Morgunblaðið - 17.02.1996, Blaðsíða 4

4 C LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 1996 C 5
HÚS viðráðhústorg Tallinn bera endur-
reisnarstarfi borgarbúa fagurt vitni.
í TARTU hefur nokkuð verið unnið að við-
gerðum húsa. Myndin er af ráðhústorginu.
TIMBURHÚS setja svip sinn á miðbæ Vilj-
andi, lágreist og fremur illa á sig komin.
EISTAR EIGA það sameigin-
legt með íslendingum að
vera mjög meðvitaðir um
sögu sína. Lögð hefur ver-
ið sérstök áhersla á að efla söguvit-
und Eista síðan landið öðlaðist sjálf-
stæði árið 1991 eftir hálfrar aldar
hernám Rússa. Á vikulöngu ferða-
lagi mínu til þriggja borga Eistlands
var fólki þannig annt um að ég átt-
aði mig á sögulegum bakgrunni þjóð-
arinnar. Sömuleiðis hefur verið lagt
mikið upp úr því að gera við og
endurnýja gömul hús og sögulegar
minjar í landinu. Þær framkvæmdir
eru hins vegar komnar mislangt eft-
ir því hvaða borgir eiga í hlut. Má
segja að misjafnt ástand borganna
endurspegli efnahagslega afkomu
þeirra og að vissu leyti landfræðilega
stöðu einnig.
Nágranni Norðurlanda
í höfuðborginni Tallinn hefur mest
áunnist í þessu endurreisnarstarfi
enda er hún stærst og hefur mest
aðdráttarafl fyrir erlenda fjárfesta.
Það hefur og mikið að segja að borg-
in stendur við Eystrasaltið og er því
í næsta nágrenni við Norðurlöndin;
það tekur til dæmis aðeins um fjórar
klukkustundir að sigla yfir til Hels-
inki með feiju og helmingi styttri
tíma með hraðskreiðum bátum.
Finnar hafa reyndar lengi siglt
yfir sundið til að gera sér glaðan
dag í Tallinn; þetta tíðkaðist á Sovét-
tíma en hefur aukist síðan Eistland
varð sjálfstætt ríki þrátt fyrir að
Finnar þurfi enn að fá vegabréfsárit-
un vilji þeir vera í landinu í meira
en einn dag. Að vísu eru Tallinn-
búar ekki aliir jafnhrifnir af auknum
heimsóknum Finna; „í miðbænum
verður stundum ekki þverfótað fyrir
dauðadrukknum Finnum sem slaga
hér á land úr feijunum snemma
morguns", segir Alexander Jakovlev,
kennari við Kennaraháskóla borgar-
innar, sem er leiðsögumaður minn,
„og það verður svo sem ekkert lát
á drykkju þeirra eftir að þeir stíga
á land. Þeir sem gista eru yfírleitt á
Hotell Viru enda fara menn þangað
ef þeir vilja þefa uppi vandræði hér
í borg.“
Vitanlega segir þetta ekki alla
söguna um tengsl Eista og Finna.
Síðan þeir fyrrnefndu öðluðust sjálf-
stæði hafa Finnar ásamt Svíum ver-
ið ötulastir við að flytja fjármagn inn
í landið, aðallega með því að stofna
til ýmiss konar rekstrar þar. Umsvif
erlendra aðila hafa verið mest í Tall-
inn vegna stærðar borgarinnar og
landfræðilegrar stöðu.
Efnahagskerfi Eistlands hefur
reyndar tekið stórfelldum breyting-
um á sjálfstæðistímanum; eignar-
hlutdeild ríkisins í atvinnurekstri
minnkaði úr 98% í lok Sovéttíma í
30% í lok árs 1993- Einungis um
20 fyrirtæki og stofnanir í landinu
eru nú ríkisrekin.
Aukið fjárstreymi inn í borgina
hefur meðal annars haft áhrif á
byggingaframkvæmdir í henni. Ný-
byggingum hefur fjölgað mikið og
fjöldinn allur af gömlum húsum hef-
ur fengið andlitslyftingu.
Borgin á sér langa sögu en senni-
lega hefur verið farið að myndast
þéttbýli á landsvæði hennar þegar á
elleftu öld. Á fjórtándu öld hafði
verið reistur voldugur borgarveggur
um hana sem stendur enn; mun hann
hafa verið einn sá stærsti og styrk-
asti sem um gat í norðanverðri Evr-
ópu.
Fjöldi miðaldabygginga einkennir
einnig miðborg Tallinn, gotneskar
kirkjur og hús kaup- og handverks-
manna sem vinsælt hefur verið að
Eftir að Eistland öðlaðist sjálfstæði á ný áríð
1991 hefur meðal annars veríð lögð áhersla
á að gera við gamlar byggingar í landinu.
