Morgunblaðið - 02.03.1996, Blaðsíða 36

MORGUNBLAÐIÐ
36 LAUGARDAGUR 2. MARZ 1996
kr. án dælu
, 195,- ru/dælu A.
meira en bensín
STORT RIS SUKKULADI
og 1/21. PEPSI
BIODROGA
Lífrænar
jurtasmyrslvörur
Engin auka ilmefni.
BIODROGA
__________AÐSENPAR GREINAR_____
Um flutning á verkum
Bachs á Islandi — skýring
FOSTUDAGINN 9. febrúar
síðastliðin skrifar Ingólfur Guð-
brandsson í Morgunblaðið grein
undir heitinu Sagan - geymdin
- gleymskan. Er hún að hluta
til svar við því - sem átti að
vera vinsamleg ábending, en ekki
gagnrýni - frá mér sem birtist
í Morgunblaðinu um mánuði
áður. Vil ég nú koma með dálitla
skýringu á skrifum mínum, og
um leið leiðréttingu á einu atriði
í upptalningu minni á verkum
eftir Bach. Ég á engan þátt í
þeim skrifum sem annar greinar-
höfundur á og nefnd er í svari
Ingólfs.
Eins og Ingólfur nefndi fljót-
lega í grein sinni, þá var ég kórfé-
lagi í Pólýfónkórnum frá starfs-
árinu sem við tók eftir frumflutn-
ing á Matteusarpassíu J.S. Bachs
á Islandi árið 1972. Sem kórfé-
lagi upplifði ég mörg stærstu
kórverk tónbókmenntanna, auk
ýmissa smærrfverka - allt niður
í lítil kórlög. Einnig, sem meðlim-
ur kórsins, ferðaðist ég um Dan-
mörku, Svíþjóð, um stóran hluta
Norður-Ítalíu, svo ekki sé minnst
á velheppnaða ferð til Edinborg-
ar, þar sem kórinn flutti Messías
eftir Hándel, auk fjölda tónleika
sem haldnir voru á íslandi. Ég
tel mig hafa verið mjög heppinn
að fá að taka þátt í svo metnaðar-
fuilu tónlistarstarfi sem kórinn
var, eins og Ingólfur bendir á í
tilvitnunum í bók um kórinn -
sem ég las síðastliðið sumar þeg-
ar ég var á Islandi.
Fyrir mér var þátttaka mín í
kórnum ekki bara flutningur á
kórtónlist, heldur var kórstarfið
góður skóli. Ingólfur Guðbrands-
son var sjálfur oft einstakur í að
miðla af mikilli tónlistarþekkingu
sinni og einnig valdi hann sér
alltaf aðstoðarfólk til raddþjálf-
unar sem kunni vel til verka með
það fyrir augum að heildarflutn-
ingur verkanna yrði sem bestur,
og á ég góðar minningar frá þeim
árum.
Mér þykir því leitt að þú, Ing-
ólfur Guðbrandsson, skulir ætla
mér það að vilja sýna Pólýfón-
kórnum og starfi þínu einhveija
lítilsvirðingu. Mér þykir einnig
leitt að þú skulir ætla mér, ja,
ég veit ekki hvað, þegar þú skrif-
ar að ég hafi tekið mig til, „vænt-
anlega af sjálfsdáðum“, við að
skrifa þessa grein. Ég tel það
ekki „óvönduð vinnubrögð“ þeg-
ar ég gef þér hér með skýringu
á því hvers vegna ég taldi Matt-
heusarpassíuna til þeirra verka
sem dr. Victor Urbancic frum-
Fylgstu meb í
Kaupmannahöfn
Morgunblabib
fæst á Kastrnpflugvclli
og Rábhústorginu
-kjarni málsins!
flutti á íslandi. Ég
verð að viðurkenna
að mér líkar heldur
ekki „árásar“stíll
þinn í minn garð. Það
ber stundum við í ís-
lenskum blaðagrein-
um að ef menn verða
ósammála um ein-
hvern hlut, þá er eins
og allar jarðýtur
heimsins séu ræstar
til að „jarða“ mót-
herjann. Frá minni
hendi fjallaði greinin
um sögulegar stað-
reyndir, en ekki neitt
persónulegt, þó svo
frjósemi hugsana
þinna segi þér eitthvað annað.
Ég taldi mig vera nánast hlut-
lausan í þinn garð í greininni sem
ég skrifaði í byrjun janúar; ég
minntist ekki einu sinni á Pólý-
fónkórinn nema sem tilvitnun í
grein þína.
Ég tel mig ekki hafa ráðist að
heiðri þínum né starfi á neinn
hátt, hvorki fyrr né síðar og hef
ég heldur enga ástæðu til að fara
byrja á því nú.
í grein minni taldi ég það vera
„vönduð vinnubrögð“, að benda
á að mér þætti ástæða til að
nefna starf dr. Victors Urbancic
við að frumflytja ýmis af stærstu
verkum Bachs á íslandi í upptaln-
ingu sem slíkri, sem varð upphaf
þessara blaðaskrifa. Ég taldi mig
líka vera að vanda mig þegar ég
gaf upp nokkrar heimildir til
stuðnings mínu máli, en þær birt-
ust því miður ekki með grein-
inni, vegna smá tæknilegra mis-
taka í sendingu greinarinnar yfir
netið til Morgunblaðsins.
