Morgunblaðið - 25.02.1996, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 25. FEBRÚAR 1996 11
við málefnalega umræðu því persónur eru
nefndar til sögunnar og málefni verða útund-
an. En það er gömul saga og ný á íslandi
að við tölum of mikið um persónur og of lít-
ið um málefni,“ segir sr. Kristján Valur.
Áratugur safnaðaruppbyggingar
Yfirlýst stefna Þjóðkirkjunnar er sú að
þennan áratug skuli safnaðaruppbygging
vera meginverkefni og yfirskrift alls starfs
hennar. Séra Öm Bárður Jónsson, fræðslu-
stjóri Þjóðkirkjunnar, var ráðinn verkefnis-
stjóri safnaðaruppbyggingar Þjóðkirkjunnar
árið 1990, ári eftir að sr. Ólafur Skúlason
varð biskup. Fjöldi námskeiða hefur verið
haldinn um landið síðan til eflingar safnaðar-
starfinu. Sr. Örn Bárður segir að margir
hafi fundið starfsvettvang í kirkjunni og
gefið fólki aukna tiltrú á henni. „Fólk er að
uppgötva vettvang þar sem það getur nýtt
hæfileika sína og starfað sér til uppbygging-
ar og öðrum til blessunar," segir hann. Hann
bætir við að fólk geri sér nú grein fýrir að
kirkjan þurfi að breyta áherslum sínum og
starfsháttum. „Stundum er sagt að kirkjan
sé ennþá í sveitinni og sumir innan hennar
séu ekki komnir inn í 20. öldina, hvað þá
21. öldina," segir sr. Örn Bárður.
Staða sóknarnefnda styrktist með
nýjum lögum
Með nýjum lögum um sóknargjöld sem
gengu í gildi árið 1985 vænkaðist mjög fjár-
hagur safnaðanna. Söfnuðimir vetja gjöldum
eftir ákveðnum reglum sem þó era rúmar og
finnst sumum sem þar þyrfti að koma til
meiri stýring og leiðbeining um hvernig skuli
veija fjármunum og hvaða verkefni skuli vera
efst á blaði. Staða sóknarnefnda styrktist einn-
ig mjög þegar þeim var falið að velja presta.
„Sóknarnefndimar hafa fengið aukin völd með
breytingu á lögum um veitingu prestakalla.
Þær era orðnar kjörmenn við tilnefningu
presta. Ég held að það hafi ekki náðst sátt
um þá breytingu. Það eru ákveðin öfl sem
hafa viljað efla sóknarnefndirnar en öðrum
fínnst að þær séu að fá áhrif á kostnað emb-
ættismannageirans," segir sr. Hjalti Hugason.
Agmúar á skipulagi koma fram
Sr. Örn Bárður segir að í ljós hafi komið
að skipulag kirkjunnar geri ekki ráð fyrir
miklu starfsmannahaldi en það hafi aukist
með auknum fjárráðum. „Þetta getur valdið
spennu milli sóknarnefndar og prests. Það
er sóknarnefndin sem ræður fólk og segir
því upp en ekki presturinn. Kirkjan stendur
á krossgötum og framrni fyrir mjög hröðum
breytingum í þjóðfélaginu. Hún er varla búin
að átta sig á nýrri stöðu sinni og nýjum
möguleikum sem felast í betri ijárhag. Þegar
starfsfólki fjölgar þá koma í ljós þessir agnú-
ar á skipulagi kirkjunnar. Hver er eiginlegur
framkvæmdastjóri hins daglega starfs?“ spyr
Örn Bárður.
Hann segir að þetta eigi einkum við í stór-
um söfnuðum. Þar þurfi kirkjan að vera opin
allan daginn en presturinn geti ekki verið
þar alltaf. Hann sinni störfum um alla sókn
og jafnvel utan hennar. Oft sé hringt heim
til presta utan venjulegs vinnutíma og þá
lendi það gjarnan á ijölskyldu prestsins að
taka við beiðnum og skilaboðum. „Kirkjan
er að mörgu leyti langt á eftir tímanum hvað
þetta varðar. Hún þarf að skipuleggja sig
öðravísi og reka starf sitt með tæknilegri og
markvissari hætti,“ segir sr. Örn Bárður. „En
hún er eins og risastórt skip og maður snýr
því ekki við á punktinum. Hún er þung í
vöfum, samband tæplega 300 sókna þar sem
fleiri þúsund manns eru í sóknarnefndum."
