Morgunblaðið - 28.02.1996, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 28. FEBRÚAR 1996 21
LISTIR
BOKMENNTIR
F r æ d i r i t
BÓKMENNTAKENNING-
AR SÍÐARI ALDA
eftir Ama Siguijónsson. Heims- '
kringla. Háskólaforlag Máls og
menningar. Reykjavík 1995.462 bls.
ALLIR ÞEIR sem lagt hafa stund
á bókmenntafræði eða aðrar skyldar
greinar hér á landi kannast við til-
finnanlegan skort á íslenskum ritum
um sín fræði. Þannig hefur til dæm-
is aldrei verið til neitt yfirlitsrit á
málinu okkar um helstu kenningar
um bókmenntir, hvort sem er ís-
lenskra manna eða erlendra. Þetta
hefur þýtt að jafnt nemendur sem
fræðimenn hafa þurft að leita sér
fróðleiks um þessi efni í erlendum
bókum sem vitanlega eru oftast
skrifaðar með aðra lesendur í huga
en íslenska, taka með öðrum orðum
ekki mið af íslenskum aðstæðum,
íslenskri bókmenntasögu. Með ritum
sínum um bókmenntakenningar fyrri
og síðari alda hefur Árni Sigutjóns-
son bókmenntafræðingur reynt að
bæta úr þessari brýnu þörf hér á
landi. Árni hefur með þessu unnið
visst brautryðjendastarf og er það
vel; seinni bókina, sem hér er til
umfjöllunar, hefði hins vegar að
mörgu leyti mátt vinna betur.
Bókin fjallar um bókmenntakenn-
ingar fjögurra alda; sextándu, sautj-
ándu, átjándu og nítjándu aldarinnar.
Þannig skiptir Ámi tímabilinu niður
í fjögur bókmennta- eða hugmynda-
söguleg tímabil en þau kallar hann
endurreisn, barokk, uppiýsingu og að
síðustu rómantík og raunsæi. Þessi
skipting í tímabil eftir öldum er mjög
hefðbundin, þótt hún sé ef til vill
ekki mjög nákvæm; stefnurnar skipta
vitanlega ekki öldunum svona bróður-
lega á milli sín, heldur teygja sig fram
og aftur um þær. Hún er líka óná-
kvæm með tilliti til þess að bókin fjall-
ar öðrum þræði um strauma og stefn-
ur hér á landi sem ætíð hafa verið
úr takti við það sem gerist erlendis.
Nægir í því samhengi að nefna upp-
lýsinguna sem nemur ekki land hér
fyrr en um miðja átjándu öldina, eða
að minnsta kosti 50 árum eftir að
hún lítur dagsins ljós á meginlandi
Evrópu, og ríkir hér allt framundir
miðja nítjándu öld. Þannig getur það
í vissum tilvikum ekki aðeins orkað
tvímælis, heldur verið villandi að taka
mið af öldunum.þegar sögð er saga
sem þessi. Þetta viðmið er hins vegar
til hægðarauka og er það sennilega
ástæðan fyrir vali höfundar á þessari
leið. Sjálfsagt ræður hefðin líka
nokkru þar um.
Bókin skiptist þannig í fjóra meg-
inkafla eftir tímabilunum ijórum; eru
síðustu tveir kaflarnir lengstir og er
það í samræmi við efnið en skrif um
bókmenntir jukust mjög á átjándu
og nítjándu öld — leiða má rök að
því að á þessum tíma hafi bók-
menntafræðin orðið til sem sjáifstæð
fræðigrein. Hver kafli skiptist í þrjá
þætti; inngang þar sem megin-
straumar tiltekins tímabils eru reif-
aðir, umfjöllun um erlenda höfunda
og síðast er sagt frá innlendum höf-
undum.
Umfjöllun um erlenda höfunda er
flokkuð niður eftir þjóðerni þeirra;
ítalarnir eru mest áberandi á endur-
reisnartímanum (Cinthio, Minturno
biskup, Scaliger, Castelvetro, Tasso),
Spánveijar en þó einkum Englend-
ingar og Frakkar á barokktímanum
(de Vega, Dryden, Corneilles, Boile-
au), Englendingar og Þjóðveijar á
öld upplýsingarinnar (Pope, Addison,
Young, Samuel Johnson, Kant, Less-
ing, Herder, Schiller, Goethe, Fri-
edrich Schlegel) og á tímabili róman-
tíkur og raunsæis eru Þjóðveijar og
Frakkar vitanlega ríkjandi (Áugust
W. Schlegel, Schelling, Goethe,
Heine, Marx og Engels, Nietzsche,
de Staél, Balzac, Hugo, Taine, Zola)
þótt einnig sé fjallað um Breta
(Wordsworth, Coleridge, Shelley) og
Bókmenntakenn-
ingar skráðar
Árni
Sigurjónsson
Skandinava eins og
Brandes og Strindberg
sem höfðu mikil áhrif
hér á landi.
