Morgunblaðið - 28.02.1996, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
MIÐVIKUDAGUR 28. FEBRÚAR 1996 17
Leiðtoginn sem setti svip
á samtíðina en hafði
umdeild áhrif á framtíðina
*
I kvöld eru liðin tíu ár frá því að Olof Palme
forsætisráðherra Svía var skotinn til bana á
götu í miðborg Stokkhólms. Morðinginn
hefur aldrei fundist og Svíar hafa átt erfítt
með að kyngja því að þetta gæti gerst. En
Svíar eiga einnig við efnahagsörðugleika að
etja og aðstæðumar nú bregða því skugga
á þann ljóma sem mörgum þótti stafa af
leiðtoganum á sínum tíma, líkt og Sigrún
Davíðsdóttir rekur hér á eftir.
LYSFÖRIN, , sem farin
verður í kvöld til að minn-
ast morðsins á Olof Palme
er ekki aðeins til minning-
ar um hann, heldur einnig til að vekja
athygli á vaxandi ofbeldi, sem komst
svo svo eftirminnilega inn í þjóðarvit-
und Svía einmitt þegar Palme var
skotinn til bana undir miðnætti fyrir
tíu árum af óþekktum manni.
En Palme er enn umdeildur. Var
hann tvístígandi leiðtogi, sem lét
berast með straumnum i innanlands-
málum en breiddi úr sér á alþjóða-
vettvangi? Fjölmiðlar í Svíþjóð hafa
undanfarna daga velt fyrir sér öllum
hliðum Palmes og morðsins. Svörin
fara ekki hjá því að endurspegla þá
togstreitu sem reynir á burðarásana
í hinum gamla flokki Palmes, Jafnað-
armannaflokknum.
Olof Palme var að koma úr kvik-
myndahúsi í miðbænum með konu
sinni, Lisbeth, þegar hann var skot-
inn til bana. Þótt Palme væri forsæt-
isráðherra hafði hvorki honum né
öðrum dottið í hug að ástæða væri
til sérstakrar öryggisgæslu hans.
Saga morðrannsóknarinnar er saga
í lagi og greinir frá
mistökum og undarleg-
um tilraunum opinberra
aðila og einkaaðila til
að komast að hinu
sanna. Tvær tilgátur
eru einkum á lofti. Ónn-
ur að morðið hafi verið
verk einhvers brjálæð-
ings sem hafi lagt sjúk-
lega fæð á Palme. Hin
er að morðið hafi af
óþekktum ástæðum
verið skipulagt af hópi
manna, hugsanlega
tengdum öryggislög-
reglunni, og sú tilgáta
hefur nýlega verið rakin
í bók.
En hvernig sem í
pottinn var búið hafa 85 prósent
Svía samkvæmt Gallupkönnun misst
trú á að morðið verði nokkru sinni
upplýst. Rétt rúmur helmingur Svía
álítur því eins gott að hætta rann-
sókninni, sem hefur kostað_ um ijóra
milljarða íslenskra króna. Árið 1989
var Christer nokkur Pettersson látinn
laus eftir að hafa verið grunaður um
morðið. Hann hefði fallið inn í fyrri
kenninguna um geðtruflaðan mann,
en í réttarhöldum yfir honum þótti
sekt hans ekki sönnuð, þó að ekkja
Palmes, hefði bent á hann sem morð-
ingjann. Þar með er torveldara að
komast að hinu sanna, því nýr sak-
borningur gæti alltaf borið það fyrir
sig að ekkjan hefði þegar bent á
annan mann.
Skorinorður gagnrýnandi á
alþjóðavettvangi
Palme fæddist 1927 í vel stæðri
Stokkhólmsfjölskyldu. Faðir hans
var forstjóri tryggingafélags og móð-
ir hans af þýsk-lettneskri aðalsætt.
Vegna ætternisins var honum tekið
með tortryggni í Jafnaðarmanna-
flokknum, þar sem það þótti dyggð
að vera fæddur í verkamannafjöl-
skyldu. Hann fór í háskóla, var með-
al annars eitt ár í Bandaríkjunum í
námi, tók þátt í evrópskum stúdenta-
samtökum og ferðaðist mikið á þeim
tíma, þegar slíkt var enn sjaldgæft.
Þegar á stúdentsárunum gekk hann
í Jafnaðarmannaflokkinn og varð
brátt aðstoðarmaður Tage Erlanders
þáverandi flokksformanns. Síðan
settist hann á þing, varð ráðherra
og loks óumdeildur eftirmaður Er-
landers sem formaður og forsætis-
ráðherra þegar hann lét af embætti
1969. Næstu sjö árin var Palme for-
sætisráðherra og síðan aftur 1982
og þar til hann lést.