En það, „að liggja að mestu
niðri“, er náttúrlega bara túlk-
unaratriði og er það að sjálfsögðu
hveijum frjálst að meðhöndla það
- hvort sem er í eins eða annars
þágu eða ekki. Sama gildir um
að setja_ Passíusálmana við verk
Bachs. Ég tel nú samt að á þeim
tíma á Islandi hafi það verið
mikið þrekvirki af manni, sem
einungis hafði búið á landinu í
nokkur ár, að setja sálmana við
passíuna, og ég efast ekki um
að við erum sammála um þann
þátt. Ég tel það einnig hafa haft
heilmikið gildi fyrir hlustendur,
því ég veit ekki hvernig þú finn-
ur töluna 700 áheyrendur; Jó-
hannesarpassíunni var útvarpað
við frumflutninginn. Á þeim
árum var eins og allir vita aðeins
ein útvarpsrás og það hefur varla
verið tónlist Bachs til vansa að
fólk skildi hvað textinn fjallaði
um. í viðtali við dr. Urbancic í
Utvarpstíðindum (sjá heimildir
að neðan). segir hann m.a. um
þennan flutning: „í fyrstu hugð-
ist ég flytja passíuna á frummál-
inu, en þá hefði alþýða manna
ekki skilið efnið og sambandið
milli þess og hljómanna.“ Einnig
segir hann: „Hinsvegar varð mér
það nýtt undrunar- og gleðiefni,
að skilja hve skyldar sálir og
hjörtu þeirra Hallgríms Péturs-
sonar og Joh. Seb. Bachs eru og
að heyra hvernig Passíusálmarn-
ir hljóma í hljómbúningi hins
mikla þýzka samtíðarmanns og
hvernig hljómarnir fá líf og lit
hins göfuga anda versanna.“
Einnig má ætla að fólk hlustaði
meira á útvarp á þeim árum en
nú, ekki síst á helgidögum. Nú,
í einu dagblaðanna í Reykjavík í
desember 1950 má sjá lesenda-
bréf sem hefur yfirskriftina „Ein-
tómur Bach og Hándel“ og er
átt við tónlistarflutning útvarps-
ins á verkum þessara
höfunda, svo varla
hefur tónlistarflutn-
ingur á verkum
Bachs „legið að
mestu niðri“ þegar
menn hafa fengið leið
á honum. En það var
ekki bara í útvarpinu
sem tónlist Bachs var
flutt - auk verkanna
sem flutt voru á tón-
leikum Tónlistarfé-
lagsins og Kammer-
músíkklúbbsins. Sú
stofnun sem ég benti
á í síðustu grein, þ.e.
tónlistarkynningar á
vegum Háskólans,
sinnti einnig verkum Bachs. Hinn
7. og 14. apríl 1957 var H-moll
messa Bachs flutt af hljómplöt-
um á þeim vettvangi og var þar,
eins og_ Ingólfur benti réttilega
á, Páll ísólfsson með kynningu á
verkum Bachs á íslandi, þannig
að ýmislegt var nú reynt að gera
tónlist Bachs til framdráttar. En
Frá minni hendi, segir
Bjarki Sveinbjörns-
son, fjallaði greinin
um sögulegar
staðreyndir, en ekki
neitt persónulegt.
þetta eru bara sögulegar stað-
reyndir, en hveijum er þó frjálst
að túlka þær. Um flutning á Jó-
hannesarpassíunni og á hvern
hátt dr. Urbancic stóð að þessari
textasetningu má lesa í Út-
varpstíðindum: 1943, 5. árg.
13.-14. hefti, bls. 231 ff. Ég vil
einnig benda á, að síðastliðið
sumar fann ég, ásamt starfs-
manni Ríkisútvarpsins, í kjallara
þess hljómplöturnar með þessari
upptöku frá árinu 1943, allar í
mjög góðu standi. Hljóðritun á
þessari upptöku er meðal há-
punkta íslenskrar tónlistarsögu
sem ber að varðveita, líkt og stór-
kostlegur flutningur Pólýfón-
kórsins á fjölmörgum verkum
margra tónskálda í gegnum árin.
En nú að öllu rokinu. Ég segi
nú eins og krakkarnir; Lætin!