Nefnd óháðra manna til að taka á
deilumálum
Sr. Örn Bárður telur óheppilegt að deilu-
mál sem upp koma milli sóknarnefndar og
prests séu leyst fyrir milligöngu prófasta
og biskups. Það sé ótrúverðugt fyrir leik-
menn að milligöngumenn séu starfsbræður
prestsins. Þetta megi leysa með því að setja
á stofn nefnd óháðra manna sem taki á
deilumálum. Þá segir sr. Örn Bárður óæski-
legt að sami prestur geti setið alla starfsæ-
vina í sama prestakalli. Þeir geti verið ævir-
áðnir í kirkjunni sem heild en hún ætti að
geta sent þá á milli sókna. Hann nefnir að
í Þýskalandi sé það fyrirkomulag að prestar
séu 10 ár á hvetjum stað og þá fái þeir
nýtt brauð.
Örn Bárður telur lög setja kirkjunni of
þröngar skorður. Hann segir að í gegnum
tíðina hafi komið upp deilumál þar sem eina
rétta lausnin hefði verið sú að víkja prestinum
úr embætti. Löggjöfín veiji prestinn hins
vegar það vel að hann geti leyft sér ákaflega
margt og verið búinn að margvalta yfir söfn-
uðinn áður en hann er settur af. „Við erum
hugsanlega að súpa seyðið af þessu. Ef
rammi laganna hefði leyft að taka á málum
með meira afgerandi hætti þá værum við
betur sett. F'ólk hefur hrökklast frá kirkj-
unni, kalið á hjarta og vonsvikið af því að
það hefur lent í deilum við prestinn en hann
hefur réttinn alltaf sín megin og stendur
með pálmann í höndunum," segir hann.
Hann segir fjölmörg vandamál hafa komið
upp í biskupstíð hr. Ólafs sem erfitt hafi
verið að leysa úr vegna þess að ekki hafi
verið búið að endurskoða löggjöf en margt
hafi líka tekist vel.
Prestar of miklir embættismenn
Sú gagnrýni hefur komið fram að guðfræði-
deildin mennti embættismenn og þaðan komi
þeir án þess að hafa lært nokkuð í stjómunar-
fræðum, hvemig skuli vinna með sóknar-
nefnd, hvprnig valdi sé deilt út og hvernig
örva skuli aðra til þátttöku. Ef þetta væri
kennt mætti vafalaust koma í veg fýrir erfíð-
leika víða. Þá benda menn á að fyrir utan
bóklegar gáfur séu aðrar gáfur ekki síður
mikilvægar og hæfileiki til að umgangast fólk.
Sjálfstæði kirkjunnar aukið
Á síðustu áram hafa verið gerðar miklar
breytingar á skipulagi kirkjunnar. Kirkju-
málaráðherra og kirkjan hafa verið sammála
um að gera kirkjuna sjálfstæðari og færa
vald frá Alþingi og ráðuneytinu yfir til kirkj-
unnar. Þetta hefur gerst smátt og smátt á
síðustu 10-15 árum. Fyrir liggur að stíga
enn stærra skref í þessa átt með frumvarpi
til laga um stöðu, stjórn og stjómhætti kirkj-
unnar. Kirkjuþing hefur tvívegis fjallað um
framvarpið og samþykkt að það verði lagt
fram á Alþingi. Stefnt var að því að leggja
framvarpið fram á þessu þingi, en samkvæmt
upplýsingum Morgunblaðsins hefur dóms-
og kirkjumálaráðherra ákveðið að fresta því
að leggja það fram vegna þeirra deilna sem
staðið hafa innan kirkjunnar.
Séra Þorbjörn Hlynur Árnason, sóknar-
prestur á Borg, sat í nefnd sem samdi frum-
varpið og 'þekkir það því vel.
„í frumvarpinu er gert ráð fyrir að kirkjan
sjálf geti, aðallega í gegnum kirkjuþing, sett
skýrar starfsreglur og brugðist við breyttum
aðstæðum í samfélaginu á hveijum tíma. í
dag hefur kirkjan þurft að leita til Alþingis
með flestar breytingar.
Ekki skýr ákvæði
um aðra en presta
Það má segja almennt að fram að þessu
hafi ekki verið til skýr ákvæði í gildandi
kirkjurétti um stöðu og réttindi annarra
starfsmanna kirkjunnar en sóknarpresta. Það
gildir um meðhjálpara, organista, fræðara,
djákna og annað starfsfólk. í frumvarpinu
er reynt að taka á þessu.
Markmiðið með framvarpinu er að færa
frumkvæði, ábyrgð og völd frá Alþingi og
ráðuneyti yfir til kirkjulegra stofnana. Þetta
kemur því til með að gera stjórnkerfi kirkj-
unnar skilvirkara, en ég tel hins vegar að
stjórnskipulag kirkjunnar sé í grandvallaratr-
iðum viðunandi."