Palme hafði áhuga á alþjóðamál-
um, lét mjög til sín taka á vettvangi
Sameinuðu þjóðanna og var um tíma
sáttasemjari í deilu írans og íraks.
En kannski var mest tekið eftir
harðri gagnrýni hans á stefnu
Bandaríkjamanna í Víetnam frá
1965 en megn andstaða var við
stefnu Bandankjastjórnar í Svíþjóð.
Árið 1968 komst hann
á forsíður blaða víða um
allan heim, þar sem
hann gekk í fararbroddi
fyrir kyndilgöngu gegn
Víetnamstríðinu, auk
þess sem hann hélt
harðorða ræðu við þetta
tækifæri.
En skorinorð afstaða
Palmes gegn Víetnam-
stríðinu og alþjóðleg
afskipti hans styrktu
einnig þá sjálfsímynd
Svía að þeir væru öðru
vísi en aðrar þjóðir,
færu sínar eigin leiðir
og ættu ekki endilega
samleið með öðrum.
Þessi sjálfsímynd hefur
flækst nokkuð fyrir Svíum undanfar-
in ár, þegar breyttar aðstæður krefj-
ast aukinnar alþjóðasamvinnu. En
gamall vinur Palmes, Harry Schein
rithöfundur, segist í viðtali við Morg-
unblaðið ekki í neinum vafa um að
Palme hefði notið sín vel við núver-
andi aðstæður. Palme hélt einnig
uppi gagnrýni á Bandaríkjamenn
vegna afskipta þeirra af málefnum
ríkja í Suður-Ameríku og hann beitti
sér mjög fyrir málstað blökkumanna
í Suður-Afríku. Nýlega vísuðu sænsk
stjórnvöld tyrkneskri fjölskyldu úr
landi. Fjölskyldan fór huldu höfði,
börnin þjáðust vegna óvissunnar og
allt fór þetta fram undir haukfránum
augum fjölmiðla. I umræðunni var
stundum vísað til þess að nú ætti
'stjórnin að hafa í huga mannúðlega
afstöðu Palmes. En spurningin er
hvort ekki sé auðveldara að sýna
mannúð og samstöðu með fjarlægum
þjóðum heldur en þegar þessar þjóð-
ir standa bókstaflega á þröskuldi
stjórnmálamannanna.
Leiddi leiðtoginn eða var
hann leiddur?
Palme var leiðtogi, sem fólk var
annaðhvort heillað af eða þoldi ekki
og hann hafði á sér blæ hins sterka
formanns. Hjá Anders Ferm, fyrrum
samstarfsmanni Palmes, kveður við
annan tón, þegar hann bendir á að
enginn kærði sig um að rifja upp
valdatíma Palmes heima fyrir og
hvernig Palme neyddist til að taka
aðra stefnu en hann vildi sjálfur.
Þótt Palme tryði á hátækni og
tæknivæðingu neyddist hann til að
hvetja Svía til að hafna kjarnorku
sem orkulind í þjóðaratkvæða-
greiðslu um kjarnorkunýtingu. Hann
lét undan þrýstingi sænska Alþýðu-
sambandsins, svo að áratuga jafn-
vægi milli þess og atvinnurekenda í
launasamningum riðlaðist og ríkið
gerðist þar þriðji aðili. Palme áleit
að heppilegt væri að efna til stjórnar-
samstarfs við hinn ftjálslynda Þjóð-
arflokk, en það mátti verkalýðshreyf-
ingin ekki heyra nefnt. Þá leið fór
hins vegar Willy Brandt í Þýskalandi
til að takast á við breyttar aðstæður
í efnahagsmálum eftir olíukreppuna,
meðan opinberi geirinn var enn þan-
inn út í Svíþjóð. Þessi þungavigt
verkalýðshreyfingarinnar hefur
gjarnan verið nefnd sem ein helsta
ástæðan fyrir efnahagsþrengingum
Svía undanfarin ár.
Harry Schein segir skoðun Ferms
mótast af samstarfi þeirra tveggja,
en sjálfur líti hann fyrst og fremst
á Palme sem vin sinn og því sjái
þeir hann ólíkum augum. Schein seg-
ir það hafa verið ríkan þátt í fari
Palmes að hann talaði oft áður en
hann hugsaði og skipti sér af málum,
sem hann hefði betur látið aðra um.
Að þessu leyti séu þeir Palme og
Ingvar Carlsson fráfarandi flokks-
formaður og forsætisráðherra ólíkir,
því Carlsson sé yfirvegaður, deili
verkum út til annarra og blandi sér
þá ekki í þau.
