Morgunblaðið - 29.02.1996, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAQUR 29. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Hver verður framtíð
jarðvísinda á Islandi?
í SEPTEMBER á
síðasta ári skipaði iðn-
aðarráðherra nefnd til
að endurskoða þann
þátt orkulaga sem fjall-
ar um Orkustofnun.
Nefnd iðnaðarráð-
herra skilaði áfanga-
skýrslu í desember síð-
astliðnum. Undirritað-
ur hefur kynnt sér þá
skýrslu og fylgst nokk-
uð með þeirri umræðu
sem hefur orðið í kjöl-
farið. Nefndin leggur
til „að starfsemi Orku-
stofnunar verði skipu-
lögð þannig að hún
verði stjómsýslustofn-
un sem afli og varðveiti þekkingu á
sviði orkumála og auðlinda og sé
ráðherra til ráðgjafar. Vinna við
rannsókna- og þjónustuverkefni sem
í dag er unnin hjá stofnuninni verði
framvegis boðin út og/eða keypt af
einkaaðilum eins og frekast er
unnt.“
Ennfremur segir í áfangaskýrsl-
unni:
„Nefndin áætlar að til að sinna
ofangreindum starfsþáttum þurfi
stofnunin allt að 20 starfsmenn ...“
... „Samkvæmt tillögunni er stefnt
að því að í árslok 1997 verði öll vinna
við rannsókna- og þjónustuverkefni
Orkustofnunar keypt á almennum
markaði ...“
'Rökstuðning fyrir áætluninffPtím
stærð nýrrar Orkustofnunar er ekki
að fínna í skýrslunni. Ekki kemur
heldur fram hvers konar starfsmenn
stofnunin þurfí (sérfræðinga, stjórn-
ai-menn, aðstoðarfólk o.s.frv.) Það
má vera að einhverjar áætlanir liggi
að baki þessari tölu. Ekki er þó vitn-
að til þeirra í nefndri skýrslu.
Endurskoðun og endurskipulagn-
ing Orkustofnunar varðar tvö mál:
Annars vegar orkumál og hins vegar
jarðvísindi. Á íslandi starfa nú rúm-
lega 100 einstaklingar við jarðvís-
indi. Flestir eru jarðvís-
indamenn en nokkrir
eðlisfræðingar, efna-
fræðingar og verkfræð-
ingar starfa einnig að
jarðvísindum. Orku-
stofnun er langstærsti
vettvangur fyrir rann-
sóknir og þjónustu í
jarðvísindum á íslandi.
Jarðvísindi er sú
grein raunvísinda sem
Islendingar hafa náð
hvað mestum árangri
Gjaldeyristekjur af
jarðvísindalegri starf-
semi hafa verið og eru
umtaisverðar. Þannig
nema fjárveitingar til
Norrænu eldfjallastöðvarinnar og
framlög tií Jarðhitaskóla Háskóla
Sameinuðu þjóðanna (gjaldeyristekj-
ur) um þriðjungi þess fjár sem ís-
lenska ríkið leggur til rannsókna og
athugana í jarðvísindum og er þá
öll kennsla í jarð- og landafræði við
Háskóla íslands meðtalin.
Vegna þess að endurskoðun Orku-
stofnunar varðar í raun fyrst og
fremst endurskoðun á jarðvísinda-
legri starfsemi hefði verið nauðsyn-
legt að meðal nefndarmanna væri
einhver sem byggi yfír öflugri
reynslu í jarðvísindarannsóknum. Ef
tillögum nefndarinnar yrði fylgt eft-
ir biði íslenskt þjóðfélag tjón af, jarð-
vísindalegri þekkingu i landinu
mundi hraka, virkjun orkulindanna
yrði dýrari sem og rekstur jarðhita-
svæða og möguleikar á gjaldeyrisöfl-
un með því að selja jarðvísindalegt
hugvit myndu minnka.
Með þessu er ég þó alls ekki að
segja að ekki megi hrófla við Orku-
stofnun. Þvert á móti tel ég að end-
urskoðun á starfsemi hennar sé
löngu tímabær. En eigi sú endur-
skoðun að verða sem árangursríkust
verða einstaklingar með sem mesta
reynslu af jarðvísindum og skipu-
lagningu rannsókna að koma að
Endurskoðun á starf-
semi Orkustofnunar,
segir Stefán Arnórs-
son, varðar fyrst og
fremst endurskoðun á
jarðvísindalegri
starfsemi.
henni. Allir hljóta að vera sammála
um að þróunin eigi að vera á þann
veg að nýting orkulindanna verði
hagkvæmari og vistvænni og að
gjajdeyristekjurnar aukist.