Þetta endurreisnarstarf hefur gengið best í
höfuðborginni Tallinn, að sögn Þrastar
Helgasonar sem ferðaðist á milli þriggja
borga landsins. Þar lendir líka mest af því
erlenda fjármagni sem streymt hefur inn í
landið á sjálfstæðistímanum.
Morgunblaðið/Þröstur Helgason
SÉÐ YFIR Tallinn af Dómkirkjuhæð. Næst okkur er miðbærinn, hægra meginn má sjá Hotell Viru og fjærst rís hverfi innfluttra Rússa.
gera upp og nýta undir ýmiss konar
starfsemi, meðal annars á sviði
menningar. Ráðhús borgarinnar er
ein elsta bygging hennar, frá 1404,
en við torg þess standa einnig yngri
hús sem öll bera endurreisnarstarfi
borgarbúa fagurt vitni.
Tallinn-búar eru mjög stoltir af
miðborg sinni enda er fátt þar sem
minnir á Sovéttímann. Rétt utan
hennar standa hins vegar byggingar
sem reistar voru á hernámsárunum
og eru dæmigerðar fyrir bygging-
arstíl Sovétveldisins. Alexander
bendir á áðurnefnt Viru Hotell, há-
hýsi sem hann telur algjöran stíl-
brjót í borginni rétt eins og Hotell
Olúmpia, annað háhýsi skammt þar
frá. Nýtt landsbókasafn í borginni,
gert úr kalksteini sem notaður hefur
verið við byggingu húsa í borginni
frá miðöldum, þykir einnig minna
um of á tíma ófrelsis. Byggingin,
sem er í póstmódernískum stíl, hefur
á sér virkismynd; gluggar eru fáir
enda er afar dimmt í safninu. Bygg-
ingin þykir einnig minna óþægilega
á hinn þungbúna og massífa stíl
Alberts Speers, arkítekts Adolfs
Hitler.
í Tallinn býr um hálf milljón
manna en rúmlega helmingur þeirra
eru Rússar, flestir verkamenn sem
fluttir voru í stórum hópum til starfa
í Eistlandi á Sovéttíma. Rússanna
biðu ókeypis íbúðir í stóru úthverfi
Tallinn-borgar sem samanstendur
af tugum og hundruðum sams konar
blokka. í þessu hverfi búa nú yfir
100.000 Rússar; ofan af dómkirkju-
hæðinni í miðri borginni sé ég hvar
það breiðir úr sér grátt á lit; þegar
ég spyr hvort ekki sé hægt að fara
þangað fæ ég þvert nei, það er ekki
hættandi á það.
HLIÐ borgarveggsins í Tallinn, sem reistur
var á 14. öld, er í hjarta borgarinnar.
LANDSBÓK ASAFNIÐ í Tallinn þykir sumum minna óþægilega á hinn
þungbúna og massífa stíl Alberts Speers, arkítekts Adolfs Hitler.
Endurreisn
í Eistlandi
Háskólabærinn Tartu
Tartu er næststærsta borg Eist-
lands en íbúar hennar eru um það
bil jafnmargir og í Reykjavík. Há-
skóli Eistlands er í borginni og mót-
ast svipur hennar nokkuð af því;
bærinn er fullur af háskólabygging-
um og ungu fólki. Mér er tjáð að
Eistar hafi alltaf lagt mikla áherslu
á menntun barna sinna og að mennt-
un hafi öðlast aukið vægi eftir að
landið varð sjálfstætt. Skólakerfið er
hins vegar í molum vegna fjárskorts.
„Laun kennara eru svo lág að þau
nægja vart fyrir framfærslu,“ segir
Madis Kanarbik hjá Norrænu upplýs-
ingaskrifstofunni í Tartu og fyrrum
kennari, „og þau hafa orðið til þess
að sífellt fleiri þeirra hafa leitað á
önnur mið eftir að einkageirinn fór
að styrkjast á sjálfstæðistímanum."
Tartu er í suðausturhluta Eistlands
og aðeins í 180 km fjarlægð frá
Tallinn. Borgin hefur tvisvar sinnum
orðið fyrir miklum skakkaföllum.
Árið 1775 brann stærstur hluti henn-
ar og var hún þá endurreist í klassísk-
um stíl. Þær byggingar standa vel-
flestar enn nema þær sem eyðilögð-
ust í sprengiárásum í seinna stríði.
Meðal þeirra bygginga sem fóru illa
í stríðinu var dómkirkjan sem byggð
var í gotneskum stíl á 13. öld.
í Tartu hefur nokkuð verið unnið
að viðgerðum húsa í miðborginni en
nýbyggingar eru ekki mjög áber-
andi; segja íbúar það dæmigert að
tvö nýjustu húsin skuli vera bankar.