Eins og gefur að
skilja í yfirlitsriti af
þessu tagi er ekki farið
nákvæmlega í saumana
á kenningum allra höf-
unda sem flallað er um.
Það er þó engu að síður
fengur að sumu því sem
hér er gert, svo sem
umfjöllun um ítalska
endurreisnarhöfunda
sem hafa verið gerð lítil
skil hérlendis. Að víta-
lausu hefði hins vegar
mátt íjalla nánar um þá
höfunda sem höfðu hvað mest áhrif
á bókmenntirnar og hugtnyndir
manna um þær. Af þeim nægir að
nefna Kant sem var sennilega fyrst-
ur hugsuða til að gera’fagurfræði
að einum grunnþátta heimspeki
sinnar en með riti sínu, Gagnrýni
dómgreindarinnar (þ. Kritik der Ur-
teilskraft), setti hann hana í miðju
kenningakerfis síns. „Immanuel
Kant (1724-1804) er einn nafnkunn-
asti heimspekingur Vesturlanda og
hafði hann umtalsverð áhrif á skáld
og bókmenntafræðinga", bendir Árni
réttilega á í upphafi kaflans um
Kant en hann spannar rúmlega þijár
blaðsíður sem geta vart rúmað full-
nægjandi um^öllun.
I kaflanum um Kant fjallar Árni
um hugmyndir hans um muninn á
tilgangsbundnum dómum og fagur-
fræðilegum, hann gerir grein fyrir
kenningu Kants um hagsmunaleysi
listarinnar og flokkun hans á listinni
í þijá flokka, hann segir einnig stutt-
lega frá hugmyndum heimspekings-
ins um snilligáfuna. En aðalatriðið
vantar í umfjöllun Árna, sem sé þá
staðreynd að Kant var sá sem gerði
ímyndunina að grunnafli alls skáld-
skapar — hið fijálsa, ólögmáls-
bundna ímyndunarafl — og þar með
manninn sjálfan. Þessi hugmynd
hafði mótandi áhrif á rómantíkina
þar sem maðurinn er miðja skáld-
skaparins en ekki einhver hug-
myndafræði, pólitík eða trúarkredda.
Og sennilega eru hugmyndir Kants
enn grunnurinn að sýn okkar á skáld-
skapinn.
Umíjöllun um íslenska höfunda
er fremur rýr; hefur sumum verið
sleppt sem að ósekju hefði mátt veita
athygli. Árni hefur heldur ekki margt
nýtt fram að færa til túlkunar á ís-
lenskri bókmenntasögu (eða bók-
menntaumræðu).
Þrír íslenskir höfundar eru í aðal-
hlutverki bókarinnar á endurreisn-
artímanum; Guðbrandur Þorláksson,
Hólabiskup, Arngrímur lærði Jóns-
son og Oddur Einarsson, Skálholts-
biskup. Árni segir að annað megin-
markmið þeirra þriggja hafi verið
að „herða kröfur til íslensks skáld-
skapar." (77) Efnislega voru kröfur
þeirra hins vegar fyrst og fremst
bundnar kristilegum gildum en ekki
bókmenntalegum enda ekki litið á
bókmenntir sem list í sama skilningi
þá og nú. Það sem þremenningarnir
eru því helst kunnir fyrir er að hafa
útrýmt danskvæðum, eins og Árni
bendjr á, og að hafa byijað margra
alda áróðursherferð gagnvart rímum
og veraldlegum alþýðukveðskap sem
bar þó aldrei mikinn árangur svo sem
kvæðahandrit frá þessum öldum bera
glöggt vitni um. Hvergi sést betur
en af þessu hvað bókmenntasagan
er tengd valdastrúktúr samfélagsins;
Vincent Shine sýnir á 2. hæð
OPNUÐ hefur verið sýning á verkum
Vincent Shine í sýningarsalnum
„Önnur hæð“ á Laugavegi 37.