Ég fæ ekki séð hvernig stjórn-
sýslustofnun eigi að afla og varð-
veita þekkingu á sviði orkumála og
auðlinda nema með því að starfs-
menn hennar stundi rannsóknir.
Megintilgangur rannsókna er ná-
kvæmlega sá að varðveita þekkingu
og afla nýrrar. Til þess að stunda
rannsóknir _ þarf tækjabúnað og
bókasafn. Á stjómsýslustofnun að
vera rannsóknarstofnun sem vinnur
að rannsóknum sínum með því
kaupa þær að? Eiga starfsmenn
stjórnsýslustofnunarinnar að hafa
hjá sér bækur og tímarit til þess að
fylgjast með hvað er að gerast í
þekkingarsköpun erlendis? Eiga þeir
að sækja ráðstefnur og fundi erlend-
is í sama tilgangi? Það er hefð fyrir
því að þeir sem sækja slíkar ráð-
stefnur geri þar grein fyrir sínum
eigin rannsóknum. Á ráðstefnum
skiptast menn á skoðunum. Lykillinn
að ábatasömum skoðanaskiptum er
kynning á rannsóknarniðurstöðum
sem vekja áhuga. Þeir sem stunda
rannsóknir með árangri afla reynslu
og skapa nýja þekkingu. Þessi þekk-
ing verður ekki nýtt svo vel sé nema
rannsóknarmenn njóti viss frum-
kvæðis. Eðlilegt frumkvæði þeirra
yrði afnumið með því fyrirkomulagi
Stefán
Arnórsson
að koma á fót stjórnsýslustofnun
eins og nefnd iðnaðarráðherra legg-
ur til.
íslenskt þjóðfélag er dvergvaxið
og stærð markaðar fyrir jarðvísindi
eftir því. Skipulag rannsókna í jarð-
vísindum verður að taka mið af
þessu. Öflug jarðvísindi byggðust
upp á Orkustofnun á sínum tíma
vegna þess að orkugeirinn hafði
þörf fyrir slíka starfsemi. En jarð-
vísindin eru til fleiri hluta gagnleg
en fyrir nýtingu orkuauðlindanna
og því hafa jarðvísindamenn innan
Orkustofnunar tekið að sér marg-
þætta jarðvísindalega starfsemi
sem ekki heyrir undir orkumál.
Jarðvísindi á Orkustofnun hafa
þannig ekki aðeins snúist um vatns-
afl og jarðhita, heldur hafa þau
einnig tekið til annarra auðlinda svo
sem kalds grunnvatns til neyslu og
iðnaðar.
Það er ekki ný hugmynd að breyta
Orkustofnun. Sjálfur taldi ég og
fleiri jarðfræðingar fyrir um 20
árum, en þá vann ég hjá Orkustofn-
un, að tímabært væri að breyta henni
í jarðvísindastofnun og að hún skyldi
heyra undir nýtt ráðuneyti, vísinda-
ráðuneyti. Umhverfisráðuneyti hef-
ur ' nú verið stofnað. Það kemur í
stað vísindaráðuneytis.
Það má heyra í fréttum nær dag-
lega að náttúrufræðingar og aðrir
raunvísindamenn í veröldinni standi
fyrir sjónarmiðum sem virðast
stangast á við hagkvæmnisjónarmið.
Mengun, ofveiðar, hvers konar spill-
ing á auðlindum jarðar eru mál sem
náttúrufræðingar láta til sín taka.
Þegar öllu er á botninn hvolft eru
viðhorfín þó ekki svo andstæð. Hag-
kvæmnisjónarmiðin eru a.m.k. oft
skammtímasjónarmið, en raunvís-
indin leggja áherslu á langtímasjón-
armið.
Rannsóknir í raunvísindum eins
og jarðvísindum verður að skipu-
leggja á grundvelli langtímasjón-
armiða. Ýmsir möguleikar koma
vafalaust til greina varðandi skipu-
lag jarðvísinda hér á landi. Breyta
mætti hlutverki Orkustofnunar og
útvíkka þannig að stofnunin þjóni
jarðvísindum og þeim sem hafa hag
af því að nýta sér jarðvísindalega
þekkingu. Það ætti að vera hverjum
manni ljóst að hlutverk náttúruvís-
inda í dag er ekki aðeins að vinna
að hagnýtingu náttúrurauðlindanna,
heldur einnig að vinna að skynsam-
legri nýtingu þeirra með verndunar-
sjónarmið í huga.