Aukið sjálfstæði kirkjunnar kallar á að hún
sjálf móti reglur um hverjir eigi að fara með
þetta aukna vald og hvernig eigi að beita
því. Heimildarmönnum Morgunblaðsins ber
flestum saman um að þessar reglur séu ekki
að öllu leyti nægilega skýrar eða a.m.k. hafi
þær ekki náð að festa sig í sessi.
„Ef svona hlutverkaskilgreiningar eru ekki
markvissar og ganga ekki nægilega hratt
fyrir sig og kannski ekki unnið að þeim á
nægilega breiðum grundvelli held ég að þær
séu hættulegar og valdi hugtaka- og hlut-
verkaárekstrum sem og óvissu,“ sagði sr.
Hjalti Hugason um þessar breytingar á
stjórnskipulagi kirkjunnar. Hann sagði að
kirkjan hefði ekki náð að þróa stjórnkerfi
sitt þannig að um það skapaðist sátt.
Aukin umsvif biskupsembættisins
Umsvif biskupsembættisins hafa vaxið
mikið á seinustu árum. Það fær stöðugt fleiri
stjórnsýsluverkefni frá ríkisvaldinu og starfs-
mönnunum fjölgar m.a. vegna þess að biskup
hefur haft frumkvæði að ýmsum nýjum verk-
efnum innan kirkjunnar. En þessi auknu
umsvif, sem að miklu leyti taka til verald-
legra hluta, leiða til þess að staða biskups
gagnvart prestum breytist.
„Á seinustu árum hefur mikið af verkefn-
um verið flutt frá kirkjumálaráðuneytinu til
biskups. Meðan málin voru hjá ráðuneytinu
og einhveijum fannst á sér brotið talaði stjórn
Prestafélagsins við ráðuneytið. Ef ekki feng-
ust svör fór stjómin á fund biskups og bað
hann liðsinnis í viðureigninni við ráðuneytið.
Það fékkst alltaf. Þannig náðist oft árangur
fyrir kirkjuna og Prestafélagið. Nú er þetta
breytt. Það gefur augaleið að með þessum
tilflutningi á verkefnum hafa Prestafélags-
forystan og prestarnir þar með misst sterkan
bandamann, sem biskupinn var. í staðinn
erum við orðnir viðsemjendur biskups," sagði
Geir Waage, formaður Prestafélagsins.
Til að skýra þetta nefndi Geir nýlegt dæmi.
Prestar eru með bílasamninga við bílanefnd
ríkisins. Til skamms tíma hefur kirkjumála-
ráðuneytið farið með þetta verkefni og prest-
ar haft öll samskipti um málið við það. Sum-
ir prestar hafa verið með opna bílasamninga
og aðrir með lokaða. Geir sagði að ráðuneyt-
ið hefði nýlega fært þennan málaflokk til
biskupsstofu. Biskupsstofa hefði í kjölfarið
tekið þá ákvörðun að allir prestar færu á
lokaða bílasamninga, sem hefði í för með sér
Prestar eru nú
orðnir viðsemjendur
biskupsins, en áður
sóttu þeirtil kirkjumála-
ráðuneytisins með
kvartanir.
Staða sóknarnefnda
hefur styrkst. Þær velja
nú presta og fjárráð
þeirra hafa aukist.
Verkaskipting milli
þeirra og presta er
óskýr og faliin til að
valda ágreiningi.
að hópur presta fengi miklu minni greiðslur
fyrir akstur en áður. Geir sagði að ef Presta-
félagið vildi veita þessum prestum aðstoð við
leiðréttingu mála yrði það að gera ágreining
um það við biskup, en áður hefði sá ágreining-
ur verið við ráðuneytið og þá hefði biskup
jafnvel aðstoðað Prestafélagið við að sækja
málið á þeim vettvangi.
Baldur Kristjánsson biskupsritari sagði
það að hluta til rétt hjá Geir að aukin um-
svif biskupsembættisins hefðu breytt stöðu
þess. Hann sagði að þetta myndi hins vegar
færast í það horf að þessi mál yrðu leyst
af embættismönnum á biskupsstofu án af-
skipta biskups. í nágrannalöndunum, þar
sem sjálfstæði kirkjunnar hefði einnig verið
aukið, hefði þróunin orðið sú að biskup hefði
orðið meira kennivald, en látið öðrum eftir
veraldlega umsýslan. Sama myndi gerast
hér.
Að stjórna kirkjunni gegnum
breytingar
Það eru skiptar skoðanir um hvernig hr.
