalt ríkulegra
sjávarlífí en var fyrir.
Þar sem Brent Star var annars
vegar, átti að sökkva honum niður
á mikið dýpi, þar sem er talið að
umhverfið sé síður viðkvæmt fyrir
óhjákvæmilegri röskun sem á grunn-
sævi líkt og Norðursjó.
Baráttan um Brent Star stóð 1
reynd um alla palla sem þarf að losna
við framvegis. Niðurrif palls sem
vegur allt að milljón tonna og flutn-
ingur hans að landi er enginn hægð-
arleikur. Það þarf meira en eitt staf-
gólf til að athafna sig með slíkan
óskapnað þegar að landi er komið.
Green Peace-menn hafa ekki getað
fært sönnur á að leifar pallsins sjálfs
mengi sem slíkar, en meginrök
þeirra em þau sömu og áður: Enga
mengun, sjávarbotninn á ekki að
vera ruslahaugur. Sem stendur er
málið óútkljáð og engar vísindalegar
sannanir til hjálpar við að leysa úr
deilunum. Enda fara úrslit þess varla
eftir vísindarökum, heldur því hvort
green Peace getur áfram eins og í
Brent Star-málinu beitt fyrir sig al-
menningi og beitt olíurisana óbein-
um viðskiptaþvingunum.
eftir Egil
Egilsson
ÞIÓDLÍFSÞANKAR /Eru hlutföllin ekki orbin svolítid skekkt?
Hver skautþau?
Á VETURNA fínnst mörgum gott að geta lokað úti myrkrið og kuldann,
dregið gardínurnar fyrir stofugluggann, fæturna undir sig í sófann og horft
á sjónvarpið. En því miður er hið síðastnefnda orðið eilítið vafasamt. A föstu-
dags- og laugardagskvöldum dugir stundum skammt að loka myrkrið úti
bak við gardínurnar, það er nefnilega engu líkara en myrkravöldin hafí tek-
ið sér bólfestu í sjálfu sjónvarpinu. Ein af annarri birtast kvikmyndir kvölds-
ins frá hinum ýmsu sjónvarpsstöðvum á skjánum þegar ýtt er á takka fjar-
stýringarinnar, æði oft eiga allar þessar myndir það sammerkt að fólkið í
þeim er hundelt af glæpamönnum eða geðsjúklingum, nema hvort tveggja sé.
Astundum þýðir varla að laga
til á sér hárið áður en kvik-
myndamessa helgarinnar hefst, aft-
ur og aftur koma atriði sem eru svo
hræðileg að stí-
fasta hárlakk dugir
ekki til að halda
hárinu niðri, svo
ákaft rís það í hita
kvikmyndagláps-
ins. Fyrir hefur
jafnvel komið að
skothríðin í mynd-
unum er svo stór-
n
eftir Guórúnu
Guðlougsdóttur
kostleg og raunveruleg að maður
þorir varla á klósettið meðan hún
dynur yfir, nema þá að skríða eftir
gólfínu. Þegar svo lokastafímir í
lokamynd kvöldsins renna yfír skjá-
inn er rétt svo að maður hafi þrek
til að dragast inn í rúm, svo yfir-
kominn er hægt að verða eftir and-
legt erfiði svona kvikmyndakvölda.
Eitt laugardagskvöld fyrir
skömmu keyrði þó um þvert bak.
Meiri hluta kvöldsins hélt ég fyrir
augun meðan hver geðsjúki glæpa-
maðurinn á fætur öðmm lék listir
sínar á skjánum.Ég hef ekki ná-
kvæma tölu á hversu margir féllu
í valinn þetta laugardagskvöld á
skjánum, en þeir skiptu öragglega
tugum. Mér varð á að hugsa þegar
ég fór út í búð daginn eftir „Merki-
legt að allt þetta fólk skuli vera á
lífi,“ svona var veruleikaskyn mitt
orðið. Ég var þó ekki alveg eins
illa haldin og lítil frænka mín, sem
eitt sinn fór með pabba sínum út í
kirkjugarð. Eftir nokkra leit fundu
þau feðgin leiðið sem þau leituðu
að. Alvarlegur í bragði sagði faðir
telpunnar: „Hér hvíla nú afi þinn
og amma, elskan mín.“ Barnið leit
stórum, bláum augum á pabba sinn
og sagði: „Hver skaut þau?“
Það er ljóst að það er mikið vanda-
verk að velja kvikmyndir fyrir mik-
inn fjölda manna. Hins vegar er jafn
ljóst að fólk hefur ánægju af ýmsu
öðm en harðsvíruðum glæpamynd-
um, þótt þær kryddi óneitanlega
hina kvikmyndalegu tilveru manna.
Sjónvarpið er miðillinn sem kvöld-
vökur nútímans byggjast á. Áður
fyrr hlustaði hin íslenska þjóð sem
bergnumin á íslendingasögurnar,
þjóðararfmn sem mærður er að verð-
leikum á tyllidögum í þjóðlífínu, satt
best að segja er þó ekki allt fallegt
í þeim bókum. Það kann að vera
að sumar af þeim kvikmyndum sem
fólk nagar neglurnar yfír núna kunni
að verða mærðar af svipuðum ákafa
er fram líða stundir, en hitt er ann-
að mál að þar em margar myndir
kallaðar en fáar útvaldar. Gæti ekki
verið farsælla að fækka sýningum
á glæpamyndum í sjónvarpi og gera
meiri kröfur til gæða þeirra? Ef flæði
þeirra er eins mikið og raun ber
vitni á stundum em þær sannanlega
hættar að krydda hina kvikmynda-
Iegu tilvem landsmanna og orðnar
þess í stað sjálf undirstaðan. Með
tilliti til innrætis manna og hegðun-
ar almennt finnst mér eðlilegra að
glæpamyndinar verði kryddið en
myndir um annað efni í mannlegri
tilvem verði hið kvikmyndalega und-
irstöðuefni. Það verður líka harla
tilbreytingarlaust til Iangframa að
horfa stöðugt á samskonar efni,
þótt það eigi að heita spennuefni.
Kvikmyndir þurfa helst að spanna
allt lifróf mannlegs lífs í sæmilega
réttum hlutföllum, þannig má ætla
að mest sé á þeim að græða.