Það sem mér hefur alltaf þótt há
efnislegri umræðu um rannsóknir
hér á landi er merking, eða öllu
heidur merkingarleysi, orðsins rann-
sókn. Orð með ólíka merkingu á
ensku (og á öðrum tungumálum)
eins og research, investigation,
study, testing og analysis eru öll
þýdd með orðinu rannsókn. Hér er
ef til vill að hluta að finna orsakir
þess skoðanamunar sem er til staðar
um endurskipulagningu Orkustofn-
unar. Þegar ég fjalla um rannsóknir
er það í merkingunni „research“, en
aðrir nota orðið í víðari merkingu.
Öll sú starfsemi sem hér á landi er
talin til rannsókna hefur vissulega
sitt gildi en hún er ólík í eðli sínu
og útheimtir mjög svo mismunandi
mannafla. Prófanir hvers konar og
ýmisleg jarðfræðileg þjónusta geta
verið hjá einkafyrirtækjum og ríkis-
valdið á ekki að koma þar nærri,
fyrst og fremst vegna þess að þar
er um vel skýrgreind verkefni að
ræða, en rannsóknir í jarðvísindum
í þrengri merkingu þess orðs eiga
að vera í höndum opinberra rann-
sóknarstofnana vegna hlutverks síns
og eðlis, en þó ef til vill helst vegna
smæðar þjóðfélagsins.
Sem háskólakennari í jarðfræði
hef ég tekið þátt i þvi undanfarin
tvö ár að endurskoða námið ræki-
lega. Frá og með næsta hausti verða
verulegar áherslubreytingar, meiri
áhersla lögð á að efla skilning og
hagnýta þjálfun og námsefnið nálg-
ast í meira mæli frá umhverfislegum
sjónarhóli. Erlendar námsbækur fyr-
ir nám á fyrsta ári í jarðfræði í há-
skólum hafa tekið stakkaskiptum á
allra síðustu árum. Áherslan er á
þátt jarðfræðinnar hvað varðar um-
hverfið og varðveislu þess og skyn-
samlega nýtingu náttúruauðlind-
anna. Þessi nýja nálgun námsefnis-
ins mun sjálfsagt móta huga margra
sem sækja nám í jarðfræði við Há-
skóla íslands og stefna á störf við
jarðvísindi. Standi þeir sig vel munu
þeir vafalítið getað fundið sér störf
við hæfi erlendis. Mun æskilegra er
að land og þjóð fái notið starfs-
krafta þessa unga fólks. Framtíð
þjóðarinnar ræðst fyrst og fremst
af þeim mannauði sem hún býr yfir.
Höfundur er prófessor íjarðefna-
fræði við Háskóla íslands.
Guðmundur Kamban drepinn
‘ I Kaupmannahöfn 5. maí 1945
I.
ÞANN 27. nóvember 1992 birtist
í Politiken áskorun til forseta ís-
lands og ríkisstjómar þess efnis,
að rannsókn fari fram á íslandi á
meintum stríðsglæpum Eðvalds
Hinrikssonar og úr því skorið í
dómsmáli, hvort hann sé sekur eða
saklaus.
Undir áskorun þessa rita „vina-
hópur íslands": Halldór Sigurðsson
ritstjóri, Ulla Dahlerup rithöfundur,
Töger Seidenfaden forstjóri TV-2,
Ulf Hansen deildarstjóri við Kon-
unglega bókasafnið, Simon Rosen-
baum leikari, Jörgen Kieler yfir-
læknir.
n.
Þann 7. desember 1992 sendi ég
bréflega fyrirspurn til Hans Engell
dómsmálaráðherra Dana, svohljóð-
andi:
„Þann 5. maí 1945 var íslending-
urinn Guðmundur Kamban, fæddur
að Litlabæ í Garðasókn 8. júní 1888,
myrtur í Hotel-Pension Bartoli í
Upsalagade 20 í Kaupmannahöfn.
1. Hve þunga ' refsingu hlaut
morðingi Guðmundar Kambans?
2. Er morðingi þessi enn á lífi?
3. Hvert er nafn hans?
Ástæður mínar fyrir beiðni þess-
ari er sameiginlegur áhugi bræðra-
þjóðanna Dana og íslendinga fyrir
því, að menn er fremja glæpi á
stríðstímum séu sóttir til saka, sbr.
Leifur Guðmundur
Sveinssou Kamban
lesendabréf í Politiken föstudaginn
27. nóvember 1992, undirritað af
sex þekktum borgurum í Dan-
mörku. Vænti svars við fyrstu hent-
ugleika yðar. Virðingarfyllst: Leifur
Sveinsson.“
III.