Vincent fæddist í Tennessee 1962
en býr og starfar í Chicago. Hann
stundaði _nám við University of
Chicago. í kynningu segir að „hann
í rannsókn á sögu bók-
menntakenninga (og
annarra hugmynda)
skiptir þannig ekki
minna máli hverjir
töluðu en hvað þeir
sögðu. Augljóst er að á
endurreisnartíma (og
reyndar enn lengur)
höfðu klerkarnir völdin
hér á landi, bæði hvað
-varðar andleg málefni,
véraldleg og menning-
arleg. Smekkur og
dómgreind almennings
skiptu ekki máli. Nú
hafa sérfræðingarnir
völdin. Hvað snertir
bókmenntirnar hafa
bókmenntafræðingarnir erft völdin
af klerkunum og afstaðan til almenn-
ings er enn sú sama. Og það er eins
og til þess að staðfesta hvaðan fræð-
ingar nútímans hafa fengið völd sín
og að valdahlutföllin séu enn hin
sömu sem Árni segir að Guðbrandur
kunni að „hafa verið íslenskum
skáldskap hinn þarfasti maður.“ (78)
Einn mann nefnir Árni til sögunn-
ar sem aðalhöfund á íslenskum bar-
roktíma, Árna Magnússon, handrita-
safnara. Hann kemst að þeirri niður-
stöðu að nafni sinn hafi verið „geysi-
lega vandvirkur og gagnrýnin" og
því hafi hann ef til vill ekki verið
afkastameiri en raun ber vitni. Árni
nefnir aðra höfunda frá sautjándu
öld en rýnir lítið í þá; það er til
dæmis mjög bagaiegt að hann skuli
ekki hafa gluggað í skrif Jóns Thorc-
hilliusar, rektors í Skálholti, um bók-
menntasögu sem Sigurður Pétursson
hefur þegar þýtt úr iatínu og vinnur
nú að útgáfu á.
íslenskum bókmenntaskrifum á
átjándu öldinni eru gerð eilítið betri
skil af Árna, þó þekur umfjöllunin
aðeins sextán blaðsíður (fjórar blað-
síður voru lagðar undir þá sautj-
ándu). Árni dregur í fáum dráttum
upp mynd af því hvernig upplýsinga-'
stefnan birtist hér á landi, til dæmis
með aukinni útgáfustarfsemi og meiri
áherslu á fræðslu almúgans. Hann
lítur á Magnús Stephensen sem aðal-
höfund upplýsingarinnar á íslandi og
myndu sjálfsagt fáir andmæla því.
Sagt er frá stöðu Magnúsar í ís-
lenskri menningarumræðu og -starf-
semi sem jaðraði við einokun. Magn-
ús stjórnaði einu prentsmiðju landsins
í hartnær hálfa öld sem setti hann í
valdastöðu sem enginn annar hefur
komist í hér á landi, hvorki fyrr né
síðar.
Árni leggur töluvert upp úr því að
veija Magnús sem meðal annars hef-
ur verið gagnrýndur fyrir útskúfunar-
stefnu og forræðishyggju. Segir Árni
að þótt Magnús hafi ekki viljað gefa
út rímur þá hafi landsmönnum verið
„vorkunnarlaust að lesa rímur sínar
áfram í handritum [...]. Rímurnar
voru afþreyingarbókmenntir þessa
tíma, og engin ástæða er til að prenta
rauðu ástarsögurnar og sögurnar um
ísfólkið á dýran pappír og binda í
leðurband á okkar dögum, sem sam-
bærilegt mætti teljast eða dýra sjón-
varpsþætti til að breiða út hind-
urvitni." (248)
Það mætti velta því fyrir sér hvort
slíkir útúrsnúningar eigi heima í
vönduðu fræðiriti. Það má vera hveij-
um manni Ijóst sem þekkir til útgáfu-
sögu Magnúsar að hann stjórnaði
prentsmiðju sinni af einstökum vald-
hroka og einþykkni. Það voru ekki
einungis rímur og fornsögur sem
voru nánast útilokaðar frá prent-
smiðju hans heldur einnig allur annar
veraldlegur skáldskapur; ekkert ver-
aldlegt kvæðasafn var gefið • út á
valdatíma Magnúsar. Hann prentaði
ekkert nema það sem var samhljóma
hugmyndum skynsemisstefnunnar
eða þóknaðist honum á einhvern ann-
an hátt; hann lét til að mynda prenta
hástemmt lofkvæði um 'sjálfan sig í
Margvíslegu gamni og alvöru árið
1798.