Ólafi Skúlasyni hefur tekist að stýra kirkj-
unni gegnum þetta breytingaskeið. Sumir
segja að hann hafí í öllum meginatriðum
verið farsæll leiðtogi, en aðrir gagnrýna verk
hans. Við biskupskjörið árið 1989 heyrðist
sú gagnrýni að Ólafur væri ekki nægilega
sterkur kennimaður og stæði sem slíkur að
baki hr. Sigurbirni Einarssyni. Stuðnings-
menn hans bentu á aðra kosti hans.
Einn heimildarmaður Morgunblaðsins úr
prestastétt orðaði þetta með eftirfarandi
hætti: „Við biskupskjörið 1989 héldu stuðn-
ingsmenn Ólafs því mjög fram, honum til
lofs, að hann væri svo góður skipuleggjandi
að stjórnarhættir í kirkjunni myndu blómstra
undir hans stjórn, en það hefur hins vegar
komið á daginn að það eru nákvæmlega þeir
hlutir sem hafa farið verst undir hans stjórn.“
Aðrir hafa bent á að þessi gagnrýni á störf
Ólafs sé ekki sanngjörn. Kirkjan hafi gengið
í gegnum miklar breytingar og það sé ekki
við því að búast að biskup geti stýrt henni
í gegnum þær án gagnrýni. Kirkjan hafi eflst
mikið í tíð Ólafs og hann hafi beitt sér fyrir
margvíslegum umbótum á ýmsum sviðum.
Margir eru sammála um að kirkjan hafi
verið í mikilli sókn í biskupstíð hr. Ólafs
Skúlasonar og þeir segja að fólk nefni oft
að fyrra bragði að því finnist kirkjan vera
öflugri, opnari og snerta fleiri þætti en hún
gerði áður. Þetta hafi t.d. komið mjög skýrt
fram í kringum snjóflóðin á síðasta ári.
Kom með ferskar hugmyndir
Séra Þórir Stephensen segir herra Ólaf
njóta trausts og hafa staðið sig vel, allt frá
því hann kom heim frá Bandaríkjunum með
ferskar hugmyndir um æskulýðsstarf. Hann
hafi mótað starf æskulýðsfulltrúa og tendrað
áhuga margra til æskulýðsstarfs í söfnuðun-
um. „Við unnum margir mjög glaðir undir
hans handleiðslu. Síðan gerðist hann prestur
í Bústaðasókn og sýndi gífurlega mikla hæfi-
leika til að láta fólk vinna saman, fékk mjög
sterka og góða menn til liðs við sig og sýndi
mikla skipulagshæfileika. Svo kemur að því
að honum er treyst til að verða prófastur,
1983 er hann kosinn vígslubiskup og 1989
biskup. Þá varð mikil samstaða um hann.
Menn horfðu til hins góða starfs Ólafs. Hann
hefur gott fjármálavit, er mikill málamaður
og kann vel að koma fram. Við áttum mjög
gott samstarf við hann, sama á hvaða línu
menn voru í prófastsdæminu. Ég held að
langflestir hafi kosið hann,“ sagði sr. Þórir.
„Það veldur mörgum prestum áhyggjum
hvað almennt viðhorf til biskupsins er nei-
kvætt og hefur verið það lengi. Biskupinn
er andlit kirkjunnar út á við og hann þarf
því að njóta virðingar. Staða hans að þessu
leyti batnar ekki við þetta nýjasta áfall,“
sagði einn viðmælandi Morgunblaðsins úr
klerkastétt.
Annar viðmælandi sagði Ólaf ekki njóta
þess trausts sem biskup ætti að njóta meðal
presta. Hin mikla fjölgun og endurnýjun sem
orðið hefði í prestastéttinni hefði haft gífur-
leg áhrif á þróun í þá átt og gerði biskupi
erfíðara fyrir að halda fast í taumana. Þess-
um nýju prestum hafí fylgt ný viðhorf og
þeir hafi ekki lotið þeim aga sem prestar
gerðu áður. „Sigurbjörn kallaði menn inn á
teppi til sín og talaði yfir þeim og kom fyrir
þá vitinu ef eitthvað kom upp á. Þá virtu
menn það og tóku til greina það sem hann
sagði. Pétur hafði lag og lempni á að tala
menn til sátta ef upp kom ágreiningur en
svo er eins og Ólafur hafi misst þessi ítök.
Fjölgunin í stéttinni hefur ýtt undir það. Það
liggur í hlutarins eðli. Það hefði þurft afskap-
lega sterkan persónuleika til að lialda sama
aga og Sigurbjörn gerði,“ segir viðmælandi.
Annar viðmælenda sagði að inn í stéttina
hefðu komið ókirkjuvanir menn, sem hefðu
ekki fengið neitt trúarlegt uppeldi og væru
meira fræðilega kristnir. „Áður fyrr gerðu
menn sín mál upp við biskupa sína privat