Ég hef allt að læra en engu að
gleyma um árin_ sem dr. Ur-
bancie starfaði á íslandi. Síðast-
liðið sumar eyddi ég mörgum
dögum í hinni nýju Þjóðarbók-
hlöðu okkar m.a. við að fletta í
gegnum gömul dagblöð og tíma-
rit, og ljósrita greinar um tónlist-
armál almennt. Meðal greina sem
ég ljósritaði r- ætli þær hafi ekki
verið langt á annað þúsund -
voru nokkrar minningargreinar
um dr. Victor Urbancic, ritaðar
af mörgum samferðamönnum
hans, sem nú eru flestir, ef ekki
allir, fallnir frá. Einn þeirra sem
ritaði minningargrein um hann
var Björn Franzson, sem skrifaði
löngum um tónlist, m.a. í Þjóð-
viljann. í ljósritun á þeirri grein
var ég svo óheppinn að þijár síð-
ustu línurnar í fyrsta dálkinum
féllu niður, en þær hefðu jú
breytt töluverðu, ekki þó öllu,
um tengsl dr. Urbancic við Matt-
eusarpassíuna á íslandi. Björn
nefnir ýmis verk sem dr. Ur-
bancic stjórnaði og lýkur þeirri
upptalningu á - í ljósritinu sem
ég hafði - „Matteusarpassíu
Bachs og hafði undirbúið flutn-
ing hennar að miklu leyti“. Ég,
sjálfsagt í fljótfærni, túlkaði
þetta „og hafði undirbúið flutn-
ing hennar að miklu leyti“, sem
aðrir hefðu komið við sögu, en
eins og við vitum er flutningur
þessa verks mikið þrekvirki m.a.
vegna umfangs þess. En það sem
vantaði neðan á greinina var eft-
irfarandi: „Enn fremur hafði
hann íhyggju aðflytja „Matteus-
ar-passíu“ Bachs og hafði undir-
búið flutning hennar að miklu
leyti.“ Þarna liggur nú skýringin
á því hvers vegna ég nefndi þetta
verk í upptalningu minni. Mér
þykir leitt, Ingólfur, að þú teljir
mig hafa ráðist að persónu og
heiðri þínum vegna þessa óhapps
míns. Eins og þú veist sem kór-
stjóri, að ef manni verður á að
gleyma innkomu eða gefa ranga
innkomu, þá er það ekki af því
að maður hafi ætlað það, heldur
það, að maður er manneskja.
Sama gildir um feilnótur í flutn-
ingi hljóðfæraleikara og söngv-
ara. Ég myndi aldrei ætla þeim
að vanvirða tónskáld með vilja
né að þeir séu vondar manneskj-
ur að þeim sökum.
Hvað leiðréttingu þína á því
að „dr. Urbancic hafi ekki flutt
Stabat Mater eftir Pergolesi,
heldur Stabat Mater erftir Ross-
ini“ varðar, vil ég benda á eftir-
farandi heimildir sem ég studdist
við og eru m.a. úr áðurnefndum
minningarorðum Björns Franz-
sonar:
„Með aðstoð þessa kórs [Tón-
listarfélagskórnum] flutti hann
hér ýmis helztu söngverk heims-
tónmenntanna, svo sem „Mess-
ías“ og „Júdas Makkabeus“ eftir
Hándel, „Jóhannesarpassíu“ og
,Jóla-óratoríu“ Bachs, „Stabat
mater“ eftir Pergolesi og sam-
nefnt verk eftir Rossini, „Davíð
konung" eftir Honegger og
„Rekvíem eftir Mozart. Ennfrem-
ur hafði hann...“ Kannske Björn
Franzson hafi misminnt eitthvað
- eða hvað?
Hér aðeins um að ræða lítið
brot af þeim verkum sem dr.
Urbancic (1903-1958) stjórnaði
á íslandi á allt of stuttum starfs-
aldri sínum. En ég get að lokum
ekki annað en gælt dálítið við
þá hugsun hvort dr. Urbancic
hefði ekki verið búinn að stjórna
öllum stærstu verkum Bachs ef
hann hefði haft einhvern vasa
að stinga höndinni niður í, eftir
aurum. Ég tel hlut hans að upp-
byggingu íslensks tónlistarlífs
allt of sjaldan hafa verið undir-
strikaðan í umfjöllun um íslenska
tónlistarsögu, en þar liggja ýms-
ar ástæður að baki sem ekki
verða nefndar hér. Eru þá alveg
óupptalin verk sem hann samdi
og útsetti, en eitt þeirra, Fantas-
íusónata í h-moll op. 5, frá 1924,
er að finna á nýlega útkomnum
geisladiski Kjartans Óskarssonar
klarínettuleikara og Hrefnu U.
Eggertsdóttur píanóleikara.
Til að benda á þær heimildir
sem ég studdist við vil ég endur-
taka þær hér og vona að þær
komi með í þetta sinn:
Útvarpstíðindi; 5. árg. 13-14
hefti 1943, Ibid; 5. árg. 17. hefti
1943, Ibid; 10. árg. 10. tbl. 1947,
Vísir; 10. apríl 1958, bls 4, Þjóð-
viljinn; 23. nóv. 1958, bls. 2, Ibid;
18. nov. 1958, Morgunblaðið: 9.
ágúst 1953, bls. 10 og 11, Ibid;
5. apríl 1957, Tíminn, 6. apríl
1960, bls. 6 og 13.
Einnig studdist ég við ýmis
persónuleg samtöl við íslenska
tónlistarmenn frá undanförnum
4 árum.
í Álaborg 13. febrúar 1996.
Höfundur er tónfræðingur.
Bjarki
Sveinbjörnsson