ísköíd nótt í Viljandi
Borgin Viljandi er minnst þessara
borga en þar búa um 25.000 manns.
Viljandi stendur í gömlu landbúnað-
arhéraði í suðurhluta landsins. Fyrir
síðustu aldamót bjuggu í héraðinu
ríkustu bændur Eistlands; þetta var
þegar þjóðin var að vakna til sjálf-
stæðis og baráttan fyrir frelsi undan
margra alda oki erlendra þjóða var
að ná hámarki. Á þessum tíma var
Viljandi miðpunktur frelsisbaráttun-
ar þar sem bændahöfðingjar lögðu á
ráðin um að klekkja á kúgurum sín-
um.
Nú er öldin önnur. Fátt minnir á
forna frægð bæjarins. Hér hefur ekki
verið unnið að uppbyggingu og end-
urreisn af sama krafti og í Tallinn
eða Tartu enda hafa erlendir fjárfest-
ar haft lítinn áhuga á því að veita
fé til atvinnulífs þar eða stofna til
rekstrar. Tiníburhús setja svip sinn
á miðbæ borgarinnar, lágreist og
fremur illa á sig komin.
Helsta stolt borgarbúa er Ugala-
leikhúsið sem talið er eitt það besta
í landinu, bæði hvað varðar listræna
stjórnun og tæknilega möguleika
hússins sjálfs. Áhugi bæjarbúa áleik-
iistinni hefur þó minnkað um helming
frá því sem var á Sovéttíma, aðeins
er setið í um það bil þriðjungi af 599
sætum hússins þegar ég sé upp-
færslu þess á verki Tennessee Will-
iams, Sumarið og reykurinn. Mark-
aðsstjóri hússins sér ástæðu til að
afsaka þessa dræmu aðsókn og segir
að nokkrir hópar framhaldsskóla-
nema hefðu afpantað miða sína
vegna skæðrar flensu sem væri að
ganga.
Eg gisti eina nótt í Viljandi á
Hótel Mánnimáe sem er í íbúahverfi
rétt utan miðbæjarins. Þetta er fimm
hæða hús, grátt á litin. Það er tíu
ára gamalt og var upphaflega byggt
fyrir byggingaverkamenn. Förunaut-
ur minn sem pantaði herbergin sagð-
ist hafa haldið að búið væri að laga
húsið að nýju hlutverki sínu en svo
er ekki. Steypurykið er enn á veggj-
um hússins eins og ég kemst að þeg-
ar ég klöngrast stigana upp á fimmtu
hæð. Rúmin eru gijóthörð og hús-
gögn af skornum skammti. Þetta var
ísköld nótt á Hótel Mánnimáe enda
var eitthvert ólag á ofninum.
Morgunin eftir held ég aftur norð-
ur á bóginn, til höfuðborgarinnar
Tallinn. Þótt þangað sé aðeins um
200 km. leið hef ég ferðast nánast
landshornanna á milli enda er Eist-
land aðeins um 30.000 km2 að flatar-
máli ef fjöldi eyja undan vestur-
ströndinni er frátalinn. Eistland er
láglent og skógi þakið. Á leiðinni
norður horfi ég inn í kennimarka-
laust skógarþykknið og velti því fyr-
ir mér hvernig náttúrulýríkin hefur
hljómað hjá eistnesku rómantíkerun-
um; skyldi ekki hafa vantað í hana
fjöllin og dalina?
Dystein Lonn
Það sem býr
undir yfirborðinu
Norðmaðurinn 0ystein Lonn, bókmennta-
verðlaunahafí Norðuriandaráðs 1996, fær
verðlaunin fyrir smásagnasafnið Hvað eig-
um við að gera í dag? og fleiri smásögur.
Jóhann Hjálmarsson vekur máls á því
að smásögur séu öflug bókmenntagrein á
Norðurlöndum og hugleiðir einkenni vel
heppnaðra smásagna.
ITILEFNI þess að norski ri-
töfundurinn 0ystein Lonn
hlýtur Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs í ár hefur
verið bent á að smásagnagerð
standi með blóma um þessar
mundir. Lonn fékk verðlaunin
fyrir smásagnasafnið Hva skal
vi gjore i dag? og andre noveller.
Annað smásagnasafn sem einnig
var tilnefnt til verðlauna vakti líka
athygli: Charlie Boy eftir Finnann
Johan Bargum. Smásagnagerð
verður seint lögð niður, en skáld-
sögur njóta yfirleitt meiri vin-
sælda og þykja mernaðarfyllri
skáldskapur. Orsögur hafa þó
unnið á, stuttar sögur sem geta
stundum verið á mörkum ljóðs
og prósa.