Árni virðist líta svo á að með út-
gáfustefnu sinni hafi Magnús unnið
íslenskum bókmenntum gott þar eð
hann hafi komið í veg fyrir útgáfu
vondra rímna. Það er hins vegar
ómögulegt að segja til um hvaða
áhrif útgáfustefna Magnúsar hefur
haft á þróun íslensks skáldskapar
þessa tímabils. Ef til vill hafa þau
hindrað framgang hugmynda eins og
þeirra sém Eggert Ólafsson setur
fram um frelsi skáldsins til að yrkja
um sinn innri mann og um beitingu
ímyndunaraflsins í formála sínum að
Kvæðum árið 1768. Það sýnir reynd-
ar mótsagnirnar í Magnúsi að um
leið og hann beitti valdi sínu til að
útiloka nánast allt nema andlausan
sálmaskáldskap úr prentsmiðju sinni
tók hann sjálfur undir þessar hug-
myndir í skrifum sínum, einkum í
ritgerð í tímariti sínu, Klausturpóstin-
um, fimmtíu árum seinna. Þrátt fyrir
útgáfustefnu sína verður Magnús því
talinn til fyrstu boðbera hins róman-
tíska anda í íslenskum bókmenntum.
í kaflanum um átjándu öldina á
íslandi er einnig flallað um skrif Hann-
esar Finnssonar, Jóns Ólafssonar úr
Grunnavík og nafna hans frá Svef-
neyjum, Hálfdanar Einarssonar og
Eggerts Ólafssonar sem fær mesta
athyggli þeirra. Þessa öjd voru samin
nokkur skáldatöl sem Árni bendir á.
Þau á enn eftir að skoða betur.
íslenskri skáldskaparfræði á nítj-
ándu öld gerir Árni ágæt skil enda
telur hann hana hafa néð „umtals-
verðum hæðum á öldinni". (402)
Fyrstan höfunda á þessari öld nefnir
Árni Magnús Stephensen. Fyrr-
nefnda ritgerð hans í Kiausturpóst-
inum vill Árni staðsetja mitt á milli
klassísisma Eggerts Ólafssoftar og
rómantíkur Jónasar Hallgrímssonar
og tekur þar undir þá hugmynd að
Magnús megi telja til forvígismanna
rómantíkurinnar.
Árni gerir Fjölni ágæt skil, hann
fjallar um skrif Nielsar skálda sem
lítt ef nokkuð hafa verið skoðuð áður
og að lokum fjallar hann um Gest
Pálsson og Benedikt Gröndal sem
ritaði mest allra um skáldskaparfræði
á öldinni. Hugmyndir allra þessara
manna rekur Árni samviskusamlega
og skoðar í ljósi erlendra höfunda en
eins og oft áður í þessu riti vantar
frekari túlkun eða útleggingu til að
auðvelda lesandanum að átta sig á
samhengi hugmyndanna og sögulegri
þróun. Hvert var til dæmis samheng-
ið á milli rómantíkur og raunsæis í
íslenskri bókmenntaumræðu á síðari
hluta nítjándu aldarinnar? Var það
ekki mun meira en hugtökin, eins og
þau voru og eru notuð, gefa til kynna?
Eins og áður sagði hefur Árni
unnið visst brautryðjendastarf með
þessu riti. Það ætti að geta nýst mjög
vel sem eins konar uppflettirit um
helstu bókmenntakenningar síðari
alda enda er það umfram allt skrán-
ing þeirra. Hún bætir hins vegar
ekki miklu við um skilning okkar á
samhengi eða þróun bókmennta- eða
hugmyndasögunnar.
Þröstur Helgason
sé þekktur fyrir ofurraunsæ verk
sín, sem skerpa sýn okkar á raun-
veruleikanum". Sýningin er opin á
miðvikudögum frá kl. 14-18 eða eft-
ir samkomulagi. Sýningunni lýkur
13. mars. 21. mars verður opnuð
sýning á verkum Hamish Fultons.

Auglýsing um innlausnarverð
verðtryggðra spariskírteina ríkissjóðs
INNL AU SNARTÍ MABIL INNLAUSNARVERÐ*)
FLOKKUR ÁKR. 10.000,00
1982-l.fl. 01.03.96-01.03.97 kr. 173.967,90
1983-1.fl. 01.03.96-01.03.97 kr. 101.075,60
1984-2.11 10.03.96- 10.09.96 kr. 91.103,70
1985-2.fl.A 10.03.96 - 10.09.96 kr. 56.807,90
1985-2.fl.B 10.03.96 - 10.09.96 kr. 27.917,70**
*) Innlausnarverð er höfuðstóll, vextir, vaxtavextir og verðbætur.
**) Við innlausn fylgi ógjaldfallnir vaxtainiðar spariskírteinis.
Innlausn spariskírteina ríkiSsjóðs fer fram í afgreiðslu
Seðlabanka íslands, Kalkofnsvegi 1, og liggja þar jafnframt
frammi nánari upplýsingar um skírteinin.
Reykjavík, 28. febrúar 1996.
SEÐLABANKIÍSLANDS