Svör bárust frá dómsmálaráðu-
neyti Dana í bréfum dags. 18. des-
ember 1992 og 8. janúar 1993. í
fyrra svarbréfinu er frá því skýrt,
að ráðuneytið hafí leitað eftir upp-
lýsingum um mál þetta í ríkisskjala-
safni Dana og muni ég fá svar þeg-
ar þær upplýsingar liggi fyrir. Þann
8. janúar berst mér síðara svarið:
„Þýðing á bréfí
danska dómsmálaráðuneytisins
til Leifs Sveinssonar
dagsett 8. janúar
1993.
Joum.3.ktr. 1992-996-
575/SKW
Með bréfi dagsettu
7. desember 1992
sneruð þér yður til
Dómsmálaráðuneytis-
ins viðvíkjandi upplýs-
ingum um morðið á
íslendingnum Guð-
mundi Kamban, sem
framið var í Kaup-
mannahöfn 5. maí
1945.
Dómsmálaráðu-
neytið hefur við
gagnaöflun sína leitað
eftir umsögn ríkisskjalasafnsins.
Ríkisskjalasafnið hefur, að því
er varðar lýsingu atvika við dauða
Guðmundar Kambans þann 5. maí
1945, vísað til frásagnar Ditlevs
Tamms á blaðsíðum 169-171 i
doktorsritgerð hans „Retsopgoret
efter besættelsen" (Kobenhavn,
1984).
Þar kemur fram að umrætt atvik
varð ekki tilefni til neinna viðbragða
gagnvart þeim manni sem hleypti
af skotinu sem varð Kamban að
bana. Spurningu yðar merktri 1.
ætti að vera svarað með þessu.
Dómsmálaráðuneytið telur hins-
vegar að ráðuneytið eigi ekki að tjá
sig um hinar spurningarnar tvær
þar sem þar væri um upplýsingar
Fyrr en Danir hafa gert
hreint fyrir sínum dyr-
um í Kambansmálinu,
segir Leifur Sveinsson,
grær aldrei um heilt
milli Dana og Islend-
inga.
að ræða sem gætu varðað einka-
hagi manna sem líkindi eru til að
séu enn lífs.
Að svö vöxnu máli mun Dóms-
málaráðuneytið ekkert frekar að-
hafast vegna erindis yðar.“
IV.
Árið 1969 kom út á vegum Al-
menna bókafélagsins skáldverk
Guðmundar Kambans í sex bindum
og þar segir Kristján Albertsson
m.a. í formála: „En frá 1938 býr
hann aftur í Kaupmannahöfn, og
þar lýkur hann lífi sínu þann 5.
maí 1945, fyrir byssukúlu flumósa
unglings, þegar danskir frelsisliðar
gerðu upp sakir við landráðamenn
hernámsáranna - alsaklaus af orð-
róm, sem um hann hafði myndast
- grun, sem engin tök voru á að
hnekkja fyrr en eftir stríðslok.“
V.
Lýsing Kristjáns Albertssonar og
doktorsritgerð Ditlev Tamm stang-
ast nokkuð á. Hjá Tamm er morð-
inginn nefndur „Hándværksmest-
er“ (iðnmeistari), en ekki flumósa
unglingur. Eftir margra ára baráttu
tókst mér þann 12. desember sl.
að hafa út úr Þjóðskjalasafni ís-
lands ellefu ljósrit af gögnum um
Kambansmálið frá sendiráði íslands
í Kaupmannahöfn frá maí/júní
1945. Þær skýrslur stangast líka á
við ritgerð D. Tamm. Nauðsynlegt
er því að fá úr því skorið í eitt skipti
fyrir öll, hver er sannleikurinn í
máli þessu. Enginn andmælandi var
mættur af íslands hálfu við doktors-
vörn Ditlev Tamm, sem hefði verið
sjálfsagt af íslands hálfu. Doktors-
vömin fór fram í Háskólanum í
Odense 13. desember 1984.
VI.
Við sexmenningana, sem nefndir
eru í kafla I, vil ég segja þetta:
„Guð verndi okkur frá vinum ís-
lands í Danmörku.“
Eðvald Hinriksson dó 27. desem-
ber 1993, 82 ára gamall. Vafalaust
hafa sexmenningarnir flýtt fyrir
dauða hans með brölti sínu. En nú
hafa sexmenningarnir fengið verð-
ugt verkefni að leysa, en það er að
hafa upp á morðingja Kambans,
lífs eða liðnum. Hans Engell fyrrum
dómsmálaráðherra var ekki maður
til þess, en vonandi tekst þeim bet-
ur til.
Pyrr en Danir hafa gert hreint
fyrir sínum dyrum í Kambansmál-
inu,_grær aldrei' um heilt milli Dana
og Islendinga.
Höfundur er lögfræðingur í
Reykjavík.