Dómnefnd bókmenntaverð-
launanna segir um höf-
undinn í greinargerð
að hann hafi í skáld-
skap sínum ævinlega
rannsaka veruleikann í kringum
mig finn ég hið óvænta, það sem
kemur á óvart.“
Þrjátíu ára
rithöfundarferill
Hva skal vi gjore i dag? er
fjórða smásagnasafn Oysteins
Lonn, en eftir hann Iiggja að
auki skáldsögur og frásagnir.
Fyrsta bókin var smásagnasafnið
Prosesjonen, 1966. Fyrir smá-
sagnasafnið Thranes metode og
andre noveller (1993) fékk 0y-
stein Lonn Brage-verðlaunin og
Gagnrýnendaverðlaunin. Hirts-
hals Hirtshals (1975) er rómað-
asta skáldsaga hans og sú bók
sem er hvað nýstárlegust. Ekki
verður þó fullyrt að hann storki
beinlínis hefðbundnum frásagn-
armáta í verkum sínum.
Norskir gagnrýnend-
ur eru yfirleitt þeirrar
skoðunar að Thranes
Lesandinn
verður á nál-
beint sjónum að því um og VÍII Ólm- metode sé besta smá-
sem felst undir yfir- ur halda lestri sagnasafn Lonns, verð-
borði tungumálsins, áfram launabókin standist
hann sé óumdeilanleg- , ekki alveg samjöfnuð
ur meistari margræðr-
ar umræðu. Þegar bók Lonns var
•tilnefnd til verðlauna lét hann
eftirfarandi orð falla:
„Ég sæki efni í hið kunnug-
lega. En það verður eithvað að
búa undir hversdagslegu yfir-
borði. Góð smásaga_ er saga sem
upphefur sjálfa sig. í kviku tíunda
áratugar felst sá möguleiki að
lýsa því sem er undir yfirborðinu.
I þeirri andrá sem ég byija að
við hana. Engu að síður
hafa þeir lofað bókina og telja
höfundinn vel að verðlaununum
kominn.
Margir hafa nefnt Kjell Askild-
sen, en bók eftir hann var tilnefnd
fyrir nokkrum árum. Lann og
Askildsen eiga það sameiginlegt
að það hefur tekið tíma fyrir þá
að fá viðurkenningu. Erlendis er
Askildsen þekktari. Benda má á
að smásagnasafn eftir hann er til
í íslenskri þýðingu Hannesar Sigf-
ússonar: Síðustu minnisblöð Tóm-
asar F. fyrir almenningssjónir.
Fáir íslenskir lesendur þekkja aft-
ur á móti Lonn.
Raunsæi og óþol
Oft eru það afar hversdagsleg
atvik sem Öystein Lonn lýsir. Þau
bregða hins vegar Ijósi á margt,
eiris og til dæmis samskipti kynj-
anna, þrúgandi hversdagsleik eða
líf á afviknum stöðum. Það sem
er einkar raunsæislegt getur allt
í einu opinberað leyndarmál,
stundum valdið óhugnaði. Kjell
Askildsen skrifar á köflum í anda
Kafka og lagar sig oft að evr-
ópskri hefð nútímasögunnar, en
0ystein Lann skrifar að mestu í
raunsæissstíl. Það sem einkennir
sögur hans og gefur þeim sér-
stakt gildi eru samtölin, þetta
vandasama form sem svo fáir
ráða við.
Samtöl verða oft til þess að
afhjúpa lítið söguefni, valda le-
sanda tómleika og gera hann
áhugalausan um framvindu sögu.
Þetta gerist ekki hjá Lonn sem
kann að gæða samtöl spennu svo
að lesandinn verður á nálum og
vill ólmur halda lestri áfram. I
smásögum Lonns er óþol hluti af
töfrunum.
Titilsaga Hva skal vi gjore i
dag? er ein þessara dæmigerðu
sagna sem einkennast af því að
smám saman verður lesandanum
ljóst hvað höfundurinn er að fara
með frásögn úr einkalífi. Aðrar
sögur hafa spennuna í sér frá
upphafi, en höfundurinn kann líka
vel listina að láta hina raunveru-
legu sögu ekki birtast lesandan-
um fyrr en í lokin. Þá getur allt
oltið á einni setningu, einu and-
svari.
Engin örugg uppskrift er til
að smásögu, en kannski má segja
að óhætt sé að fara að sömu ráð-
um og gilda um ljóðagerð: Að
segja ekki of mikið, leyfa lesand-
anum að geta í eyðurnar. Hnitm-
iðun og ögun eru orð sem þykir
við hæfi að nota um list smá-
sagnahöfunda á borð við 0ystein
Lenn.