Palme var alla tíð ákafur talsmaður
þess að opinberi geirinn yrði efldur
og stækkaður. Réttlát lög og aðstæð-
ur áttu að tryggja gott samfélag, þar
sem hið illa stafaði ekki af vondu
fólki, heldur vondu og óréttlátu kerfi.
„Meðferðarríkið" átti að taka fólk á
kné sér og kenna því betri siði og
hætti. Nú ræðst unga kynslóðin í
flokknum einmitt gegn þessu hugarf-
ari og gagnrýnir þá tilhneigingu
flokksins á Palmetímabilinu að vilja
axla allan vanda borgaranna.
Kjell-Olof F'eldt fyrrum íjármála-
ráðherra og samstarfsmaður Palmes
í mörg ár hefur sagt frá því að það
hafí stundum verið til vandræða í
stjórninni hve Palme hafi verið
áhugalaus um efnahagsmál. Miðað
við þá ofuráherslu sem lögð er á
efnahagsmál í stjórnmálaumræðu
þessi árin er erfitt að ímynda sér
flokksformann, hvað þá forsætisráð-
herra, sem ekki hefur efnahagsmálin
á takteinunum jafnt og presturinn
F'aðirvorið.
Arftakinn úr annarri átt
Palme var uppi áður en fjölmiðiar
álitu það skyldu sína að sálgreina
stjórnmálamenn. Þó var stundum
látið að því liggja að hann ætti fáa
vini, væri Ijarlægur og ekki hlýleg-
ur. Harry Schein, sem lék tennis við
Palme tvisvar í viku í nokKra áratugi
og umgekkst hann mikið, segir að
hinn opinberi Palme hafi verið allt
annar maður en Palme meðal vina
og hann sjái enga þversögn í því.
Meðal vina hafi hann verið hlýlegur,
hugulsamur og ijarska opinskár.
Nokkru áður en Palme dó lenti
honum harkalega saman við ungan
og upprennandi stjórnmálamann á
hægri vængnum, Carl Bildt, síðar
formann Hægriflokksins og forsæt-
isráðherra. Rétt eins og Palme sjálf-
ur hafði Bildt mikinn áhuga á utan-
ríkismálum og var ófeiminn að ögra
viðteknum skoðunum jafnaðarmanna
á þessu sviði. Ýmsir undruðust hörku
Palmes í þessum skoðanaskiptum,
en samstarfsmenn Palmes hafa und-
anfarið nefnt að líklega hafi harkan
stafað af því að Palme hafi séð sjálf-
an sig í hinum unga og ötula Bildt.
Víst er að Bildt líkist engum sænsk-
um stjómmálamanni eins mikið og
einmitt Palme og rétt eins og Palme
hefur Bildt látið til sína taka á al-
þjóðavettvangi.
Við mat á frammistöðu Palmes
er erfitt að líta fram hjá að hann var
leiðtogi flokksins þegar komið var
að því að byggja ofan á velferðarhug-
myndir frumkvöðlanna. En rótin að
vanda Svía um þessar mundir er
gjarnan rakin til Palmetímabilsins
og í því ljósi er framlag hans óhjá-
kvæmilega metið, nú þegar áratugur
er liðinn frá því að hann féll fyrir
hendi óþekkts morðingja. Hann dó
skömmu áður en áhrif stefnu hans
fóru að koma í ljós.
Sértilboð til Kanarí
13. mars
frá kr. 49.930
Flug með nýjum Boeing
þotum Air Europa
flugfélagsins, annars
stærsta flugfélags Spánar.
HEIMSFERÐIR
m
Austurstræti 17,2. hæð. Sími 562 4600.
Við seljum nú síðustu sætin í ferðina 13. mars til
Kanarí. Fallegir gististaðir, bæði á ensku ströndinni
og í Sonnenland þar sem við bjóðum falleg smáhýsi.
011 húsin með einu svefnherbergi, baði, stofu,
eldhúsi og sérinngangi og svölum. Veitingastaður,
verslun, móttaka, falleg sundlaug og frábær aðstaða.
Njóttu lífsins á Kanarí í vetur í
yndislegu veðri og tryggðu þér
síðustu sætin. ,
Bokaðu strax,
tr sr i síðustu sætin.
Verð kr.
49.930
m.v. hjón með 2 böm, 13. mars, Sonnenland, 3 vikur
Verð kr. 59.960
m.v. 2 fullorðna í húsi, 13. mars, 3 vikur.
Skattar innifaldir, ekki forfallagjald kr. 1.200
Olof Palme